29
ҲУЖЖАТЛАРНИ ҚАЛБАКИЛАШТИРИШ, СОТИШ ЁКИ УЛАРДАН
ФОЙДАЛАНИШ ЖИНОЯТИНИ КВАЛИФИКАЦИЯ ҚИЛИШНИНГ
НАЗАРИЙ ВА АМАЛИЙ МУАММОЛАРИ
Садуллаев Жахонгир Джамшедович
Тошкент давлат юридик университетида мустақил изланувчиси
E-mail: sadullayev98@icloud.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15131880
Аннотация:
Мазкур тадқиқот ҳужжатларни қалбакилаштириш жиноятларини
квалификация қилишнинг долзарб назарий ва амалий муаммоларини таҳлил қилади.
Тадқиқотда жиноят таркибининг элементлари чуқур ўрганилган, электрон ҳужжатлар
билан боғлиқ янги жиноий қилмишлар таҳлил қилинган ва қонунчиликни
такомиллаштириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилган. Криминологик тадқиқотлар
асосида ушбу турдаги жиноятларнинг замонавий тенденциялари аниқланган.
Калит сўзлар:
ҳужжатларни қалбакилаштириш, электрон ҳужжатлар, жиноят
таркиби, квалификация, криминализация.
Замонавий жамиятда ҳужжатларни қалбакилаштириш муаммоси тобора долзарб
аҳамият касб этмоқда. Глобаллашув ва рақамли технологияларнинг жадал
ривожланиши натижасида ҳужжатларни қалбакилаштириш усуллари мураккаблашиб,
уларни аниқлаш ва квалификация қилиш жараёни янги илмий-назарий ёндашувларни
талаб этмоқда. Бу эса мазкур соҳада чуқур илмий тадқиқотлар олиб бориш заруратини
келтириб чиқармоқда.
Ҳужжатларни қалбакилаштириш жиноятининг объекти мураккаб тузилишга эга
бўлиб, асосий бевосита объект – давлат бошқаруви соҳасидаги ижтимоий
муносабатлар ҳисобланади. Қўшимча бевосита объект сифатида фуқароларнинг ҳуқуқ
ва қонуний манфаатлари, мулкий муносабатлар намоён бўлади. Жиноят предмети
масаласи алоҳида эътиборни талаб қилади. Анъанавий ёндашувга кўра, расмий
ҳужжатлар, муҳрлар ва штамплар жиноят предмети ҳисобланади. Бироқ, замонавий
шароитда электрон ҳужжатлар, электрон рақамли имзолар ва бошқа рақамли
маълумотлар ҳам жиноят предмети бўлиши мумкин.
Объектив томондан жиноят қуйидаги ҳаракатларда ифодаланади: қалбаки
ҳужжатларни тайёрлаш, ҳақиқий ҳужжатларга ўзгартириш киритиш, қалбаки
ҳужжатлардан фойдаланиш ва қалбаки ҳужжатларни сотиш. Ҳар бир ҳаракат ўзига хос
хусусиятларга эга бўлиб, уларни квалификация қилишда алоҳида ёндашувни талаб
қилади. Субъектив томондан жиноят тўғри қасд билан содир этилади, яъни шахс ўз
ҳаракатларининг ижтимоий хавфли характерини англайди ва уларни содир этишни
истайди.
Бугунги кунда, қонунчиликда "расмий ҳужжат" тушунчасининг аниқ таърифи
мавжуд эмаслиги амалиётда бир қатор муаммоларни келтириб чиқармоқда. Хусусан,
электрон ҳужжатларнинг ҳуқуқий мақомини аниқлаш, хусусий ҳужжатларнинг расмий
ҳужжат сифатида эътироф этилиши мезонларини белгилаш ва ҳужжат нусхаларининг
ҳуқуқий табиатини аниқлаш масалалари долзарб аҳамият касб этмоқда. Шу нутаи
назарда олиб қараганда жиноятнинг тугалланган пайтини аниқлаш масаласи жиноят
ҳуқуқи назарияси ва амалиётида муҳим аҳамият касб этади. Ҳужжатларни
30
қалбакилаштириш жиноятида бу масала алоҳида мураккабликка эга, чунки жиноят
бир неча босқичда амалга оширилиши мумкин. Қалбаки ҳужжат тайёрлаш жараёни бир
неча босқичдан иборат бўлиб, дастлабки тайёргарлик ҳаракатларидан тортиб то
якуний расмийлаштиришгача бўлган ҳаракатларни ўз ичига олади. Ҳар бир босқичда
шахснинг ҳаракатлари жиноий қасднинг мавжудлигини кўрсатиши мумкин, бироқ
жиноятнинг тугалланган пайтини аниқ белгилаш учун қалбаки ҳужжатнинг тўлиқ
тайёр бўлганлиги ва ундан фойдаланиш имконияти пайдо бўлганлигини аниқлаш
зарур.
Фойдаланиш тушунчасининг мазмунини белгилаш ҳам муҳим аҳамиятга эга,
чунки қалбаки ҳужжатдан фойдаланиш турли шаклларда амалга оширилиши мумкин –
ҳужжатни тақдим этиш, ундан ҳуқуқ ва мажбуриятлар олиш учун фойдаланиш, бошқа
шахсларга бериш ва ҳоказо. Жиноятга суиқасд ва тугалланган жиноятни фарқлаш
мезонларини ишлаб чиқиш масаласи ҳам долзарб бўлиб, бунда шахснинг жиноий
ҳаракатлари қай даражада амалга оширилганлиги, қалбаки ҳужжатнинг тайёрлик
даражаси ва ундан фойдаланиш имконияти мавжудлиги каби омилларни ҳисобга олиш
зарур. Бу масалаларни тўғри ҳал қилиш учун суд-тергов амалиётини чуқур таҳлил
қилиш ва аниқ мезонлар ишлаб чиқиш талаб этилади.
Жиноятнинг тугалланган пайтини аниқлашда яна бир муҳим жиҳат - бу қалбаки
ҳужжат тайёрлаш жараёнининг техник томонларини баҳолашдир. Замонавий
шароитда қалбаки ҳужжатлар тайёрлашнинг турли техник воситалари ва усуллари
мавжуд бўлиб, улар ҳужжатнинг сифати ва ишончлилик даражасига таъсир кўрсатади.
Айрим ҳолларда қалбаки ҳужжат тайёрлаш жараёни узоқ вақт давом этиши ва бир неча
босқичларни ўз ичига олиши мумкин – масалан, махсус қоғоз, бўёқ ва бошқа
материалларни тайёрлаш, махсус техник воситалардан фойдаланиш, ҳужжатнинг
ташқи кўринишини асл нусхага максимал даражада ўхшатиш ва бошқалар. Бундай
ҳолларда жиноятнинг тугалланган пайтини аниқлаш учун барча босқичларни
комплекс баҳолаш ва ҳужжатнинг тўлиқ тайёр бўлганлигини аниқлаш зарур.
Шунингдек, электрон ҳужжатларни қалбакилаштириш ҳолатларида жиноятнинг
тугалланган пайтини аниқлаш янада мураккаброқ бўлиши мумкин, чунки бунда
рақамли технологиялар ва махсус дастурий таъминотдан фойдаланиш, электрон
рақамли имзоларни қалбакилаштириш каби мураккаб жараёнлар амалга оширилади.
Бу эса суд-тергов органларидан махсус билим ва кўникмаларни, шунингдек замонавий
экспертиза усулларини қўллашни талаб этади.
Бундан ташқариб бугунги рақамлаштириш жараёнлари жадал ривожланиб
бораётган даврда исботлаш жараёни билан боғлиқ қатор муаммолар ҳам
кузатилмоқда. Айбдорнинг қасди ва мақсадини аниқлаш, қалбакилаштириш фактини
исботлаш ҳамда етказилган зарар миқдорини аниқлаш масалалари мураккаб
характерга эга бўлиб қолмоқда[1]. Замонавий технологиялар қўлланилиши
натижасида экспертиза ўтказиш ҳам мураккаблашмоқда. Электрон ҳужжатларни
экспертиза қилиш методикасини такомиллаштириш, янги турдаги қалбакилаштириш
усулларини аниқлаш ва экспертиза муддатлари масалаларини ҳал этиш зарур
ҳисобланади[2].
Тадқиқот натижасида қонунчиликни такомиллаштириш бўйича бир қатор
таклифлар ишлаб чиқилди. Жиноят кодексига "расмий ҳужжат" тушунчасининг аниқ
31
таърифини киритиш лозим: "Расмий ҳужжат – бу белгиланган шаклда тузилган,
юридик аҳамиятга эга маълумотларни ўз ичига олган, ваколатли орган, мансабдор
шахс ёки фуқаро томонидан ўз ваколатлари доирасида тузилган, қонуний кучга эга
ҳужжат." Бундан ташқари, электрон ҳужжатларни қалбакилаштириш учун алоҳида
жиноий жавобгарлик белгилаш ва жиноятнинг оғирлаштирувчи ҳолатлари рўйхатини
кенгайтириш таклиф этилади. Олий суд Пленуми қарорида электрон ҳужжатларни
қалбакилаштириш белгилари, жиноятнинг тугалланган пайтини аниқлаш мезонлари
ва жиноятлар мажмуини квалификация қилиш қоидаларини аниқлаштириш зарур.
Шунингдек, суд-тергов амалиётини унификация қилиш мақсадга мувофиқ.
Ҳуқуқни қўллаш амалиётини такомиллаштириш учун суд-тергов органлари
ходимларининг малакасини ошириш дастурларини такомиллаштириш, замонавий
экспертиза усулларини жорий этиш ва халқаро ҳамкорликни кучайтириш лозим.
Профилактика тизимини такомиллаштириш доирасида ҳужжатларни ҳимоя қилиш
тизимини такомиллаштириш, аҳоли ўртасида ҳуқуқий тарғибот ишларини
кучайтириш ва давлат органлари ўртасида маълумот алмашинувини яхшилаш тавсия
этилади.
Хулоса
қилиб
айтганда,
ҳужжатларни
қалбакилаштириш
жиноятини
квалификация қилиш мураккаб назарий ва амалий аҳамиятга эга масала ҳисобланади.
Замонавий технологиялар ривожланиши билан янги турдаги қалбакилаштириш
усуллари пайдо бўлмоқда. Мавжуд қонунчилик нормалари такомиллаштиришни талаб
қилади ва суд-тергов амалиётини унификация қилиш зарур. Тадқиқот натижасида
ишлаб чиқилган таклифлар ушбу соҳадаги қонунчилик ва ҳуқуқни қўллаш амалиётини
такомиллаштиришга хизмат қилади.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Клепицкий, И. А. (2019). Документ как предмет подделки в уголовном праве.
Государство и право
, 2, 89-96.
2.
Davis, K. (2016). The evolution of document fraud in the digital age.
Journal of Digital
Forensics
, 11(2), 78-92.
