89
HINDISTONDAGI FATVO BERISH MARKAZLARI FAOLIYATI VA ULAR
TOMONIDAN CHIQARILGAN FATVOLAR
Xo‘jayev Muhsin Umarxonovich
O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi
Islomshunoslik yo‘nalishi 4-bosqich talabasi
Mirodil Xaydarov
Ilmiy rahbar. Islomshunoslik fanlari
bo‘yicha falsafa doktori dotsent (PhD)
https://doi.org/10.5281/zenodo.15036902
Annotatsiya.
Mazkur maqolada Hindistondagi fatvo berish markazlarining faoliyati va
ular tomonidan chiqarilgan fatvolar tahlil qilinadi. Fatvo berish markazlari, asosan, diniy
masalalarda musulmonlar orasida qarorlar chiqarish va diniy sohada yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishda
muhim rol o‘ynaydi. Hindistonda mavjud bo‘lgan turli diniy tashkilotlar va fatvo markazlari,
asosan, o‘ziga xos diniy qarashlar va an’analar asosida fatvolar chiqaradilar. Ushbu maqolada
fatvo berish markazlarining strukturasini, ularning asosiy faoliyatini va musulmonlar
jamiyatida qanday ijtimoiy, diniy va siyosiy ta’sirga ega ekanligini ko‘rib chiqamiz.
Kalit so‘zlar:
Fatvo, muftiy, ijtimoiy, axloqiy, va siyosiy masalalar, din, siyosat, nikoh,
meros, xulq-atvor, Deoband, Nadvat-ul Ulama, jamiat-e-Islami, fiqhga oid qarorlar.
Kirish.
Hindiston musulmonlar jamiyati o‘zining ko‘p asrlik tarixiy merosiga ega bo‘lib,
bu mamlakatda yashovchi musulmonlar soni dunyodagi eng yirik ikkinchi diniy guruhni
tashkil etadi. Ushbu jamiyatda diniy masalalarda fatvo berish markazlari muhim ahamiyatga
ega bo‘lib, ular musulmonlar orasida diniy qarorlar chiqarish va an’anaviy hayot tarzini
boshqarishda asosiy rol o‘ynaydi. Hindistonda bu fatvolar asosan diniy olimlar yoki muftiylar
tomonidan beriladi, ular musulmonlarning kundalik hayotida uchraydigan muammolarga
diniy jihatdan echim beradi va yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi.
Hindistonning diniy fatvo markazlari ko‘pincha o‘z faoliyatini an’anaviy islomiy
printsiplarga asoslab amalga oshiradilar. Ushbu markazlar mamlakatning turli hududlarida
faoliyat ko‘rsatib, musulmonlarning ijtimoiy, axloqiy, va siyosiy masalalariga doir qarorlar
chiqaradilar. Bu markazlarning faoliyati nafaqat diniy masalalar bilan bog‘liq, balki ijtimoiy
jarayonlarga, madaniyatga va hatto siyosatga ham ta’sir ko‘rsatadi. Fatvolar, bir tomondan,
diniy an’analarni saqlashga xizmat qilsa, boshqa tomondan, turli zamonaviy muammolarni hal
qilishda ko‘plab bahs-munozaralarga sabab bo‘ladi.
Hindistonda chiqarilgan fatvolar ko‘pincha din, siyosat, nikoh, meros, xulq-atvor kabi
masalalarga doir bo‘ladi. Shu bilan birga, fatvo markazlarining faoliyatini nazorat qilish va
ularning jamiyatdagi roli ko‘p jihatdan murakkab bo‘lib, ular turli siyosiy va ijtimoiy qarama-
qarshiliklarga duch keladi. Hindistondagi fatvo markazlarining tarixiy rivojlanishi, ularning
bugungi kundagi faoliyati va jamiyatga ta’siri tahlil qilinadi. Shuningdek, fatvolar orqali
yuzaga kelgan ijtimoiy, diniy va siyosiy masalalar, ular tomonidan chiqarilgan qarorlar va bu
qarorlarning musulmonlar jamiyatidagi o‘rni alohida o‘rganiladi.
Asosiy qism.
Hindistondagi fatvo markazlari tarixan musulmonlar jamiyatida yuzaga
kelgan turli ijtimoiy, diniy va siyosiy ehtiyojlarga javob sifatida shakllangan. Ularning eng
mashhurlari Deoband, Nadvat-ul Ulama, Jamiat-e-Islami va boshqa diniy tashkilotlar asosida
qurilgan. Ushbu markazlar o‘z faoliyatini diniy ilm-fan va fiqh (islomiy huquq)ga asoslab olib
90
boradi
1
.
Deoband islomiy maktabi, masalan, Hindistonda o‘zining diniy fatvolari va qarorlari
bilan mashhur bo‘lib, butun dunyodagi musulmonlar uchun ta’sirli bo‘lgan diniy
tashkilotlardan biridir. Deoband o‘zining diniy xulq-atvor va fiqhga oid qarorlarida har doim
an’anaviy islomiy tafsirga tayanadi. Nadvatul Ulama esa ilmiy va diniy tafakkur markazi
sifatida o‘zining o‘rni va ta’sirini saqlab qolgan.
Fatvo markazlarining tashkiliy tuzilishi asosan diniy olimlar, muftiylar va ulamolardan
iborat bo‘lib, ular jamiyatda yuzaga kelgan diniy savollarni hal qilish uchun javobgarlikni o‘z
zimmasiga oladi. Fatvo berish jarayoni diniy maqomga ega bo‘lgan shaxslar tomonidan
amalga oshiriladi va bu jarayon ko‘pincha keng muhokamalar, fikr almashish va har xil diniy
qarashlarni hisobga olish orqali yakunlanadi.
Fatvolar, asosan, islomiy hayotning turli jihatlarini tartibga solish uchun chiqariladi.
Hindistondagi fatvo markazlari ko‘plab diniy va ijtimoiy masalalarda qarorlar chiqaradi,
jumladan
2
:
Nikoh va oilaviy masalalar: Hindistonda musulmonlar orasida nikoh, ajralish, meros, va
oilaviy tartiblar bo‘yicha fatvolar tez-tez beriladi. Misol uchun, ayrim fatvolar nikohni xiyonat
yoki ba’zi bir xatti-harakatlarga qarshi qat’iy javoblar sifatida chiqadi.
Siyosiy masalalar: Fatvolar, ba’zan siyosiy qarorlar yoki mamlakatdagi qonunlar bilan
bog‘liq ham bo‘ladi. Masalan, musulmonlar o‘rtasida diniy erkinlik va huquqlarni himoya
qilish, shuningdek, musulmonlarga tegishli siyosiy va iqtisodiy masalalar bo‘yicha fatvolar
chiqariladi.
Ijtimoiy masalalar: Fatvolar ijtimoiy hayotda, jumladan, iqtisodiy muammolar, ijtimoiy
adolat va jamiyatda qarama-qarshiliklarni hal qilishda muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, har
xil ijtimoiy hodisalar, masalan, yoki qadriyatlarning kirib kelishi haqida fatvolar chiqarilishi
mumkin.
Fatvolar ko‘pincha jamiyatda biror diniy yoki axloqiy qarorlar o‘rtasida bo‘layotgan
qarama-qarshiliklarni bartaraf etishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Boshqa tomondan,
ba’zida fatvolar ijtimoiy qabul qilinadigan qarorlar yoki an’analar bilan bog‘liq bo‘lgan
savollarni hal qilishda turtki bo‘ladi.
Fatvolar Hindistonda faqat diniy yoki axloqiy masalalarni tartibga solish bilan cheklanib
qolmaydi, balki ular siyosiy va ijtimoiy ta’sirga ham ega. Ba’zida fatvolar jamiyatda qat’iy
qarashlar va diniy intizomni saqlashga yordam beradi, lekin boshqa paytlarda ular ijtimoiy
normalar va zamonaviy qadriyatlar bilan ziddiyatga tushishi mumkin.
Masalan, Hindistonning turli hududlarida chiqarilgan fatvolar ba’zan hukumatning
qarorlariga qarshi chiqish yoki diniy erkinlikni himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan
birga, fatvolar ijtimoiy siyosatning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatadi va jamiyatdagi adolatni va
tenglikni ta’minlashda muhim omil bo‘lishi mumkin.
Hindistonning fatvo markazlari zamonaviy dunyo bilan turli darajalarda o‘zaro aloqada
bo‘lishadi. Masalan, ba’zi fatvo markazlari internet va boshqa texnologiyalar yordamida o‘z
fatvolarini keng auditoriyaga yetkazishga harakat qilmoqdalar. Biroq, bu markazlar har doim
zamonaviylikka moslashishga qarshi bo‘lishi mumkin, chunki ko‘p hollarda ular an’anaviy
1
Hussain, A. "Hindistonda fiqh ilmini o‘rganish: Usul al-fiqh va ijtimoiy nuqtai nazardan." Hindiston Islomiy Ilmlari.
2020.
2
B. Rustamov. Islom va Hindiston madaniy aloqalari
.
– Toshkent: Yangi Asr Avlodi, 2019.
91
islomiy printsiplarga sodiq qolishni afzal ko‘rishadi
3
.
Hindistonning fatvo markazlarining bunday qaramligi ba’zan ularning ijtimoiy va siyosiy
rivojlanishga bo‘lgan yondashuvini cheklaydi. Biroq, bugungi kunda bir qator fatvo markazlari
jamiyatda ijtimoiy adolatni ta’minlash, ayollar huquqlarini himoya qilish va boshqa
zamonaviy masalalarda ilg‘or qarorlar chiqarishga intilmoqda.
Xulosa.
Darhaqiqat,
Hindistondagi fatvo berish markazlari musulmonlar jamiyatida
muhim diniy va ijtimoiy rol o‘ynaydi. Ular, asosan, diniy masalalar bo‘yicha qarorlar chiqarish,
musulmonlarning kundalik hayotidagi muammolarni hal etish va diniy an’analarni saqlashda
asosiy markaz bo‘lib xizmat qilishi namoyon bo‘ldi. Fatvo markazlarining eng yiriklari,
masalan, Deoband va Nadvatul Ulama, o‘zlarining diniy qarorlari va fatvolari orqali nafaqat
Hindistonda, balki butun dunyo bo‘ylab musulmonlar orasida ta’sir ko‘rsatganini bilishimiz
mumkin.
Shuningdek, fatvo berish markazlarining faoliyati diniy ilm-fan, fiqh, va an’anaviy
islomiy tafsirlarga asoslangan. Ular turli diniy savollarni, jumladan, nikoh, ajralish, meros, va
boshqa muhim masalalarni hal qilishda katta ahamiyatga ega. Bundan tashqari, fatvolar
siyosiy va ijtimoiy muammolarni hal qilishda ham o‘z rolini o‘ynaydi, masalan,
musulmonlarning huquqlarini himoya qilish yoki diniy erkinlikni ta’minlash borasida ham
fatvolar chiqariladi.
Fatvo markazlari, shuningdek, Hindistonda o‘zaro diniy va madaniy ko‘p ranglilikni
inobatga olgan holda, ba’zi zamonaviy masalalarda qarama-qarshiliklarga duch keladi.
Masalan, jamiyatda ayollar huquqlari, zamonaviy ta’lim, texnologiya va ijtimoiy adolat kabi
mavzularda fatvolar ko‘pincha bahsli va ijtimoiy ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Ushbu
markazlar har doim zamonaviy dunyo bilan moslashishga intilishadi, ammo ko‘p hollarda
an’anaviy islomiy qarashlar va prinsiplar asosida faoliyat ko‘rsatadilar.
Shunday qilib, Hindistonning fatvo markazlari musulmonlar orasida ijtimoiy adolatni
ta’minlashda, diniy intizomni saqlashda va zamonaviy muammolarni hal qilishda muhim
vositalardan biri hisoblanadi. Biroq, ularning faoliyati va fatvolari zamonaviy dunyo va
ijtimoiy o‘zgarishlar bilan mos kelishi uchun ba’zi o‘zgarishlarni talab qiladi. Jamiyatda yuzaga
kelgan yangi ehtiyojlar va zamonaviy qadriyatlar bilan bog‘liq muammolarni hal qilishda,
fatvo markazlarining o‘z faoliyatini yangilash va zamonaviy masalalarni hisobga olish zarurati
bor.
Xulosa qilib aytganda, Hindistondagi fatvo berish markazlari o‘zining diniy, siyosiy va
ijtimoiy ta’siriga ega bo‘lsa-da, ularning kelajagi ko‘plab ijtimoiy o‘zgarishlar va global
jarayonlarga qarab shakllangan. Fatvolar va fatvo markazlarining jamiyatdagi o‘rni va ta’siri,
jamiyatdagi diniy va ijtimoiy moslashuvlarning davom etishi bilan yanada rivojlanishi
kutilmoqda. Bu esa, Hindistondagi musulmonlar jamiyatining diniy va ijtimoiy taraqqiyotiga
o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Hussain, A. “Hindistonda fiqh ilmini o‘rganish: Usul al-fiqh va ijtimoiy nuqtai nazardan”.
Hindiston Islomiy Ilmlari. 2020.
2.
A. Nosirov. Islom huquqi tarixi. – Toshkent: Adolat nashriyoti, 2012.
3
A. Nosirov. Islom huquqi tarixi. – Toshkent: Adolat nashriyoti, 2012. – B. 65.
92
3.
M. Yusupov. Hindiston musulmonlari va islomiy madaniyat. – Toshkent: Fan nashriyoti,
2016.
4.
Rashid Ahmad. Hindiston musulmonlari: tarixiy va huquqiy tahlil. – Dehli. 2014.
5.
Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf. Fiqhiy yo‘nalishlar va kitoblar. – T.: Hilol-
nashr, 2022.
