161
SUNʼIY INTELLEKT VA UNING QOʻLLANILISHI
Qodirov Farrux Ergash o’g’li
Shahrisabz davlat pedagogika instituti “Matematika va ta’limda axborot texnologiyasi
kafedrasi mudiri, Ilmiy rahbar
Bozorova Iroda Zarif qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti matematika va informatika yo’nalishi
2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15117922
Annotatsiya.
Ushbu maqolada sunʼiy intellekt (SI) tushunchasi, uning rivojlanish tarixi
va zamonaviy hayotdagi o‘rni tahlil qilinadi. Sunʼiy intellekt – bu inson aql-idrokini taqlid
qiluvchi kompyuter tizimlari va dasturlar majmuasi bo‘lib, u mashinasozlik, tibbiyot, ta’lim,
moliya va boshqa ko‘plab sohalarda keng qo‘llanilmoqda.Maqolada SI texnologiyalarining
asosiy yo‘nalishlari, jumladan, mashinaviy o‘rganish, neyron tarmoqlar, tabiiy tilni qayta
ishlash va robototexnika haqida so‘z yuritiladi. Shuningdek, sunʼiy intellektning inson
hayotiga ijobiy va salbiy ta’sirlari, kelajakdagi istiqbollari va muammolari tahlil
qilinadi.Tadqiqot natijalariga ko‘ra, sunʼiy intellekt texnologiyalari kelajakda yanada
rivojlanib, turli sohalarda innovatsion yechimlarni taqdim etishi kutilmoqda. Shu bilan birga,
uning xavfsizlik, maxfiylik va axloqiy jihatlari ham muhim masala sifatida ko‘rib chiqilishi
lozim.
Kalit so‘zlar:
sunʼiy intellekt, mashinaviy o‘rganish, neyron tarmoqlar,
avtomatlashtirish, innovatsiya, texnologik rivojlanish, aqlli tizimlar.
Kirish:
Bugungi kunda keng qoʻllanilib kelinayotgan sunʼiy intellekt texnologiyalariga
aqlli veb-qidiruv tizimlari (masalan, YouTube Search), tavsiya tizimlari (YouTube, Amazon va
Netflix), tabiiy tilni tushunish (Google Assistant, Siri va Alexa), oʻzini-oʻzi boshqaradigan
avtomobillar (masalan, Waymo) va boshqalarni misol qilish mumkin.
Alan Turing sunʼiy intellekt sohasida olib borilgan ilk tadqiqot muallifi boʻlgan.Sunʼiy
intellektga 1956-yili mustaqil fan sohasi sifatida asos solingan.Shu yilning yozida Dartmouth
kollejida oʻtgan anjumanda John McCarthy „sunʼiy intellekt“ atamasini birinchi marta
ishlatgan va tarixga mazkur atama muallifi oʻlaroq kirgan. Sunʼiy intellekt boʻyicha tadqiqotlar
XX asr oʻrtalaridan beri qilinib kelinsa-da, unga nisbatan ommaviy qiziqish 2012-yilda chuqur
oʻrganuv boshqa sunʼiy intellekt metodlaridan ustunligini namoyon etganda hamda 2017-
yilda transformer arxitekturasida erishilgan yutuqlar ortidan keskin ortgan[4][5]. 2020-yillar
boshlarida mazkur soha gurkirab rivojlanib, koʻplab shirkatlar, universitetlar va
laboratoriyalar sunʼiy intellekt sohasida sezilarli yutuqlarga erishib kelishmoqda.Sunʼiy
intellekt (SI) – bu insonning aqliy faoliyatini taqlid qiluvchi kompyuter tizimlari va dasturlar
majmuasi bo‘lib, u ma’lumotlarni qayta ishlash, mustaqil qaror qabul qilish va muammolarni
hal qilish qobiliyatiga ega. Bugungi kunda SI texnologiyalari hayotning turli jabhalarida
qo‘llanilib, inson faoliyatini avtomatlashtirish va optimallashtirishda katta ahamiyat kasb
etmoqda. SI kundalik hayotdan tortib, ilm-fan, tibbiyot, iqtisodiyot, transport, ta’lim va sanoat
kabi keng sohalarda qo‘llanilmoqda.
Ushbu maqolada sunʼiy intellekt tushunchasi, uning asosiy yo‘nalishlari, qo‘llanilish
sohalari va rivojlanish istiqbollari tahlil qilinadi. Shuningdek, SI texnologiyalarining
insoniyatga ta’siri, uning afzalliklari va ehtimoliy xavflari ham muhokama qilinadi.
1. Sunʼiy intellekt tushunchasi va uning turlari
162
Sunʼiy intellekt – bu inson miyasining tafakkur jarayonlarini taqlid qiluvchi dasturiy va
apparat tizimlar majmuasidir. SI turli yo‘nalishlarga bo‘linadi, jumladan:
Kuchsiz (tor) sunʼiy intellekt – faqat ma’lum bir vazifani bajarishga mo‘ljallangan
tizimlar (masalan, ovoz tanish dasturlari, shaxmat o‘ynovchi dasturlar).
Kuchli sunʼiy intellekt – inson miyasi kabi har xil masalalarni mustaqil hal qila oladigan
tizimlar (hozircha faqat nazariy tushuncha sifatida mavjud).
Super sunʼiy intellekt – inson aqlidan ancha yuqori darajadagi tafakkur qobiliyatiga ega
bo‘lgan tizimlar (bu kelajakdagi ilmiy-fantastik konsepsiya).
SI texnologiyalarining rivojlanishi turli yo‘nalishlarda davom etmoqda, ayniqsa
mashinaviy o‘rganish, chuqur o‘rganish, tabiiy tilni qayta ishlash va kompyuter ko‘rish
tizimlari kabi sohalarda katta yutuqlarga erishilgan.
2. Sunʼiy intellektning qo‘llanilish sohalari
SI hozirgi kunda turli sohalarda samarali qo‘llanilmoqda:
Tibbiyot: SI diagnostika, kasalliklarni erta aniqlash, dori vositalarini tadqiq qilish va
tibbiy maslahat berishda qo‘llaniladi. Masalan, sunʼiy intellekt tibbiy tasvirlarni tahlil qilib,
o‘smalarni aniqlashga yordam beradi.
Moliyaviy soha: Banklar va moliya tashkilotlari SI yordamida kredit skoringi,
firibgarlikni aniqlash va investitsiya tahlillarini olib boradi.
Ushbu soha Homosapiensning aql-zakovati shu qadar aniq tasvirlanishi mumkinki, uni
hatto aqlli mavjudotlarning asosiy xususiyati boʻlgan mashina tomonidan modellashtirish
mumkin degan taxminga asoslanadi. Falsafa boʻlimida Dartmut taklifiga qarang. Bu esa
aqlning tabiati va sunʼiy mavjudotlarni yaratish axloqi haqidagi falsafiy savollarni, qadim
zamonlardan beri afsona, fantastika va falsafada oʻrganilgan savollarni keltirib chiqaradi.
Sunʼiy intellektga optimizm bilan qaraladi. Optimizm dastlabki sunʼiy intellekt
tadqiqotchilarining bashoratlarida mavjud edi (qarang: SI tarixidagi optimizm, shuningdek,
Rey Kurzveyl kabi zamonaviy transhumanistlarning fikrlashlarida). Ammo inqirozlarni ham
boshdan kechirdi. Inqirozlarni 1966-yilda ALPAC eʼlonida, 1970-yilda perseptronlarning
yetishmasligi, 1973-yilda Lighthill eʼlonida va 1987-yilda lisp mashinalari bozorining
rivojlanishida koʻrish mumkin. Hozirgi vaqtda sunʼiy intellekt texnologiya sanoatining muhim
qismiga aylandi va kompyuter fanidagi koʻplab eng qiyin muammolarga yechim taklif qiladi.
Sunʼiy intellekt tadqiqotlari yuqori texnologiyali va ixtisoslashgan soha boʻlib, u koʻpincha bir-
biri bilan aloqa qila olmaydigan kichik sohalarga „chuqur“ boʻlinadi. Ixtisoslashgan
muammolarni hal qilish, ixtisoslashgan muassasalar, individual tadqiqotchilar ishi va juda
turli xil vositalardan foydalanish va sunʼiy intellektni qanday amalga oshirish kerakligi
haqidagi uzoq vaqtdan beri mavjud boʻlgan fikr farqlari atrofida kichik sohalar paydo boʻldi.
SIning zamirida fikrlash, bilish, rejalashtirish, oʻrganish, muloqot qilish, his qilish, obyektlarni
boshqarish va harakatlantirish qobiliyati kabi koʻnikmalar toʻplami mavjud. Umumiy razvedka
(yoki “kuchli SI”) sanoatning uzoq muddatli maqsadlaridan biridir.
Sun'iy intellekt texnologiyalaridan foydalanishni kengaytirish, raqamli ma'lumotlarni
yig'ish, saqlash va qayta ishlash tizimini takomillashtirish maqsadida hozirda yurtimizda
ushbu sohada malakali kadrlarni tayyorlash, mazkur yo'nalishdagi ilmiy-loyihalarni qo'llab-
quvvatlash bo'yicha qator ishlar amalga oshirilmoqda.O'z navbatida sun'iy intellektni ilm-
fanga joriy etish uchun malakali kadrlar sonini oshirish talab etiladi. Negaki aynan o'z
kasbining ustasi bo'lgan mutaxassislar barcha jabhalarga sun'iy intellekt kirib borishida
163
asosiy omil bo'ladi. Hozirda yurtimizda shu yo'nalish bo'yicha “Raqamli texnologiyalar va
sun'iy intellekt” ixtisosligi oliy malakali kadrlarning ilmiy va ilmiy-pedagogik mutaxassisliklar
nomenklaturasiga kiritildi va uning pasporti yaratildi. Muhammad al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti hamda Raqamli texnologiyalar va sun'iy
intellektni rivojlantirish ilmiy-tadqiqot institutida “Raqamli texnologiyalar va sun'iy intellekt
ixtisosligi” bo'yicha oliy ta'limdan keyingi ta'lim instituti ochildi.
Sun'iy intellekt sohasida tayanch doktorantura va stajyor-tadqiqotchilikka jami 28 ta
maqsadli kvotalar ajratildi. Bundan tayanch doktoranturaga 14 ta, stajyor-tadqiqotchilikka 14
ta qabul kvotasi ajratildi. Shuningdek, raqamli texnologiyalar va sun'iy intellekt yo'nalishi
bo'yicha saralab olingan 10 nafar yosh olim 2021-2022 yillarda etakchi xorijiy ilmiy
tashkilotlarga qisqa muddatli ilmiy stajirovkalarga yuboriladi.
Sun'iy intellekt sohasida ilmiy-texnik tadqiqotlar va innovatsion ishlanmalarni qo'llab-
quvvatlash doirasida umumiy qiymati 15,1 mlrd. so'm bo'lgan, davomiyligi 2021 – 2024
yillarga mo'ljallangan 9 ta loyiha amalga oshirilmoqda.
Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan har yili o'tkaziladigan Xalqaro innovatsion
g'oyalar haftaligi “Innoweek.uz-2021” doirasida esa joriy yilning 24 noyabrida “Sun'iy
intellekt – texnologik rivojlanish asosi” mavzusida xalqaro konferensiya o'tkazilishi
rejalashtirilgan.Qisqa qilib aytganda, sun'iy intellekt muayyan vazifalarni bajarishda inson
xatti-harakatiga taqlid qilishga qodir bo'lgan tizim yoki texnologiya bo'lib, olingan
ma'lumotlardan foydalanib asta-sekin mukammallashib boradi. Umuman olganda sun'iy
intellekt format ham, funksiya ham emas, balki bu jarayon bo'lib, ma'lumotlarni yig'ish, tahlil
qilish kabilarni o'z ichiga oladi.
Sun'iy intellekt haqida so'z borar ekan, uning biznesdagi va axborot texnologiyalardagi
o'rnini tahlil qilish lozim. Sun'iy intellektning ushbu yo'nalishlarga sekin-astalik bilan kirib
borishi, sun'iy intellekt vositalarining soni oshishini ta'minlaydi.
“Sun'iy intellekt” deganda ko'pchilik robotlarning turli sohalarga jalb qilinishini
tushunadi. Ammo sun'iy intellekt atamasi robotlarning inson bilan o'rin almashishini
anglatmaydi. Uning asosiy maqsadi inson qobiliyatlari va imkoniyatlarining chegaralarini
kengaytirishdir. Shuning uchun bu kabi texnologiyalar qimmatli biznes resursi hisoblanadi.
Avvallari “sun'iy intellekt” atamasi faqat odamlar bajarishi mumkin bo'lgan, masalan,
mijozlarga xizmat ko'rsatish yoki shaxmat o'ynash vazifalarni bajarish uchun qo'llanilgan.
Shuningdek, kompyuter texnologiyalarini chuqur o'rganishga ham sun'iy intellekt sifatida
qaralgan. Lekin mijozlarga xizmat ko'rsatish, turli onlayn o'yinlar va komp`yuter
texnologiyalarini chuqur o'rganish kabilar sun'iy intellekt texnologiyalarining kichik qismi
hisoblanadi. To'g'ri, sun'iy intellekt texnologiyalari odamlar bajaradigan vazifalarni
avtomatlashtirish orqali samaradorlikni oshirishga yordam beradi. Biroq endilikda uning
qamrovi kengaymoqda, hozirda sun'iy intellekt bilan odamlarning xarakterini,
o'quvchilarning qobiliyatlarini, xodimning ishga bo'lgan qarashlarini aniqlab olish mumkin.
Mavzu yuzasidan foydalanilgan adabiyotlar tahlili:
Sunʼiy intellekt bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar, maqolalar va kitoblar so‘nggi yillarda sezilarli
darajada ortib bormoqda. Quyida mavzu bo‘yicha muhim manbalar tahlil qilinadi.
1. Russell, S. & Norvig, P. (2020). Artificial Intelligence: A Modern Approach.
164
Ushbu kitob sunʼiy intellektning asosiy tamoyillari, algoritmlari va texnologiyalari
haqida batafsil ma’lumot beradi. Kitobda SI nazariyasi, masalan, qidiruv algoritmlari, bilimlar
bazasi va agentlar tizimi tushuntirilgan. Ushbu manba SI asoslarini o‘rganish uchun muhimdir.
2. Goodfellow, I., Bengio, Y., & Courville, A. (2016). Deep Learning.
Ushbu manba chuqur o‘rganish (deep learning) texnologiyalari haqida batafsil
tushuntirish beradi. Neyron tarmoqlar, konvolyutsion tarmoqlar va mustaqil mustahkamlash
o‘rganishi kabi ilg‘or texnolog
Muhokama va natijalar:
Sunʼiy intellekt (SI) bugungi kunda turli sohalarda inqilobiy o‘zgarishlar keltirib
chiqarmoqda. Tibbiyot, ta’lim, moliya, transport va ishlab chiqarish kabi yo‘nalishlarda SI
texnologiyalarining samarali qo‘llanilishi kuzatilmoqda. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki,
sunʼiy intellekt inson mehnatini yengillashtirib, jarayonlarni avtomatlashtirish va
ma’lumotlarni tahlil qilishda sezilarli ustunlikka ega.
Shuningdek, SI rivojlanishi bilan bog‘liq muammolar ham mavjud. Jumladan, axborot
xavfsizligi, shaxsiy ma’lumotlarning maxfiyligi, ish o‘rinlarining qisqarishi va axloqiy
masalalar muhokama qilinmoqda. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, kelajakda SI
texnologiyalarining xavfsiz va mas’uliyatli ishlatilishi dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Texnologik taraqqiyot: Sunʼiy intellektning rivojlanishi turli sohalarda innovatsiyalarni
tezlashtirmoq.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux, and Berdiyev Sardor Sobir o’g’li. "DEVELOPMENT OF
MATHEMATICAL APPLICATIONS IN THE PROGRAM OF EXISTING SCRIPT LANGUAGE."
2.
Qodirov, F. E., S. S. Jo'rayev, and V. N. Qalandarov. "INFORMATION ARCHITECTURE IN
SITE
DESIGN." НАУКА
И
НАУЧНЫЙ
ПОТЕНЦИАЛ-ОСНОВА
УСТОЙЧИВОГО
ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ ОБЩЕСТВА. 2019.
3.
Qodirov, F. E., et al. "FEATURES OF INTEL CORE i9 X-SERIES PROCESSORS AND ITS
ADVANTAGE FROM OTHER PROCESSORS." ПУТИ ПОВЫШЕНИЯ РЕЗУЛЬТАТИВНОСТИ
СОВРЕМЕННЫХ НАУЧНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ. 2019.
4.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux, and Bozorova Irina Jumanazarovna. "METHODS OF
DISPLAYING MAIN MEMORY ON CACHE." Ответственный редактор (2020): 6.
5.
Qodirov, F. E. "Methodological aspects and importance of development of medical
services through econometric modeling and forecasting options." academy. uz/index. php/yo.
6.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "Hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda har bir
hududning о ‘ziga xos xususiyatlari." Scientific Journal of Actuarial Finance and
Accounting 4.09 (2024): 178-183.
7.
Qodirov, F. E., O. D. Doniyorov, and H. Shokirov Sh. "Basic concepts of information
security in information systems. Wide threats and their consequences." концепции
устойчивого развития науки в современных условиях (2021): 153-155.
8.
Қодиров, Ф. "ЗАМОНАВИЙ КОМПЬЮ ТЕР УЙИНЛАРИ ВА УЛАРНИНГ
СИНФЛАНИШИ." МУХАММАД
АЛ-ХОРАЗМИЙ
НОМИДАГИ
ТОШКЕНТ
АХБОРОТ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ КАРШИ ФИЛИАЛИ (2019).
9.
Qodirov, F. "YOSHLAR MA’NAVIYATINI YUKSALTIRISHDA MILLIY ONLAYN KITOB
DO’KONINI ISHLAB CHIQISH VA TADBIQ ETISH." МУХАММАД АЛ-ХОРАЗМИЙ НОМИДАГИ
165
ТОШКЕНТ АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ КАРШИ ФИЛИАЛИ (2019).
10.
Qodirov,
F.
"MASOFAVIY
TA’LIMDA
O’QISHNING
QULAYLIKLARI
VA
KAMCHILIKLARI." МУҲАММАД АЛ-ХОРАЗМИЙ НОМИДАГИ ТОШКЕНТ АХБОРОТ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ ҚАРШИ ФИЛИАЛИ (2020).
11.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "ECONOMETRIC MODELING OF THE DEVELOPMENT OF
MEDICAL SERVICES TO THE POPULATION OF THE REGION." Berlin Studies Transnational
Journal of Science and Humanities 2.1.1 Economical sciences (2022).
12.
Кодиров, Ф. "АНАЛИЗ БИОСИГНАЛОВ В ЭЛЕКТРОКАРДИОГРАФИИ И МЕТОДЫ ИХ
ОБРАБОТКИ." МУҲАММАД
АЛ-ХОРАЗМИЙ
НОМИДАГИ
ТОШКЕНТ
АХБОРОТ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ УНИВЕРСИТЕТИ ҚАРШИ ФИЛИАЛИ (2020).
13.
Қодиров, Ф. "СОЗДАНИЕ ПРОГРАММНОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ И АППАРАТА
ЭЛЕКТРОННОЙ
БИБЛИОТЕЧНОЙ
СИСТЕМЫ
НА
ОСНОВЕ
QR-КОДОВОЙ
ТЕХНОЛОГИИ." Kokand University (2020).
14.
Bozorova, Irina Jumanazarovna, and Dilfuzaxon Mamasharipovna Karayeva. "Modern
programming technologies and their role." интеллектуальный капитал xxi века. 2020.
15.
Qodirov, F. "Aholiga tibbiy xizmat ko ‘rsatish sohasining kelgusi holatini
bashoratlash." Samarqand iqtisodiѐt va servis instituti (2022).
16.
Qodirov, F. "QR-kod texnologiyasi asosida elektron kutubxona tizimini dasturiy va
apparat taminotini yaratish." Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot
texnologiyalari universiteti Qarshi filiali (2021).
17.
Қодиров, Фаррух, and X. Мухитдинов. "АҲОЛИГА ТИББИЙ ХИЗМАТ КЎРСАТИШДАН
ОЛИНГАН ДАРОМАД ВА ХАРАЖАТЛАРНИ БИЗНЕС ИННОВАЦИОН МОДЕЛИ." Raqamli
iqtisodiyot va axborot texnologiyalari 2.3 (2022): 136-141.
18.
Qodirov, F. "Optimum solutions for the development of medical services in private
clinics." Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti
Qarshi filiali (2022).
19.
Qodirov, F. "Қашқадарё ҳудуди аҳолисига хизмат кўрсатиш тармоқлари ва уларга
таъсир этувчи омиллар." O ‘zbekiston Qishloq Va Suv xo ‘jaligi” Jurnali (2022).
20.
Қодиров, Ф. "Вилоят аҳолисига соғлиқни сақлаш хизматлари кўрсатиш
тармоқлари ривожланиш механизмининг статистик таҳлили." Andijon Mashinasozlik
Instituti (2022).
21.
Қодиров, Ф. "Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси ҳолатини
башоратлаш." Самарқанд иқтисодиѐт ва сервис институти (2022).
22.
Қодиров, Фаррух, and X. Мухитдинов. "АҲОЛИГА ТИББИЙ ХИЗМАТ КЎРСАТИШДАН
ОЛИНГАН ДАРОМАД ВА ХАРАЖАТЛАРНИ БИЗНЕС ИННОВАЦИОН МОДЕЛИ." Raqamli
iqtisodiyot va axborot texnologiyalari 2.3 (2022): 136-141.
23.
Қодиров, Ф. "Қашқадарё вилояти аҳолисига тиббий хизмат кўрсатиш
тармоқларини ривожлантиришнинг истиқболлари." o ‘zbekiston qishloq va suv xo ‘jaligi»
âà «Agro ilm (2022).
24.
Бозорова, Ирина Жуманазаровна. "Создание программного обеспечения
электронной библиотечной системы на основе QR-кодовой технологии." Теория и
практика современной науки. 2020.
25.
Zoxidov, J. B., F. E. Qodirov, and I. J. Bozorova. "QUARTUS II PROJECT CONCEPT AND ITS
OPPORTUNITIES AND PROBLEMS." АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ТЕХНИЧЕСКОГО И
166
ТЕХНОЛОГИЧЕСКОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ. 2019.
26.
Маматмурадова, М. У., И. Ж. Бозорова, and Ф. Э. Кодиров. "СОЗДАНИЕ И
ЭФФЕКТИВНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ И РЕСУРСОВ
ЭЛЕКТРОННОГО ОБУЧЕНИЯ В НЕПРЕРЫВНОМ ОБРАЗОВАНИИ." Инновации в
технологиях и образовании. 2019.
27.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux, and Bozorova Irina Jumanazarovna. "METHODS OF
DISPLAYING MAIN MEMORY ON CACHE." Ответственный редактор (2020): 6.
