58
KIBERXAVFSIZLIK VA UNING RAQAMLI IQTISODIYOTDAGI ROLI
Qodirov Farrux Ergash o’g’li
Shahrisabz davlat pedagogika institute
“Informatika va uni o’qitish metodikasi” mudiri, ilmiy rahbar
Xasanov Farxod Furqat o’g’li
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
“Matematika va informatika” yo’nalishi talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14500819
Annotatsiya:
Ushbu maqolada kiberxavfsizlik, kiberhujumlar va zararli dasturlar haqida
fikr yurutadi. Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi bilan kiberxavfsizlikning ahamiyati yanada
oshgan. Ushbu maqolada kiberxavfsizlikning raqamli iqtisodiyotdagi muhim rolini tahlil
qilishga qaratilgan. Kiberxavfsizlikning asosiy jihatlari, uning iqtisodiy tizimdagi ahamiyati
shuningdek zamonaviy xavf-xatarlar va ularga qarshi kurashish usullari ko'rib chiqiladi.
Raqamli iqtisodiyotda muvaffaqiyatga erishish uchun zamonaviy texnologiyalar va xavfsizlik
choralari o'zaro uyg'un bo'lishi zarur. Ushbu maqolada kiberxavfsizlikni kelib chiqishi va
iqtisodiyotdagi roli haqida fikr mulohazalar keltirilgan.
Kalit
so’zlar:
Kiberxavfsizlikning
tahdidlari,
Kiberxavfsizlikni
ta'minlash
uchuntavsiyalar, Kiberxavfsizlikning ahamiyati, Kiberhujumlar va ularning ta'siri, Raqamli
iqtisodiyotda kiberxavfsizlikning muhim jihatlari.
Kirish:
Kiberxavfsizlik (inglizcha: cybersecurity) – bu axborot texnologiyalarini,
kompyuter tizimlarini, tarmoqlarni va ma'lumotlarni turli xil kiberhujumlardan, xakerlardan,
zararli dasturlardan, viruslardan va boshqa xavf-xatarlardan himoya qilish sohasidir.
Kiberxavfsizlikning maqsadi tizimlar va ma'lumotlarning maxfiyligini, yaxlitligini va
mavjudligini ta'minlashdir.
Kiberxavfsizlik - bu axborot tizimlarini, tarmoqlarini va ma'lumotlarni zararli
hujumlardan, yo'qotishdan yoki o'zgartirishdan himoya qilishga qaratilgan choralar
majmuasidir. Internet va raqamli texnologiyalarning keng tarqalishi bilan kiberxavfsizlik
dunyo miqyosida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu sababli, bu soha har yili yangilanib, yangi
tahdidlar va hujumlardan himoya qilish uchun ilg'or metodlar ishlab chiqilmoqda.
Ma'lumotlar xavfsizligi: Ma'lumotlarning saqlanishi, uzatilishi va ishlov berilishida
xavfsizligini ta'minlash. Shifrlash, autentifikatsiya va kirish nazorati kabi metodlar qo'llaniladi.
Ilovalar xavfsizligi: Ilovalar, xususan veb-ilovalar va mobil ilovalar, kiberhujumlar uchun
nishonga aylanishi mumkin. Dasturchilar ilovalar ishlab chiqishda xavfsizlikni birinchi o'ringa
qo'yishlari lozim.
Foydalanuvchi xavfsizligi: Foydalanuvchilar kiberxavfsizlikning eng zaif bo'lagi bo'lishi
mumkin. Xavfsiz parollar, ikki faktorli autentifikatsiya va himoyalangan tarmoqlardan
foydalanish foydalanuvchilarni xakerlardan himoya qiladi.
Javob choralar va tiklanish: Hujumga uchragan tizimni tezda tiklash uchun
rejalashtirilgan va ishlab chiqilgan javob choralarini amalga oshirish muhimdir.
Kiberxavfsizlikning tahdidlari: Zararli dasturlar (Malware): Viruslar, trojanlar, shifrlovchi
dasturlar va boshqa zararlı dasturlar kompyuter tizimlarini yo'q qilish yoki ma'lumotlarni
o'g'irlashga qaratilgan.
Phishing (tarmoqlarda firibgarlik): Foydalanuvchilarni aldash maqsadida ularning
shaxsiy ma'lumotlarini olish. Bu, odatda, elektron pochta orqali amalga oshiriladi.
59
Denial of Service (DoS) hujumlari: Tarmoq yoki serverni haddan tashqari so'rovlar bilan
to'ldirish va uning ishlashini to'xtatish.
Xakerlik hujumlari:
Xakerlar, odatda, tizimlarga noqonuniy kirish orqali ma'lumotlarni
o'g'irlash yoki tizimni nazorat qilishga intilishadi.
Ichki tahdidlar: Tizim ichidan keladigan tahdidlar, masalan, xodimlar yoki xizmat
ko'rsatuvchi provayderlar tomonidan yuzaga keladigan xavf-xatarlar.
Kiberxavfsizlikni ta'minlash uchun tavsiyalar: Kuchli parollar: Foydalanuvchilar o'z
parollarini maxfiy saqlashlari va murakkab, o'zgaruvchan parollarni tanlashlari kerak.
Shuningdek, ikki faktorli autentifikatsiyani faollashtirish tavsiya etiladi.
Doimiy yangilanishlar: Tizim va dasturiy ta'minotlar doimiy ravishda yangilab turilishi
kerak, chunki ular xavfsizlik kamchiliklarini tuzatadi.
Ma'lumotlarni shifrlash: Ma'lumotlar va aloqalarni shifrlash orqali ular xavfsizligini
ta'minlash mumkin.
Xavfsizlik siyosatini ishlab chiqish: Har bir tashkilot o'zining xavfsizlik siyosatini ishlab
chiqishi va xodimlarni kiberxavfsizlik bo'yicha o'qitishi kerak.
Xavfsizlik monitoringi: Tizimlar va tarmoqlarni doimiy ravishda kuzatib borish, shubhali
faoliyatlarni tezda aniqlash imkonini beradi.
Bu soha quyidagi asosiy yo'nalishlarni o'z ichiga oladi: Ma'lumotlarni himoya qilish:
Maxfiy va muhim ma'lumotlarni o'g'irlik va yo'qolishdan himoya qilish.
Tarmoq xavfsizligi: Tarmoqda yuz berishi mumkin bo'lgan xakerlik hujumlaridan himoya
qilish.
Ilova xavfsizligi: Dasturlarni va ularning ishlab chiqilishi jarayonini himoya qilish.
Infratuzilma xavfsizligi: Kompyuter tizimlari, serverlar va boshqa qurilmalarning
xavfsizligini ta'minlash.
Identifikatsiya va autentifikatsiya: Foydalanuvchilarni tekshirish va tizimga kirish
huquqlarini boshqarish.
Kiberxavfsizlikning kelajagi.
Raqamli iqtisodiyotning yanada rivojlanishi bilan
kiberxavfsizlikka bo‘lgan talab ortadi. 5G texnologiyasining joriy etilishi, sun'iy intellektning
o‘sishi va "Internet of Things" (IoT) qurilmalarining keng tarqalishi yangi xavflarni keltirib
chiqarishi mumkin. Bu holat kiberxavfsizlikni yanada kuchaytirishni talab qiladi.
Kiberxavfsizlik va uning raqamli iqtisodiyotdagi roli.
Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi
bilan birga kiberxavfsizlikning ahamiyati ham ortmoqda. Raqamli texnologiyalar yordamida
biznes jarayonlari, xizmatlar va mahsulotlar samarali boshqarilmoqda, ammo bu tizimlarning
xavfsizligini ta'minlash uchun doimiy ravishda ehtiyot choralarini ko‘rish zarur.
Kiberxavfsizlik, ya'ni internet va tarmoq orqali sodir bo‘ladigan kiberhujumlardan himoya
qilish, raqamli iqtisodiyotning asosiy elementlaridan biriga aylangan.
Kiberxavfsizlikning ahamiyati.
Raqamli iqtisodiyotda kiberxavfsizlik korxonalarning va
davlat organlarining o‘z mijozlari bilan ishlashida, axborotlarni saqlashda, va onlayn to‘lov
tizimlarida ishonchlilikni ta'minlaydi. Kiberhujumlar masalan ma'lumotlar o‘g‘irlanishi,
tizimlarga zarar yetkazilishi, yoki tarmoq orqali zararli dasturlar tarqatilishi kabi holatlar, katta
moliyaviy yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin.
Kiberhujumlar va ularning ta'siri.
Kiberhujumlar turli shakllarda bo‘lishi mumkin:
viruslar, troyanlar, phishing, DDoS hujumlari (Distributed Denial of Service), va boshqalar. Bu
hujumlar nafaqat korxonaning texnologik infratuzilmasiga zarar yetkazishi, balki mijozlar bilan
60
bo‘ladigan ishonchni ham buzishi mumkin. Kiberhujumlar natijasida firibgarliklar,
ma'lumotlarni o‘g‘irlash va tizimlar buzilishi ehtimoli mavjud bo‘lib, bularning barchasi
iqtisodiy zaifliklarga olib keladi.
Raqamli iqtisodiyotda kiberxavfsizlikning elementlari. Kiberxavfsizlikning asosiy
elementlariga quyidagilar kiradi:
Ma'lumotlarni shifrlash: Korxonalarning va foydalanuvchilarning ma'lumotlarini xavfsiz
tarzda saqlash va ularni tashqi tahdidlardan himoya qilish.
Tizimlarni himoya qilish: Keng tarmoq infratuzilmasida xavfsizlikni ta'minlash, masalan,
antivirus dasturlari, xavfsiz tarmoq aloqalari va firewall.
Xavfsiz autentifikatsiya: Foydalanuvchilarning tizimlarga kirishida xavfsiz usullarni,
masalan, ikki bosqichli autentifikatsiyani qo‘llash.
Bepul va xavfsiz onlayn to‘lov tizimlari: Internetda to‘lovlar amalga oshirilayotganda
foydalanuvchilarning moliyaviy ma'lumotlari xavfsiz saqlanishi zarur.
Raqamli iqtisodiyotda kiberxavfsizlikning muhim jihatlari:
Ma'lumotlar himoyasi: Shaxsiy ma'lumotlar, moliyaviy ma'lumotlar va korxona sirlarini
himoya qilish zarurati kundalik biznes amaliyotlari uchun juda muhim. Ma'lumotlarni shifrlash,
xavfsiz tarmoqlar va autentifikatsiya mexanizmlari bu sohada asosiy vositalar hisoblanadi.
Xavf-xatarlarni boshqarish: Kiberhujumlar va zararli dasturlar (malware) kabi
tahdidlarga qarshi turish uchun tashkilotlar xavf-xatarlarni aniqlash va ularni kamaytirish
uchun strategiyalar ishlab chiqishlari kerak.
Normativ va huquqiy muvofiqlik: Kiberxavfsizlik, davlatlar va tashkilotlar tomonidan
belgilangan qonunlar va normativlarga muvofiq amalga oshirilishi
Kiberxavfsizlik va raqamli iqtisodiyot o'rtasidagi bog'lanish: Iqtisodiy barqarorlik:
Kiberhujumlar va ma'lumotlar buzilishi raqamli biznes va moliya tizimlarining ishonchliligini
xavf ostiga qo'yadi, bu esa iqtisodiy barqarorlikka salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Masalan,
bank tizimlari yoki onlayn to'lov platformalariga hujumlar iqtisodiy muammolarni keltirib
chiqarishi mumkin - Innovatsiyalarni rag'batlantirish: Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi
uchun yangi texnologiyalar va xizmatlar, masalan, bulutli hisoblash, sun'iy intellekt va raqamli
valyutalar (kriptoaktivlar) xavfsizligini ta'minlash zarur. Kiberxavfsizlik innovatsion
yondashuvlarni qo'llab-quvvatlashga yordam beradi.
Foydalanuvchi ishonchi: Agar foydalanuvchilar o'zlarining shaxsiy ma'lumotlari va
moliyaviy operatsiyalarini xavfsiz his qilsalar, raqamli iqtisodiyotning o'sishiga turtki bo'ladi.
Aksincha, xavfsizlikning pastligi onlayn xizmatlardan foydalanishdan cheklanishga olib kelishi
mumkin.
Xulosa va takliflar:
Kiberxavfsizlik raqamli iqtisodiyotning asosi bo‘lib, uning samarali
rivojlanishi va barqarorligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega. Raqamli texnologiyalar va
internet asosida ishlovchi biznes va xizmatlar kiberhujumlardan himoya qilishni talab qiladi.
Kiberxavfsizlik tizimlari orqali shaxsiy ma'lumotlar, moliyaviy operatsiyalar va elektron
tizimlarning xavfsizligi ta'minlanadi, bu esa iste'molchilar ishonchini oshiradi va iqtisodiy
barqarorlikka hissa qo‘shadi. Shuningdek, innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash va raqamli
xizmatlarning samaradorligini oshirishda kiberxavfsizlikning roli yanada kuchayadi. Shu bois,
raqamli iqtisodiyotning rivojlanishida kiberxavfsizlikni samarali boshqarish zaruriyati doimo
o‘sib bormoqda.
61
References:
1.
Sh, Mavlonov Sh, and F. B. Jurayeva. "ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALAR YORDAMIDA
MINTAQALAR IQTISODIYOTINI RIVOJLANTIRISH." Экономика и социум 10 (125) (2024):
234-238.
2.
Aliqulov, Sh. "M. Yaxiyaxonova. Taʻlim samaradorligini oshirishda kreativ va zamonaviy
metodlarning ahamiyati. Raqamli ta’lim muhitida fanlararo integratsiyani Qoʻllashning ta’lim
samaradorligiga ta’siri: xalqaro Tajribalar va rivojlanish istiqbollari." (2024).
3.
ShukurulloFayzullo o‘g‘li, Aliqulov. "TA ‘LIMDA MULTIMEDIYA TEXNOLOGIYALARINI QO
‘LLASH."
PEDAGOGS
50.2 (2024): 51-55.
4.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Barchin Ro‘ziqulova, and Laziza Inatillayeva. "BOSHLANG ‘ICH
TA’LIMDA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
USULLARI
VA
AFZALLIKLARI."
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и
практические исследования
3.10 (2024): 39-41.
5.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Jasmina Murodulloyeva, and Umida Nurmaxmatova. "YASHIL
IQTISODIYOT VA YO ‘NALISHLARI BO ‘YICHA TA’LIM DASTURLARINI RIVOJLANTIRISH
MEXANIZMLARI."
Models and methods in modern science
3.5 (2024): 44-49.
6.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Temurbek Zarifov. "GLOBAL TARMOQ QURISHDA TARMOQ
QURILMALARIDAN FOYDALANISH VA TARMOQ TOPOLOGIYALARINING O’RNI."
Science and
innovation in the education system
3.5 (2024): 50-60.
7.
Raxmatov Sherqo'zi Akbar Kodirov. “Ta'lim jarayonida bulutli texnalogiyalardan
foydalanishning samaradorligi” Pedagogis Internatsianal researcg ISSN:281-4027_SJIF:4.995.
2023/5/15
8.
F Qodirov. Aholiga tibbiy xizmatlar ko'rsatishning rivojlanishini iqtisodiy-matematik
modellashtirish. Scienceweb academic papers collection . 2023/1/1.
9.
F Qodirov. Zamonaviy to'lov tizimlari tahlili va elektron pul birliklari. Scienceweb
academic papers collection. 2023/1/1.
10.
Ergash o'g'li, Qodirov Farrux. "Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси
ҳолатини башоратлаш."
Сервис” илмий-амалий журнал
(2022): 56-59.
11.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "ECONOMETRIC MODELING OF THE DEVELOPMENT OF
MEDICAL SERVICES TO THE POPULATION OF THE REGION."
Berlin Studies Transnational
Journal of Science and Humanities
2.1.1 Economical sciences (2022).
12.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "CREATION OF ELECTRONIC MEDICAL BASE WITH THE
HELP
OF
SOFTWARE
PACKAGES
FOR
MEDICAL
SERVICES
IN
THE
REGIONS."
Conferencea
(2022): 128-130.
13.
Қодиров, Фаррух. "ПРОЦЕСС РАЗРАБОТКИ ИГРОВОГО ДВИЖКА UNITY." АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
ШАРОИТИДА
ИННОВАЦИЯЛАР мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР
ТУПЛАМИ (2019).
14.
Qodirov, Farrux. "" AQLLI UY" TIZIMINING IMKONIYATLARI." Scienceweb academic
papers collection (2019).
15.
Qodirov, Farrux. "DESCRIPTION AND PERFORMANCE OF THE PROGRAM 3D MAX
STUDIO." АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
62
ШАРОИТИДА ИННОВАЦИЯЛАР мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман
МАЪРУЗАЛАР ТУПЛАМИ (2019).
16.
Qodirov, Farrux. "GPON TEXNOLOGIYASI-OPTIK KIRISH TARMOG'I." АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ
РИВОЖЛАНИШ
ИСТИҚБОЛЛАРИ
мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР ТЎПЛАМИ (2018).
