45
GERMAN TILIDA SO‘ZLASHUVCHI HUDUDLARDA ISLOMSHUNOSLIK
FANINING SHAKLLANISHI VA UNING SIYOSIY MANFAATLAR BILAN
ALOQASI
Xoldarov Akmaljon
Farg‘ona davlat unievrsiteti
Tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15697324
Arabiston yarim orolida Islom dini paydo bo‘lishi arablar uchun o‘ziga xos va muhim
ahamiyatga ega hodisa sifatida baholanadi. Qabilaviy hayoti va joylashuvi arablarni siyosiy
jihatdan zaiflashtirgan, ularni sivilizatsiyalashgan hududlar ustidan hukmronlik qilish
imkoniyatidan mahrum etgandi. Ammo islom dini paydo bo‘lishi arablarni yagona e’tiqod
asosida birlashib, mustahkam jamiyatga aylana boshlashiga sabab bo‘ldi. Islom dini arablar
hayotida tub burilish yasab, ularni siyosiy va ijtimoiy jihatdan yangi darajaga olib chiqdi.
Qur’on nozil qilinganidan keyin arab dunyosi birlashib, yangi imperiya shakllantira oldi. Islom
madaniyati paydo bo‘lishi bilan birinchi bor yozma arab madaniyati shakllandi. Islomiy
tamaddun arab tilida o‘z aksini topdi va bu til ilm-fan va madaniyat tili sifatida keng tarqaldi.
Biroq, Islom dini tarqalgan hududlardagi madaniy taraqqiyotga ta’sir ko‘rsatishi bilan birga,
ba’zi hududlarda iqtisodiy va ijtimoiy o‘zgarishlarni ham keltirib chiqardi. Islom dini nafaqat
diniy hayotga, balki siyosiy va iqtisodiy tizimlarga ham sezilarli darajada ta’sir o‘tkazdi.
Arablar islom dini vositasida keng hududlarga tarqalib, o‘z madaniyatlarini boshqa xalqlarga
singdira oldilar.
Bu jarayon tarixiy jihatdan muhim voqea bo‘lib, islomshunoslik fanining rivojlanishiga
ham turtki berdi. Islomshunoslik ilmiy sohasi Qur’on, hadis, fiqh va boshqa diniy fanlarni
o‘rganish bilan bir qatorda, arab madaniyati va uning rivojlanish jarayonlarini ham qamrab
oladi. Bugungi kunda islomshunoslik fani o‘zining keng qamrovi bilan Sharqshunoslik
doirasida alohida o‘rin tutib kelmoqda. Shu bilan birga, arab madaniyati va tarixi ham
islomshunoslikning asosiy tadqiqot yo‘nalishlari qatoriga kiradi. Ilmiy izlanishlar davomida
ko‘plab olimlar islom madaniyati va uning rivojlanish jarayonini chuqur o‘rganishga
kirishdilar. Ular Qur’on tafsiri, hadislar va islom tarixi bilan bog‘liq ko‘plab ilmiy ishlarni
yaratdilar.
Islom va G‘arb o‘rtasidagi munosabatlarning yangi ming yillikdagi akademik tadqiqotlar
va ilmiy izlanishlar darajasida uchinchi va yakuniy rivojlanishi 2010-yilda sodir bo‘ldi.
Germaniya hukumati beshta Islomshunoslik instituti yoki “Islom ilohiyoti tadqiqotlari”
ataluvchi institutlarini tashkil qilishini e’lon qildi. Bu holat ilmiy xilma-xillikka yana ham
chuqurroq ma’no qo‘shdi.
Musulmonlarning Yevropaga kirib kelishi mahallaiy aholini islom dini bilan tanishishi
bilan birgalikda kechdi. Yevropaliklar o’zlari uchun notanish lekin tez rivojlanayotgan dinni
tushunish, u haqida ko’prqo bilimga ega bo’lish maqsadida islom dini muqaddas kitobini
o’rganishga katta qiziqish bildirishdi. Bu borada dastlabki harakatlarni xristian cherkovi va
Papalar boshlab berishdi, albatda ularning harakatlari holislikka asoslanmagan, ular islom
dinining yevropaliklar orasida ommalashishidan havotir bildirib, islom diniga qarshi choralar
1
Islamic Studies in Germany – A cultural bridge between the East and the West Dr. Mohammed
Abdelrahem, al-Azhar University Professor of comparative religion. 2021. 7-bet
46
ko’rishga harakat qilishdi. Cherkov ruhoniylaridan so’ng bu ishga olimlarni jalb etishdi yoki
yevropaliklarni Islom dinini tekshirishga unday olishdi, shu tariqa yangi yo’nalish “Ilohiyot”
paydo bo’ldi.
“Ilohiyot” (theology)
atamasi aslida
xristianlikdan kelib chiqqan ibora
bo‘lib, u
akademik ilmiy kontekstdan foydalaniladi va
katolik, evangelist
yoki pravoslav Injil
tadqiqotlari
bilan bog‘liq. Yevropada ilohiyot tushunchasi ta’lim tizimida o‘ziga xos ahamiyat
kasb etadi, masalan universitetlarda
“ilohiyot fakultetlari”
deb ataluvchi ko‘plab xristian
ta’lim muassasalari mavjud. Uning arabcha tarjimasi
“lahut”
bo‘lib, bu atama islomiy ilmiy
kontekstda ishlatilmagan. Arab-islom dunyosida bu turdagi ta’lim maskanlari
“Din asoslari
kollejlari”
deb nomlanadi. Germaniyada esa ularga g‘arbiy, xristian madaniyatiga oid nom
berilib, “ilohiyot institutlari” deb atalgan. Bu institutlar e’tiqodga asoslangan ta’lim
muassasalari bo‘lib, u yerda dars beruvchi professorlar ham, talabalar ham musulmon bo‘lishi
talab qilinadi.
Bu ilohiyot institutlarini tashkil etishning maqsadi – nemis musulmon professorlari
orqali musulmon olimlarini tayyorlash bo‘lib, Germaniyaga chetdan, nemis tilini bilmaydigan
va nemis madaniyati, tarixi hamda merosini yetarlicha tushunmaydigan imomlar va
o‘qituvchilarni yollashdan voz kechish edi. Shu masalada Germaniya Federal Ta’lim va
Tadqiqot Vazirligi
(BMBF)
o‘zining rasmiy veb-saytida shunday yozgan:
“Maqsad – e’tiqodga asoslangan maktab darslari uchun islom dini o‘qituvchilarini
tayyorlash va davlat universitet tizimida diniy olimlarni ilmiy tadqiqotlar asosida o‘qitishdir.”
Germaniya ilmiy hamjamiyatida yuzaga kelgan bahs va munozaralar
2012-yilda
maxsus
konferensiyaning tashkil etilishiga olib keldi. Ushbu anjumanga “
Islomshunoslik va ilohiyot
sohasidagi ko‘plab professorlar”
tashrif buyurdi. Konferensiyada
“Islomshunoslik va
Islom ilohiyotining o‘zaro munosabati”
(
Das Verhältnis zVischen IslamVissenschaft und
islamischer Theologie
) mavzusi muhokama qilindi.
Konferensiyada
Gudrun Krämer
o‘z nutqida aniq bir savolni o‘rtaga tashladi:
“Islom ilohiyoti bizga Islomshunoslik fanida yo‘q qanday yangi narsalarni taklif
qiladi?”
(
Vas leistet die islamische Theologie, Vas die IslamVissenschaft nicht leistet?
. Bu esa
islom ilohiyoti va islomshunoslik fanlari o‘rtasida katta farq borligiga ishora qiladi. Ilohiyot
fanining o‘rganilishi islomshunoslikning tahlil qilinishiga olib keladimi yoki undagi
mezonlarni isbotlashga yordam beradimi degan savollarni o‘rtaga qo‘yadi.
Yangi jihat shundaki, Islom ilohiyoti institutlari
masjid imomlari
va
maktablarda
islom dini o‘qituvchilari
ni tayyorlash bo‘yicha maxsus dasturlarni joriy etishga majbur
bo‘ldi. Masalan,
Myunster instituti
bu yo‘nalishda ishlay boshladi. Bunday dasturlar ilgari
Orientalistika yoki Islomshunoslik institutlarida mavjud bo‘lmagandi.
2
Ilohiyot – diniy e’tiqod, Xudo, ilohiylik, vahiy va diniy tajribalarni ilmiy asosda o‘rganadigan fan sohasi. U,
asosan, dinning mazmuni, asosiy tushunchalari, axloqiy tamoyillari va inson bilan Xudo o‘rtasidagi
munosabatlarni tahlil qilish bilan shug‘ullanadi.
3
Evangelist so‘zi yunoncha εὐαγγέλιον (euangelion) – “xushxabar”, “injil” ma’nolaridan kelib chiqqan
bo‘lib, "xushxabar tarqatuvchi", "xristianlik e’tiqodini targ‘ib qiluvchi shaxs" degan ma’noni anglatadi. U
turli kontekstlarda qo‘llaniladi. Xristianlikda evangelist – Xudo kalomini, xususan, Iso Masihning
ta’limotlarini targ‘ib qiluvchi shaxs.
4
Gudrun Krämer – (1953-yil) nemis tarixchisi, sharqshunos va islomshunos olim. U asosan islom tarixi,
zamonaviy musulmon jamiyatlari, siyosiy islom va Yaqin Sharq tarixi bo‘yicha tadqiqotlari bilan
tanilgan.Ish joyi Humboldt Universiteti (Berlin).
47
Shuningdek, Islom ilohiyoti institutlarining zamonaviy ilohiy qarashlar asosida Islomni
talqin qilishi Germaniyaning ilmiy doiralarida katta qiziqish uyg‘otdi. Bu holat ushbu
institutlar tomonidan chop etilgan ko‘plab ilmiy nashrlarda aks etdi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Krämer, Gudrun (2012). Was leistet die islamische Theologie, was die Islamwissenschaft
nicht leistet? In: Das Verhältnis zwischen islamischer Theologie und Islamwissenschaft.
2.
Jokisch, Benjamin (2021). Islamwissenschaft: Globalisierung einer philologischen
Disziplin. In: ZfR 37, S. 204–221.
3.
Khorchide, Mouhanad (2013). Islam ist Barmherzigkeit: Grundzüge einer modernen
Religion. Herder Verlag.
4.
Rohe, Mathias (2016). Das islamische Recht: Geschichte und Gegenwart. München: C.H.
Beck.
5.
Nagel, Tilman (2000). Die islamische Welt bis 1500. München: Oldenbourg Verlag.
6.
Schulze, Reinhard (2011). Islamwissenschaft als Kulturwissenschaft. In: Zeitschrift für
Kulturphilosophie 5(1), S. 55–68.
7.
Kaddor, Lamya (2010). Muslimisch – weiblich – deutsch! Mein Weg zu einem
zeitgemäßen Islam. Piper Verlag.
