6
GEOLOGIK JARAYONLAR VA ULARNING YER SHARIDAGI
RIVOJLANISHIGA TA’SIRI
Axmatov Sobir Farxod o‘g‘li
Termiz davlat muhandislik agrotexnologiyalar universteti
Neft-gaz va konchilik ishi kafedrasi assistenti
Buronov Otabek Samandarovich
FQKG23Aguruh 2-kurs talabasi
Buronovotabek064@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15171808
ANNOTATSIYA
Geologik jarayonlar
– bu yer sharining tuzilishi, evolyutsiyasi va tabiiy resurslari hosil
bo‘lishida muhim rol o‘ynaydigan tabiiy hodisalar majmui hisoblanad. Ushbu jarayonlar yer
qobig‘ining ichki va tashqi kuchlari ta'sirida sodir bo‘lib, ularning natijasida tog‘ jinslari
shakllanadi, foydali qazilmalar konlari paydo bo‘ladi va yer yuzasidagi relyef o‘zgaradi.
Maqolamizda geologik jarayonlarning asosiy turlari, ularning xususiyatlari va inson
faoliyatiga ta'siri ko‘rib chiqiladi.
Kalit so’zlar:
Erozya, Sedimentatsiya Zilzila, Nurashtirish, Plattektonika.
1. Geologik Jarayonlar Turlari
Geologik jarayonlar asosan ikki guruhga bo‘linadi: ichki (endogen) va tashqi (ekzogen)
jarayonlar.
1.1. Ichki (Endogen) Jarayonlar
Ichki jarayonlar yer po‘stining chuqur qatlamlarida sodir bo‘ladigan va quyosh
energiyasi bilan bog‘liq bo‘lmagan jarayonlardir. Bu jarayonlar quyidagilarga sabab bo‘ladi:
- Magma faoliyati: Magma eritmasining yer po‘stiga ko‘tarilib, to‘yingan holda
vulqonlarning pайdo bo‘lishiga olib keladi.
- Zilzila: Yer po‘stining harakatlari natijasida zilzilalar sodir bo‘ladi. Zilzilalar yer
sharining ichki qismidagi tektonik kuchlar ta'sirida rivojlanadi.
- Plattektonika: Yer po‘sti plitalari orasidagi harakatlar tufayli yangi tog‘ zinajatlari va
dengiz botiqlari shakllanadi.
Masalan, Olmaliq kon-metallurgiya kombinati joylashgan hududda magmatizm va
tektonik jarayonlar natijasida mis-kunfulori konlari shakllangan.
1.2. Tashqi (Ekzogen) Jarayonlar
Tashqi jarayonlar esa atmosfera, gidrosfera va biosfera ta'sirida sodir bo‘ladi. Bular
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
- Eroziya: Shamol, suv va muzlar ta'sirida tog‘ jinslarining parchalanishi va uzoqqa
ko‘chib ketishi.
- Nurashtirish: Atmosfera ta'sirida tog‘ jinslarining kimyoviy o‘zgarishi va yangi
minerallar hosil bo‘lishi.
- Sedimentatsiya: Cho‘kindilar to‘planishi natijasida yangi yotqiziq turlari shakllanadi.
Masalan, cho‘kindi rudalar, shuningdek, neft va gaz konlarining shakllanishida
sedimentatsiya jarayoni katta ahamiyatga ega.
2. Geologik jarayonlar va inson faoliyati
Geologik jarayonlar inson faoliyatiga ham ijobiy, ham salbiy ta'sir ko‘rsatishi mumkin.
2.1. Ijobiy ta'sirlar
7
- Foydali qazilmalar konlarining shakllanishi: Magmatizm, metamorfizm va gidrotermal
jarayonlar natijasida temir, mis, oltin va boshqa foydali qazilmalar konlari hosil bo‘ladi.
- Tabiiy manbalardan foydalanish: Neft, gaz va suv manbalarining mavjudligi geologik
jarayonlar natijasidir.
2.2. Salbiy ta'sirlar
- Tabiiy ofatlar: Zilzilalar, vulqonlar va sel oqimlari kabi tabiiy ofatlar odamlar hayotiga
xavf soladi.
- Yer sathining deformatsiyasi: Kar’yer ishlarida yoki yer osti konlarini ishlash
jarayonida yuz beradigan cho‘kish va deformatsiyalar infrastruktura ob'ektlariga zarar
etkazishi mumkin.
3. Geologik jarayonlarni o‘rganish ahamiyati
Geologik jarayonlarni o‘rganish orqali quyidagi muammolarni hal qilish imkoniyati
tug‘iladi:
- Foydali qazilmalar konlarini aniqlash va baholash;
- Tabiiy ofatlarning oldini olish va ularga qarshi samarali choralar ishlab chiqish;
- Yer osti suvlari va yer yuzasidagi ekologik muvozanatni saqlash.
Masalan, Olmaliq kon-metallurgiya kombinatining ishlash jarayonida geologik
tadqiqotlar yordamida yer osti suvlari va atrof-muhitga ta'siri minimallashtirilgan.
Geologik jarayonlar yer sharining rivojlanishi va inson faoliyati uchun juda muhim
ahamiyatga ega.
Ushbu jarayonlarni o‘rganish va ulardan foydalanish insoniyatga foydali qazilmalar
manbalarini aniqlash, tabiiy ofatlarga qarshi kurashish va ekologik barqarorlikni saqlash
imkonini beradi.
Shunday ekan, geologiya fanining rivojlanishi va uni amaliyotga tatbiq etish bugungi
kunning eng dolzarb masalalaridan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Yermolov V.A. va boshqalar. "Geologiya". Moskva Davlat Universiteti nashri, 2004.
2.
Galperin A.M. va boshqalar. "Gidrogeologiya va muxandislik geologiyasi". M.Nedra, 1989.
3.
Milnuchuk V.I. "Obshaya geologiya". M.Nedra, 1989.
