71
AVTOBIOGRAFIK DISKURSDA MAQOLLARNING LINGVOMADANIY
AHAMIYATI
Azimova Yulduz Baxtiyor qizi
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat
oʻzbek tili va adabiyoti universiteti tayanch doktoront
Азимова Юлдуз Бахтиёровна
Докторант Ташкентский государственный университет
узбекского языка и литературы имени Алишера Навои
Yulduz Bakhtiyorovna Azimova
PhD Student Tashkent State University of Uzbek
language and literature named after Alisher Navoi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15706274
Annotatsiya:
Maqolada avtobiografik diskursda maqollarning qo‘llanishi, ularning shaxsiy xotirani
umumiy madaniy tajriba bilan bog‘lovchi vosita sifatida tutgan o‘rni tahlil qilinadi. Maqollar
avtobiografik matnlarda madaniy kod, axloqiy qadriyatlar va milliy ongni ifodalovchi vosita
sifatida baholanadi.
Kalit so‘zlar:
avtobiografik diskurs, maqol, lingvomadaniy birlik, madaniy kod, identitet,
xalq donishmandligi
Аннотация:
В статье рассматривается роль пословиц в автобиографическом дискурсе как
средства выражения культурной идентичности, коллективной памяти и менталитета.
Пословицы представляют собой важные лингвокультурные единицы, через которые
автор связывает личный опыт с национальными ценностями и мировоззрением.
Ключевые слова:
автобиографический дискурс, пословица, лингвокультурная
единица, культурный код, идентичность, народная мудрость
Abstract:
The article analyzes the role of proverbs in autobiographical discourse as a means of
expressing cultural identity, collective memory, and national mentality. Proverbs function as
significant linguocultural units through which the author connects personal experience with
traditional values and worldview.
Keywords
: autobiographical discourse, proverb, linguocultural unit, cultural code,
identity, folk wisdom
Avtobiografik diskurs shaxs xotirasi, hayotiy tajribasi va o‘zligini til orqali ifodalashning
muhim janri hisoblanadi. Ushbu janrda qo‘llaniladigan maqollar esa muallifning madaniy
ildizlari, milliy dunyoqarashi va jamiyatga bo‘lgan munosabatini ifoda etishda beqiyos
vositadir. Maqollar yordamida shaxsiy voqeliklar umumxalq tajribasi bilan uyg‘unlashtiriladi,
ya’ni individual xotira kollektiv xotira bilan boyitiladi. Avtobiografik diskurs — bu muallifning
o‘z hayoti, tajribasi va ichki dunyosini til orqali ifodalash jarayoni bo‘lib, u subyektivlik,
retrospektivlik va madaniy kontekst bilan chambarchas bog‘liqdir
1
. Bunday diskursda til
vositalarining, ayniqsa, frazeologik birliklarning, xususan maqollarning qo‘llanilishi, shaxsiy
xotirani ijtimoiy-madaniy kod orqali ifodalash imkonini beradi.
Maqollar lingvomadaniy birliklar sifatida nafaqat estetik vosita, balki madaniy tafakkur,
1
Lejeune, P. On Autobiography. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1989
.
72
axloqiy qadriyatlar va tarixiy ongni ifodalovchi semantik kodlardir. Avtobiografik matnlarda
maqollar orqali inson o‘z hayotidagi voqealarni xalq donishmandligi bilan bog‘lab talqin qiladi.
Bu esa matnga ishonchlilik, chuqurlik va milliylik ruhi baxsh etadi. Masalan, “
Ko‘rmagan ko‘rsa,
xudodan qolur
” kabi maqollar muallifning hayotiy saboqlarini xalq og‘zaki ijodi orqali
umumlashtirishga xizmat qiladi. Bu jihatdan maqollar avtobiografik diskursda madaniy
identitet, milliy ruh, mentalitet ifodachisi bo‘lib xizmat qiladi. Maqollar tilning passiv emas,
balki faol lingvomadaniy resursi sifatida shaxs identitetini ifodalovchi, uning tajribasini xalq
donishmandligi bilan uyg‘unlashtiruvchi vosita vazifasini bajaradi.
Maqollarning avtobiografik diskursdagi kommunikativ-funktsional o‘rni deganda
avtobiografik matnlar faqat biografik ma’lumotlar to‘plami emas, balki muallifning madaniy
xotirasi, diskursiv pozitsiyasi va ideologik dunyoqarashining ifodasidir
2
. Maqollar bunday
matnlarda intertekstuallik va interkulturalizmni kuchaytiruvchi semantik belgilar sifatida
namoyon bo‘ladi. Masalan, “
Bosh egilsa, yelka kesilmaydi
” maqoli muallifning tarixiy bosimlar
ostidagi sabr-toqatini, o‘zligini yo‘qotmaganligini obrazli ifodalash vositasi sifatida xizmat
qiladi.
Maqollar orqali avtobiografik diskurs kollektiv xotira bilan uyg‘unlashadi: muallif o‘z
hayoti voqealarini nafaqat individuallik bilan, balki ijtimoiy-madaniy mazmun orqali
umumlashtiradi. Bu esa matnni o‘quvchi uchun yanada tushunarli, qabul qilinadigan va milliy
xotira bilan rezonanslashuvchi holga keltiradi. Maqollar lingvokulturologik birliklar sirasiga
kiradi. Ular xalq tafakkuri, qadriyat tizimi, etik normalar va tarixiy tajribalarning
konsentrlashgan ifodasidir
3
. Avtobiografik matnda maqollar yordamida muallif o‘z fikrini
kontekstga mos va madaniy asoslangan tarzda ifodalaydi, o‘z hayotini xalq maqollari bilan
tasdiqlaydi va sharhlaydi o‘z tajribasini xalq donishmandligi asosida birlashtiradi.
Maqollar — bu diskursiv strategiya bo‘lib, ular orqali muallif o‘z xotirasi va shaxsiy
pozitsiyasini ijtimoiy-madaniy muhit bilan bog‘laydi
4
. Ushbu tahlil quyidagi nazariy
tamoyillarga tayangan:
Diskurs nazariyasi (Foucault, 1972): matnlar faqat til ifodasi emas, balki bilim va
hokimiyat tizimlaridir;
Lingvokulturologiya (Vereschagin & Kostomarov, 1990): til va madaniyatning o‘zaro
ta’siri va o‘zviy bog‘liqligi;
Kognitiv tilshunoslik (Lakoff & Johnson, 1980): til — bu inson tajribasining konseptual
modeli;
Xotira nazariyasi
5
shaxsiy xotira har doim ijtimoiy xotira doirasida shakllanadi.
Avtobiografik diskursda maqollar nafaqat estetik vosita, balki madaniy identifikatsiya,
etnik ong, axloqiy mezon va shaxsiy pozitsiyani ifodalovchi diskursiv birlik sifatida xizmat
qiladi. Muallif maqollar yordamida o‘z tajribasini xalqqa xos mentalitet bilan uyg‘unlashtirib,
milliy xotira va umumiy qadriyatlar tizimiga qo‘shiladi. Bu esa avtobiografik matnni zamonaviy
lingvistik va madaniy tadqiqotlar doirasida o‘rganishga asos yaratadi.
Maqollar (paremiologiya) o‘zbek tilshunosligida ham alohida e’tibor qaratilgan
2
Smith, S., & Watson, J. Reading Autobiography: A Guide for Interpreting Life Narratives. University of Minnesota
Press, 2010.
3
Karasik, V.I. Yazykovoy krug: lichnost', kontsepty, diskurs. Volgograd: Peremena, 2004.
4
Wierzbicka, A. Understanding Cultures through their Key Words. Oxford University Press, 1997.
5
Halbwachs, M. La mémoire collective. Paris: Presses Universitaires de France, 1950.
73
mavzulardan biri bo‘lib, bu sohada bir qancha taniqli olimlar izlanishlar olib borgan. Quyida
maqollarni lingvistik, stilistik, semantik, madaniy va tarjimashunoslik nuqtayi nazaridan
o‘rganib chiqqan yetakchi o‘zbek olimlar, ularning aniq ilmiy ishlari (dissertatsiyalar,
monografiyalar, maqolalar) keltirilib oʻtamiz.
Nematulla G‘ulomov
o‘zbek maqollari leksikasi, frazeologiyasi, semantikasi boʻyicha ilmiy
ishlar olib borgan olimlar qatoridan. “O‘zbek maqollarining semantik-tarkibiy xususiyatlari”
nomli ilmiy asari 1979-yilda nashr qilingan. Shu bilan birga maqollar va xalq donishmandligi
haqida bir qancha tahliliy maqolalari ham bor. G‘ulomov- o‘zbek maqollarini tizimli tahlil
qilishda, ularning turlari va uslubiy xususiyatlarini o‘rganishda muhim ish olib borgan yetul
olimlarimizdan.
Toshpulat Yo‘ldoshev
paremiologik birliklarning tipologiyasi va lingvomadaniy
funksiyasini oʻrgangan. “O‘zbek maqollarining lingvistik xususiyatlari” mavzusida ilmiy
tadqiqot olib borgan. Bundan tashqari “O‘zbek maqollarining turlari va ularning nutqdagi roli”
nomli ilmiy asari mavjud. U maqollarni til va tafakkur uzviyligida o‘rgangan.
Olimjon Turg‘unov
paremiologiya va frazeologiya, maqollar va madaniyat borasida ilmiy
tadqiqot muallifi sanaladi. “O‘zbek xalq maqollari: lingvistik va funksional tahlil”nomi ostida
ilmiy asari 2005- yilda chop etiladi. Olim maqollarni ijtimoiy, madaniy va semantik kontekstda
tahlil qilgan.
Sayfiddin Naimov
tarjimada maqollarning semantik ekvivalentligini oʻrgangan. “O‘zbek va
ingliz maqollarining semantik-pragmatik qiyosiy tahlili” mavzusida ilmiy ish olib borgan. U
maqollarni tarjima tilshunosligi kontekstida o‘rganib, interkultural o‘zaro ta’sirni tahlil qilgan.
Baxrom Qosimov
o‘zbek xalq og‘zaki ijodida paremiologik birliklarning stilistik ifodasini
oʻrganib, tadqiq olib borgan. Tadqiqotchining “O‘zbek maqollari: stilistik tahlil va tasnif” nomli
ilmiy asri mavjud. Olim adabiy til va badiiy matnlar kontekstida maqollarni o‘rgangan.
Xurshid Davron
(adabiy-paradigmatik yondashuvda) adabiy-badiiy matnlarda xalq
maqollari qo‘llanishining diskursiv va uslubiy tahliliga bag‘ishlangan asarlari mavjud.
Shuhrat Sattorov
lingvomadaniy birliklar (realiya, maqol, frazema). “O‘zbek tilidagi
lingvomadaniy birliklarning tarjimada ifodalanishi” mavzusidagi ilmiy tadqiqot muallifi
hisoblanadi. Bu asarda maqollar ham lingvomadaniy birlik sifatida ko‘rilgan.
Yuqoridagi olimlar o‘zbek tilshunosligida maqollarni lingvistik struktura, semantik qavat,
uslubiy vosita, madaniy indikator, diskurs elementi sifatida har tomonlama tahlil qilganlar.
Ularning ishlari paremiologiya, lingvomadaniyatshunoslik, stilistika, kognitiv tilshunoslik,
tarjimashunoslik va diskurs tahlili sohalarini birlashtirgan holatda o‘zbek maqollari boyligini
ilmiy asoslashga xizmat qilmoqda.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
G‘ulomov N. O‘zbek maqollari lug‘ati. Toshkent: Fan, 1983.
2.
Sayfullayev R. O‘zbek tili stilistikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1990.
3.
Turg‘unov O. Maqollar va ularning tarjima masalalari. Til va adabiyot, 2007.
4.
Naimov S. O‘zbekcha va inglizcha maqollarning ma’no uyg‘unligi. Filologiya masalalari,
2019.
5.
Lejeune, P. On Autobiography. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1989.
6.
Kunin, A.V. Kurs frazeologii sovremennogo angliyskogo yazyka. Moskva: Vysshaya
74
shkola, 1996.
7.
Smith, S., & Watson, J. Reading Autobiography: A Guide for Interpreting Life Narratives.
University of Minnesota Press, 2010.
8.
Karasik, V.I. Yazykovoy krug: lichnost', kontsepty, diskurs. Volgograd: Peremena, 2004.
9.
Vereschagin, E.M., & Kostomarov, V.G. Yazyk i kultura. Moskva: Russkiy yazyk, 1990.
10.
Wierzbicka, A. Understanding Cultures through their Key Words. Oxford University Press,
1997.
11.
Halbwachs, M. La mémoire collective. Paris: Presses Universitaires de France, 1950.
12.
Mirzaahmedov M. O‘zbek tilida frazeologizmlarning leksik-semantik xususiyatlari. –
Toshkent: Fan, 1996.
13.
Mahmudov N. O‘zbek tili frazeologiyasi asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 1982.
