14
ALOHIDA TA'LIM OLISHGA EXTIYOJI BO'LGAN BOLALARDA O'YIN
TERAPIYASINI QO'LLANILISHI
Aliyeva Mohinur G’ani qizi
Buxoro davlat pedagogika instituti o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14053833
Mamlakatimiz o'z mustaqilligini qo'lga kiritgach barcha soxalarda tub islohotlar amalga
oshirildi, xususan alohida ta'lim olishga extiyoji bo'lgan bolalar uchun mamlakatimiz
prezidenti Sh.M.Mirziyoyev tashabbuslari bilan PQ 4860-sonli 13.10.2020 yil qabul qilingan
qaror asosida Alohida ta'limga extiyoji bo'lgan bolalar uchun inkluziv ta'lim joriy qilindi , unga
asosan alohida ta'lim olishga extiyoji bo'lgan bolalar maktablarda oddiy bolalar bilan bir
qatorda o'qish imkoniyatiga ega bo'ldilar. Bunday bolalarga ta'lim berish o'qituvchilardan
pedagog kadrlardan alohida ma'suliyat talab etiladi. Alohida ta'lim olishga extiyoji bo'lgan
bolalarga ta'lim berishda o'yin terapiyasidan foydalanish ularni o'qishga bo'lgan qiziqishlarini
oshishiga, o'quvmotivatsiyasini paydo bo'lishiga sabab bo'ladi.Bolaning atrof-muhitga,
odamlarga, narsalarga va o'ziga bo'lgan turli munosabatlari o'yin jarayonida namoyon bo'ladi,
u doimo mazmun va shakl jihatidan o'zgaradi. Bolalarning turli ehtiyojlari, istak va
qiziqishlari, qobiliyatlari va bir qator shaxsiy fazilatlari bevosita o'yin jarayonida rivojlanadi.
Bolalarning o'yin davomidagi faol faoliyatining aqliy rivojlanishi uchun ahamiyati shundaki,
bolalarning turli sifat va sifatlari nafaqat o`yin davomida namoyon bo`ladi, balki sifat va
sifatlar mustahkamlanib, o`zlashtiriladi. O'yin davomida bola dunyo bilan tanishadi.
Binobarin, psixologik nuqtai nazardan oqilona, ya'ni to'g'ri tashkil etilgan o'yin bola shaxsini
har tomonlama rivojlantiradi va shu bilan birga, idrok, idrok, diqqat, xotira, tafakkur,
tasavvurning jadal rivojlanishiga yordam beradi.va bolaning barcha psixik jarayonlarida
iroda. yordam beradi. O'yin kattalarning xulq-atvori va xulq-atvoriga faol taqlid qilishdan
iborat bo'lganligi sababli, u bolalarning axloqiy fazilatlarini mustahkamlash, odob-axloq
qoidalarini o'rganish uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Agar maktabgacha yoshdagi bola
o'yin davomida shifokor yoki o'qituvchi rolini o'ynasa, u ushbu kasbga tegishli barcha
fazilatlarni ko'rsatishga harakat qiladi. Ular o'yinga shunchalik berilib ketganlarida, ular ijro
etayotgan rollarga xos bo'lgan fazilatlar ana shunday samimiy va ijodiy namoyon bo'ladi.
Bolalar uchun o'yinlarning mazmuniga cheklov yo'q. Maktabgacha yoshdagi bolalar o'z
o'yinlarida kattalar hayotining barcha qirralarini aks ettirishi mumkin. O'yinning ahamiyati
bolaning shaxsiyatining rivojlanishiga ta'sir qilishdir. O'yin bolaning atrofdagi dunyoni va har
qanday yoshdagi odamlar o'rtasidagi munosabatlarni o'rganishini ifodalaydi.Bolaning moddiy
dunyoga, odamlarga, o'ziga bo'lgan munosabati u o'ynagan o'yinda namoyon bo'ladi.
Bolalarning ehtiyojlari, istaklari va qiziqishlari bevosita o'yinda ifodalanadi. O'yin - bu
bolalarning tasavvurlari tufayli narsalarva odamlar dunyosini ular uchun qulay yo'nalishda
o'zgartirish imkoniyatini beradigan faoliyat. Bog'cha yoshidagi bolalarning rolli o'yinlari
deyarli har doim jamoa bo'lib o'tkaziladi. Syujetli va rolli o'yinlar bolalarning ko'plab ruhiy
jarayonlarini va shaxsiy psixologik fazilatlarini rivojlantirishga yordam beradi. O'yin
muhitining o'zi bolalarning diqqatini atrofdagi narsa va hodisalarga faol yo'naltirishni talab
qiladi.Bu bolalarni o'yin davomida nihoyatda faol qiadi, ya'ni ular kuzatuvchan bo'lib, tez
eslab qoladilar, hamma narsani chuqur va chuqur tahlil qiladilar.Syujetli va rollarga bo'lingan
o'yinlar bolalarga o'yin davomida bir-biri bilan faol muloqot qilish imkonini beradi.
Krupskaya va A.S. Makarenko. "O'yin bolalarning o'ziga xos faoliyati bo'lib, bu faoliyat orqali
15
bola atrofdagi hayotni faol aks ettiradi". Avvalo, u keksa odamlarning harakatlarini,
suhbatlarini, mehnatini ob'ektlar bilan aks ettirishga harakat qiladi. Psixolog J.Piaje o'yinda
predmetlarga yangi nom berish omiliga jiddiy e'tibor berib, bu ish ramziy tafakkurning
shakllanishiga asos bo'ladi, degan xulosaga keladi. Ammo bu xulosa vaziyatni aks ettirishning
yagona to'g'ri yo'li ekanligini anglatmaydi. Shunday ekan, biror narsaning nomini o'zgartirish
orqali bolaning tafakkuri, aql-zakovati o'sadi,deb kutish mutlaqo mantiqqa ziddir. Aslida, bu
narsalarning nomini o'zgartirish emas, balki yin harakatlarining tabiatini o'zgartirish bolaning
aqliy o'sishiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin.
O'yin terapiyasini qo'llashning o'ziga xos usullari mavjud bo'lib quyida o'yin
terapiyasini qo'llash bo'yicha ma'lumot berilgan.
Bolalaro'yin terapiyasida o'yin xonasining kattaligi va sozlanishi juda muhim. Agar xona
kichkina bo'lsa, u holda bolalar bir -biriga va terapevtga juda yaqin,bu ularni asabiylashtirishi,
himoyasini kuchaytirishi,unga moyil bo'lgan bolalarda tajovuzni qo'zg'atishi va ichkariga
kirgan bolaning undan ham ko'proq chiqib ketishiga hissa qo'shishi mumkin. Juda katta xona,
aksincha, ichkariga kirgan bolalarga terapevt va guruh a'zolari bilan aloqa qilmaslikka imkon
beradi va tajovuzkor bolalarni zo'ravonlik o'yinlari bilan shug'ullanishga undaydi.Buning
uchun xona yaxshi yoritilgan bo'lishi kerak, oynali eshiklari va katta derazalari bo'lmasligi
kerak. Zamin silliq bo'lmasligi va oson tozalanishi, mebel mustahkam bo'lishi kerak.
O'yinchoqlarni devorga mahkam yopishtirilgan javonlarga joylashtirish yaxshidir. O'yin
xonasida bolalarga xohlagan narsalarini bajarishga ruxsat berilganligi sababli, xonaning
devorlarini osongina bo'yash,rasm chizish va haykaltaroshlik uchun stol mato bilan
qoplangan, shuningdek,lavabo ham kerak. Bolalar doimiy harakatlanish istagi bilan ajralib
turadi, shuning uchun xonada toqqa chiqish uchun sharoitlar (vertikal ustun, devor
panjaralari yoki arqon narvonlari) yaratilishi kerak . O'yin terapiyasida ishlatiladigan
o'yinchoqlar va materiallar quyidagilarni ta'minlashi kerak:
-bola uchun muhim bo'lgan muloqot sohalarini modellashtirish va o'ynash,odatiy ziddiyatli
vaziyatlar (oilada, bolalar bog'chasida,maktabda,kasalxonada,ko'chada va hokazo);
-salbiy hissiy holatlarni ifoda etish qobiliyati;
-shaxsiy fazilatlarni rivojlantirish (ishonch, ijobiy obraz, tashvishlarni kamaytirish va
boshqalar);
-aqliy rivojlanish ehtimoli.
O'yinchoqlar yetarlicha sodda bo'lishi kerak, chunki ularning o'yin terapiyasidagi
vazifasi bolaga o'ziga xos rolni bajarishga yordam berishdir, va ko'ngilochar, murakkab
o'yinchoqlar bolaning o'tirish va ular bilan o'ynash istagini qo'zg'atadi O'yin terapiyasida
qo'llaniladigan o'yinlar majmuasiga tuzilgan o'yin materiali va syujeti bo'lgan o'yinlar va
tuzilmagan o'yinlar kiradi.
Birinchi turga "oilada" (odamlar va hayvonlar) o'yinlari, tajovuzkor o'yinlar,
qo'g'irchoqlar bilan o'yinlar (qo'g'irchoq teatri), konstruktiv va buzg'unchi niyatlarni ifoda
etuvchi qurilish o'yinlari va boshqalar kiradi.Strukturasiz o'yinlarga harakatli o'yinlar -
mashqlar (sakrash, toqqa chiqish), suv,qum,loy bilan o'ynash, barmoqlaringiz bilan chizish,
cho'tka, pastel va rangli qalamlar kiradi.Tuzilmagan material bilan o'ynash, ayniqsa, o'yin
terapiyasining dastlabki bosqichlarida,bolaning his -tuyg'ulari hali namoyon bo'lmagani va u
tomonidan amalga oshmaganida muhim ahamiyatga ega. Suv, qum, bo'yoqlar, loy bilan
o'ynash o'z his -tuyg'ularingizni yo'naltirilmagan shaklda ifodalashga imkon beradi.
16
Keyinchalik, terapiya paytida, diqqat, odatda, bolaning his -tuyg'ulari va tajribalarini, shu
jumladan, tajovuzkor, ijtimoiy maqbul usullarni ifoda etishga yo'l ochadigan tuzilgan
o'yinlarga o'tadi O'yin terapiyasidagi cheklovlar ham mavjud. Bolani cheklash, o'yin
terapiyasida qoidalarni joriy etish masalasida hamjihatlik yo'q. Biroq, ko'pchilik mutaxassislar
o'yin terapiyasidagi cheklovlar muhim element deb hisoblaydilar. Bu bolaga maksimal
erkinlik beradigan, ajoyib ozodlik effektini beradigan o'yin va qoidalar majmuasi. Bunday
cheklovlar xavfsizlik, axloqiy va moliyaviy jihatlarga asoslangan bo'lishi mumkin. E. Nyuson
bunday qoidalarni shaxsan yoki "biz" olmoshi yordamida tuzish kerak deb hisoblaydi: siz
faqat o'yin -kulgi uchun kurashishingiz mumkin; siz uni faqat o'yin -kulgi uchun sindira olasiz;
uyga qaytish vaqti kelganida, biz uyga boramiz va o'zimiz bilan hech narsa olib ketmaymiz
O'yin terapiyasi uchun ko'rsatmalar.O'yin darslari 3 yoshdan 10 yoshgacha bo'lgan bolalar
uchun tavsiya etiladi,o'smirlar (11-14 yosh) bilan ishlashda alohida topshiriq va mashqlardan
foydalanish mumkin.O'yin terapiyasining umumiy ko'rsatmalari-bu xulq-atvor,xarakterologik
va affektiv kasalliklar, jumladan: ijtimoiy infantilizm,intilishlarning etarli emasligi, o'z-o'zini
beqaror baholash, ishonchsizlik,egotsentrizm, uyatchanlik, muloqotdagi qiyinchiliklar,
qo'rquvva fobiya, xavotirli va shubhali xislatlar, yomon odatlar, tajovuzkorlik. O'yin
terapiyasining ikkita shakli mavjud: individual va guruhli. V. Exline, bolaning muammolari
ijtimoiy moslashuv bilan bog'liq bo'lgan hollarda, individual terapiyadan ko'ra guruhli
terapiya foydali bo'lishi mumkinligini ta'kidlaydi. Muammolar emotsional qiyinchiliklar bilan
bog'liq bo'lgan hollarda, individual terapiya bola uchun foydalidir .Ko'pincha, o'yin terapiyasi
jarayoni ishning ikkala shaklini ham o'z ichiga oladi. Birinchidan, bola individual terapiyadan
o'tadi va bu bosqichning davomiyligi bolaning dastlabki ruhiy holatiga bog'liq. Qulay
sharoitlarda,bu shunchaki tanishish va psixolog bilan bola o'rtasida asosiy ishonchli
munosabatlarni o'rnatish bo'lishi mumkin. Shundan so'ng, ko'pchilik mutaxassislarning
fikriga ko'ra, bir qator afzalliklarga ega bo'lgan guruh terapiyasi bosqichi keladi.Guruh
terapiyasi terapevtik munosabatlarni o'rnatishga yordam beradi. Boshqa bolalarning borligi
stressni kamaytiradi va bola individual davolanishga qaraganda tezroq muloqot qila
boshlaydi va terapevtga ishonadi. Bundan tashqari, u ko'p tomonlama shaxslararo
munosabatlarni o'rnatish, o'zini nafaqat terapevt bilan, balki guruhning boshqa a'zolari bilan
ham tanishtirish, o'z xatti-harakatlarini ularning reaktsiyalari asosida qayta baholash
qobiliyatiga ega. Misol uchun, haddan tashqari himoyalangan bola, mustaqil guruh a'zolari
bilan tanishib, kamroq qaram bo'lib qolishi mumkin; giperaktiv bolalar xotirjam bolalarning
neytrallashtiruvchi ta'siri ostida kamroq faol va o'ychan bo'lib qolishi mumkin. O'yin xonasini
jihozlashning eng muhim mezonlaridan biri bu xavfsizlik, bolalarning shikastlanishining
minimal ehtimoli. Buning uchun xona yaxshi yoritilgan bo'lishi kerak, oynali eshiklari va katta
derazalari bo'lmasligi kerak. Zamin silliq bo'lmasligi va oson tozalanishi, mebel mustahkam
bo'lishi kerak. O'yinchoqlarni devorga mahkam yopishtirilgan javonlarga joylashtirish
yaxshidir. O'yin xonasida bolalarga xohlagan narsalarini bajarishga ruxsat berilganligi sababli,
xonaning devorlarini osongina bo'yash, rasm chizish va haykaltaroshlik uchun stol mato bilan
qoplangan, shuningdek, lavabo ham kerak. Bolalar doimiy harakatlanish istagi bilan ajralib
turadi, shuning uchun xonada toqqa chiqish uchun sharoitlar (vertikal ustun, devor
panjaralari yoki arqon narvonlari) yaratilishi kerak.
O'yin terapiyasining umumiy ko'rsatmalari-bu xulq-atvor, xarakterologik va affektiv
kasalliklar, jumladan: ijtimoiy infantilizm, intilishlarning etarli emasligi, o'z-o'zini beqaror
17
baholash, ishonchsizlik, egotsentrizm, uyatchanlik, muloqotdagi qiyinchiliklar, qo'rquv va
fobiya, xavotirli va shubhali xislatlar, yomon odatlar, tajovuzkorlik. O'yin terapiyasi mutizmni,
nutqning rivojlanishidagi kechikishni, maktabdagi qiyinchiliklarni, turli psixotravmalarning
oqibatlarini (ota-onasining ajrashishi, yaqinidan ayrilish va h.k.), aqli zaif bolalarning
intellektual va emotsional rivojlanishiga, kekemelikni davolashda samarali bo'ladi,
psixosomatik kasalliklarni yengillashtirishda yordam beradi.
References:
1.
Raxmanova V.S. "Korreksion pedagogika va logopediya".-"Moliya-iqtisod",-T.,2007.4-10-
betlar.
2.
Raxmanova V.S. "Defektologiya asoslari". -"VORIS-NAShRIYoT".T., 2012. 3-8-betlar.
3.
Raxmanova V.S. "Maxsus pedagogika".-T.,"G'ofur G'ulom", 2004.
