50
TURLI TIZIMLI TILLARDA LAKUNARLIKNI ILMIY ANIQLANISHI
Aliyeva Navruza Xabibullayevna
FarDU ingliz filologiyasi kafedrasi dotsenti (PhD)
ID: 0009-0005-3275-4944
+998941367000
Алиева Навруза Хабибуллаевна
Доцент (PhD) кафедры английской филологии ФерГУ
ID: 0009-0005-3275-4944
Электронная почта: nx.alieva@pf.fdu.uz
Телефон: +998941367000
Aliyeva Navruza Khabibullayevna
Associate Professor (PhD) at the Department of English Philology, FerSU
ID: 0009-0005-3275-4944
Phone: +998941367000
https://doi.org/10.5281/zenodo.15624757
Annotatsiya
Ushbu maqolada lakunarlik (tilshunoslikda bo‘shliqlar) turli til tizimlarida qanday
namoyon bo‘lishi va uning ilmiy aniqlanishi tahlil qilinadi. Tillararo qiyosiy tahlil, konseptual
tafovutlar va lingvokulturologik yondashuvlar asosida lakunarning turlari va sabablari
aniqlanadi. So‘nggi yillarda chop etilgan tadqiqotlar asosida lakunarlikning kognitiv, semantik
va tarjima jarayonlaridagi o‘rni yoritiladi. Maqola lakunarlikni faqat leksik darajada emas, balki
madaniy, pragmatik va ideologik kontekstda ham ko‘rib chiqadi.
Kalit so‘zlar:
lakunarlik, lingvokulturologiya, semantik bo‘shliq, tarjima, tillararo tafovut,
kognitiv tilshunoslik
Kirish
Til har doim jamiyat madaniyati, tafakkuri va dunyoqarashining in’ikosi bo‘lib kelgan.
Turli tillarning tuzilmasi, konseptual maydoni va semantik imkoniyatlari o‘rtasidagi tafovutlar
“lakunarlik” hodisasining mavjudligiga olib keladi. Lakuna — bu bitta til tizimida mavjud
bo‘lgan, ammo boshqa tilda muayyan shaklda ifodalanmagan tushuncha yoki birlikdir
(Leontyev, 2003). Lakunarlik masalasi tarjima nazariyasi, kognitiv tilshunoslik va
madaniyatlararo kommunikatsiya nuqtayi nazaridan muhim hisoblanadi.
Uslublar
Maqola sifatida qiyosiy-lingvistik, diskursiv-analitik va kontent tahlil metodlaridan
foydalanildi. Tahlil uchun ingliz, rus, o‘zbek, yapon va fransuz tillaridagi lingvokulturologik
birliklar asosida yaratilgan real matnlar va tarjimalar o‘rganildi. Shuningdek, kognitiv
tilshunoslik va tarjima nazariyasi bo‘yicha 2015–2024 yillarda chop etilgan maqolalar, kitoblar
va dissertatsiyalar asos qilib olindi.
Natijalar va tahlil
Tahlil natijalari shuni ko‘rsatadiki, lakunarlik faqat leksik birliklar bilan cheklanmaydi.
Masalan, ingliz tilidagi “privacy” tushunchasi o‘zbek tilida to‘liq ekvivalentga ega emas, chunki
madaniyatda shaxsiy hudud konsepti nisbatan boshqa tarzda shakllangan (Wierzbicka, 2016).
Shuningdek, yapon tilidagi “amae” tushunchasi, ya’ni boshqa shaxsdan psixologik yaqinlik
kutish holati ko‘plab tillarda bevosita tarjima qilinmaydi (Nishimura, 2019).
51
Lakunarlik ikki yo‘nalishda namoyon bo‘ladi: (1) Til tizimidagi lakunalar — strukturaviy
yoki leksik darajadagi bo‘shliqlar (masalan, artikllar tizimi); (2) Madaniy lakunalar —
jamiyatda mavjud bo‘lmagan ijtimoiy yoki emotsional tushunchalar (Apresyan, 2015). Har ikki
holatda ham tarjimonlar uchun interpretatsiya zarurati tug‘iladi.
Ijtimoiy-pragmatik lakunarlik ko‘plab tillar o‘rtasidagi nutq etiketi va diskurs odatlaridagi
farqlar orqali yuzaga chiqadi. Masalan, ingliz tilida “How are you?” iborasi ijtimoiy konvensiya
sifatida ishlatilsa, o‘zbek tilida bunday ibora ko‘pincha hol-ahvolni chin yurakdan so‘rash
sifatida tushuniladi. Bu esa tarjimada literal yondashuv emas, balki kontekstual
interpretatsiyani talab qiladi (House, 2015). Shu bilan birga, ba’zi kulturologik birliklar
(masalan, “gap-so‘z qilish”, “or-nomus”) boshqa tillarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima qilib
bo‘lmaydi, chunki ular ijtimoiy me’yorlar bilan bog‘liq.
Shuningdek, lakunarlik ko‘pincha til va tafakkur o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ochib
beradi. Masalan, rus tilida “toska” so‘zining ko‘plab tarjima variantlari mavjud bo‘lsa-da,
ularning hech biri ushbu tushunchaning emotsional chuqurligini to‘liq ifodalay olmaydi
(Gladkova, 2017). Bu holat Sapir–Whorf gipotezasining amaliy ko‘rinishi bo‘lib xizmat qiladi.
Tarjimaning kognitiv yondashuvida lakuna aniqlansa, uni interpretatsiya orqali
qoplashga harakat qilinadi. Masalan, Hofstede (2020) tomonidan ishlab chiqilgan madaniyat
o‘lchovlari lakunalarni identifikatsiyalashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Lakunalarni
tarjima qilishda bir necha strategik yondashuvlar qo‘llaniladi: (1) ekvivalent izlash, (2) izohli
tarjima, (3) transliteratsiya va (4) adaptatsiya. Hatto lakunani to‘liq qoplashning imkoni
bo‘lmasa ham, tarjimon ma’no uzilishini kamaytirish uchun kontekstga mos variant topishga
harakat qiladi (Baker, 2018). Masalan, “Thanksgiving” bayrami rus yoki o‘zbek madaniyatida
mavjud emasligi sababli, bu atama odatda izoh orqali tushuntiriladi yoki kontekstga mos
alternativ topiladi. Bunday strategiyalar lakunarlikni semantik emas, pragmatik jihatdan
to‘ldirishga xizmat qiladi.
Xulosa
Turli tizimli tillarda lakunarlik til va tafakkur o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni ko‘rsatuvchi
muhim indikator sifatida namoyon bo‘ladi. Lakunalar nafaqat tarjima, balki madaniyatlararo
muloqot, diskurs tahlili va kognitiv tadqiqotlarda ham muhim o‘rin tutadi. Lakunarlikni chuqur
ilmiy aniqlash orqali tilshunoslikka ham, tarjima nazariyasiga ham yangi metodologik asoslar
kiritish mumkin.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Apresyan, Y. D. (2015).
Novyye idei v leksikografii
. Moskva: Jazyki slavyanskoy kul’tury.
2.
Gladkova, A. (2017). "Linguistic relativity and cultural conceptualization: The case of
emotion terms."
Language and Communication
, 55, 45–58.
3.
Hofstede, G. (2020).
Culture's Consequences: Comparing Values, Behaviors, Institutions and
Organizations Across Nations
. Sage Publications.
4.
Leontyev, A. A. (2003).
Psikhologiya obshcheniya
. Moskva: Smysl.
5.
Nishimura, Y. (2019). "Amae in Japanese interpersonal communication."
Intercultural
Pragmatics
, 16(2), 157–172.
6.
Wierzbicka, A. (2016).
Understanding Cultures Through Their Key Words: English, Russian,
Polish, German, and Japanese
. Oxford University Press.
