23
AFG‘ON RUBOBI VOSITASIDA BO‘LAJAK MUSIQA O‘QITUVCHILARINING
IJROCHILIK KOMPETENSIYASINI TAKOMILLASHTIRISH MOTIVLARI
Ro‘zimurodov Ilyos Azamat o‘g‘li
Xalqaro Nordik universiteti “Musiqa ta’limi” kafedrasi katta o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14324873
Annotatsiya.
Mazkur maqolda afg‘on rubobi vositasida bo‘lajak musiqa
o‘qituvchilarining ijrochilik kompetensiyasini takomillashtirish motivlari, motiv, motivatsiya
tushunchalari, o‘ziga xos xususiyatlari cholg‘u musiqasini ijro etish mahoratini samarali tashkil
etishning pedagogik shartlari tahlili keltirib o‘tilgan.
Tayanch iboralar:
afg‘on rubob, ijrochilik, motv, motivatsiya, kompetensiya, bo‘lajak
o‘qituvchi, takomillashtirish.
Аннотация.
В данной статье анализируются мотивы, мотивы, понятия мотивации,
специфика повышения исполнительской компетентности будущих учителей музыки с
использованием афганского рубобa, педагогические условия для эффективной
организации искусства исполнения инструментальной музыки.
Ключевые фразы:
афганский рубоб, результативность, мотивация, мотивация,
компетентность, будущий учитель, совершенствование.
Annotation.
This article analyzes the motives, motives, concepts of motivation, the
specifics of improving the performing competence of future music teachers using the Afghan
rubobi, pedagogical conditions for the effective organization of the art of performing
instrumental music.
Key phrases:
Afghan rubob, effectiveness, motivation, motivation, competence, future
teacher, improvement.
Kirish.
Muvaffaqiyatli vaziyatni yaratishning asosiy prinsipi – bu teng huquqlilik, qabul
qilish va qo‘llab-quvvatlash dialogidir. Talabaning hissiy reaksiyalari va holatini qabul qilgan
holda, o‘qituvchi o‘zi boshdan kechirgan his-tuyg‘ularni boshdan kechirish huquqini tan oladi,
bu esa talabaning o‘z his-tuyg‘ularini anglashiga yordam beradi. Talabaning hissiy reaksiyalari
va holatlarini qabul qilmaslik, ya’ni. Bu his-tuyg‘ularni boshdan kechirish huquqini tan olmagan
holda, o‘qituvchi uning hissiy sohasining rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi va umuman musiqa va
ijro faoliyatining rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi [1].
Pedagogik jarayonni dialoglashtirishning uslubiy mexanizmlari quyidagilardan iborat
edi: a) o‘quvchilarning birgalikdagi ishlab chiqarish faoliyati rejimida ishlashi (V.Ya.Lyaudis);
b) muloqotning hamkorlik turi; v) talabalarning emotsional reaksiyalarini qabul qilish va
qo‘llab-quvvatlash, muvaffaqiyatga erishish holatlarini yaratish. Bu metodik mexanizmlardan
biz pedagogik eksperiment jarayonida foydalandik.
Pedagogik shart – musiqa ijrochiligi faoliyati bo‘yicha bo‘lajak mutaxassis
o‘qituvchilarning refleksiv-pozitsion ta’rifini berish. Talabaning reflektiv pozitsiyasini
takomillashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan ushbu pedagogik shartning taqsimlanishi bo‘lajak
musiqa o‘qituvchisining musiqiy va ijro mahorati insonning o‘zini o‘zi anglashdan ajralmas
kasbiy xususiyatlari va fazilatlaridan biri ekanligi bilan bog‘liq. Olimlar (Yu.N.Kulyutkin,
I.N.Semenov, G.S.Suxobskaya va boshqalar) insonning o‘zini o‘zi anglash mexanizmi, jumladan,
o‘qituvchining kasbiy o‘z-o‘zini anglashining aks ettirish ekanligini isbotladilar.
24
Ilmiy tadqiqotlarda aks ettirish turlicha, ya’ni: 1) insonning o‘z harakatlari va
qonuniyatlarini idrok etishga qaratilgan nazariy faoliyati shakli [4]; 2) fikrlash xususiyati
“o‘zidan o‘zi yoqish; 3) sub’ektning boshqa shaxslar tomonidan haqiqatda qanday idrok etilishi
va baholanishi to‘g‘risida xabardorligi [3]; 4) pedagogik faoliyatni nazorat qilish, baholash va
takomillashtirish maqsadida o‘qituvchining o‘z holatlaridan xabardor bo‘lish, o‘z vazifalari,
harakatlari va erishilgan natijalarini real pedagogik vaziyatlarda solishtirish qobiliyati va
ehtiyoji [2]; 5) insonning ijtimoiylashuv jarayonida ijtimoiy voqelikni hayotiy tajriba asosida
anglashi [1].
Ilmiy tadqiqotlarda aks ettirishning bir qator turlari aniqlangan: rasmiy, mazmunli,
analitik, sintetik, intellektual, shaxsiy, shaxslararo, uslubiy va boshqalar. Bo‘lajak musiqa
o‘qituvchisining musiqiy va ijrochilik faoliyati turli xil aks ettirish turlari bilan boshqariladi, bu
musiqa o‘qituvchisi tafakkurining yangiliklarga ochiqligini, boshqalarga o‘tkazuvchanligini,
o‘zining afg‘on rubobi cholg‘usi musiqa ijrochilik nuqtai nazaridan, pozitsiyasidan, nuqtai
nazaridan farq qiladi.
Bo‘lajak musiqa o‘qituvchisida cholg‘u musiqa ijro mahoratini takomillashtirish uchun
uslubiy aks ettirish alohida ahamiyatga ega, chunki musiqa ijrochiligi faoliyatida har doim
bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining o‘zi tomonidan kashf etilgan yoki qarzga olingan musiqiy
asarni talqin qilishning yangi g‘oyasi mavjud. Bo‘lajak musiqa o‘qituvchisi tomonidan g‘oya
shaklida tushunilishi va umumlashtirilishi kerak. Uslubiy aks ettirish o‘qituvchiga u yoki bu
g‘oyani (asosiy cholg‘u o‘qituvchisi tomonidan taklif qilingan yoki o‘qituvchi tomonidan taklif
qilingan) turli xil cholg‘u musiqiy ijro vazifalari bilan bog‘lash, musiqiy va ijro g‘oyasining
qiymatini aniqlash imkonini beradi.
Uslubiy aks ettirish intellektual va analitik bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular bo‘lajak
musiqa o‘qituvchisining introspeksiya, musiqiy ijrochilik faoliyatini, uning alohida
bosqichlarini o‘zini o‘zi baholash, muqobil yondashuvlarni tanlash, introspeksiya va o‘zini o‘zi
baholash jarayonida harakatlarini tushunish va yo‘naltirishga qaratilgan.
Bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining musiqiy cholg‘u ijro mahoratini takomillashtirishda o‘z
yutuqlarini hisobga olish va nazorat qila olish muhim ahamiyatga ega [3]. Bo‘lajak musiqa
o‘qituvchisining kasbiy o‘zini o‘zi anglash (shaxsiy aks ettirish) imkoniyatlari chegarasida aks
ettirish qobiliyati nafaqat o‘zini o‘zi chegaralarini o‘zgartiruvchi yaratuvchi sifatida harakat
qilish bilan birga, kasbiy faoliyatning muvaffaqiyati uchun real harakatda amalga oshirish [2]
katta ahamiyatga ega.
Shaxsiy aks ettirish bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining “men” ning turli xil tasvirlarini
tushunishi (o‘zini o‘zi anglashi va o‘zini o‘zi bilishi) va kasbiy faoliyatda o‘zini o‘zi rivojlantirish
va o‘zini o‘zi anglashning o‘z “men” konsepsiyasini qurish bilan ta’minlanadi.
Bo‘lajak musiqa o‘qituvchisi uchun o‘zini o‘zi anglash ichki mexanizm sifatida ishlaydi,
buning natijasida u nafaqat musiqiy va ijrochilik faoliyatini ongli ravishda idrok eta oladi, balki
o‘zining musiqiy cholg‘u ijrochilik qobiliyatini mustaqil ravishda amalga oshiradi, uning
o‘lchovi va tabiatini aniqlaydi. Musiqadagi o‘z faoliyati – ijro etilayotgan musiqiy asarning
badiiy mazmunini tushunish va еtkazishga qaratilgan ijro faoliyati.
Bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining kasbiy o‘zini o‘zi anglashi o‘zining musiqiy ijrochilik
faoliyatini ham, u tomonidan idrok etilgan ayrim musiqa asarlarini ijro etishini ham tahlil qilish
va baholashga qaratilgan. Shunday qilib, bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining kasbiy o‘zini o‘zi
anglashi murakkab tartibga solish funksiyasini bajaradi, ierarxiyasi “shaxsning bezaklari” ni
25
tashkil etuvchi talaba tomonidan olingan bilim, ko‘nikma va ko‘nikmalarning butun xilma-
xilligini yagona shaxsiy “yadro” atrofida tuzadi [6].
Shaxsiy fikrlashda olimlar o‘zini o‘zi bilish usullari (o‘zini o‘zi kuzatish, introspeksiya,
o‘zini o‘zi baholash, nazorat qilish, o‘zini o‘zi belgilash, tuzatish, loyihalash) ni aniqlaydi. Ushbu
texnikalar guruhida еtakchi texnika introspeksiya hisoblanadi. Tahlil bilim nazariyasida,
pedagogikada kognitiv jarayon sifatida, bilish usuli sifatida ko‘rib chiqiladigan barcha kognitiv
va amaliy inson faoliyatining barcha harakatlarini o‘z ichiga oladi, uning mazmuni mavzuni
bilish usullari va qonuniyatlari yig‘indisidir. Musiqa ta’limi bakalavriat ta’lim yo‘nalishi
talabalariga nisbatan qo‘llanilganda, introspeksiya tushunchasi asosan rivojlanish jarayonida
o‘zini o‘zi anglashni rivojlantirish va takomillashtirishni o‘rganishning bir qismi sifatida ko‘rib
chiqiladi.
O‘smirlik davrida o‘zini o‘zi anglashning faol shakllanishi “Men” konsepsiyasi
dinamikasining еtakchi ichki omillaridan biri sifatida introspeksiyaning umumlashtirilishi
bilan bog‘liq. O‘zini o‘zi tahlil qilish usullari quyidagilarni taklif qiladi: a) o‘z hissiy o‘zini
namoyon qilish ob’ekti sifatida ko‘rib chiqish; b) tahlilga nisbatan chuqurlik, ko‘p qirralilik,
batafsillik; v) sub’ektiv tasvirlarni oddiyroqlarga bo‘lish; d) muhim ma’lumotlarni muhim
bo‘lmagandan ajratish; e) ajratilgan xususiyatlar yoki hodisalarni ma’lum bir guruhga
(klassifikatsiyaga) berish; e) qarama-qarshiliklarni aniqlash.
O‘zini o‘zi bilish (o‘zini o‘zi kuzatish, tahlil qilish, baholash) asosida bo‘lajak musiqa
o‘qituvchisi mavjud g‘oyalarni, o‘zining “men” ga bo‘lgan munosabatini sintez qiladi. Bu
shaxsning uni qanday idrok etishi to‘g‘risida xabardorligi bilan to‘ldiriladi. Tomoshabin: asar
muallifi fikrining tarjimoni, o‘z musiqiy ijrosi bilan boshqa shaxsning ichki dunyosiga ta’sir
o‘tkaza oladigan ijrochi sifatida, unda musiqa asarining o‘ziga xos obrazi mavjud. O‘zini o‘zi
bilishning natijasi o‘zini shaxs sifatida, professional sifatida tushunishdir.
O‘zini o‘zi bilish, bilim kabi, ikki tomonni o‘z ichiga oladi: mantiqiy va hissiy. Ular
birgalikda o‘ziga munosabatni tashkil qiladi. Shunday qilib, o‘zini o‘zi bilish usullari o‘zini o‘zi
kuzatish, o‘zini o‘zi tahlil qilish va o‘zini o‘zi baholash natijasida olingan musiqiy ma’lumotlarni
aniqlashtirish va umumlashtirishni o‘z ichiga oladi. Ushbu umumlashtirish mantiqiy va hissiy
komponentlar asosida aniqlanadi. Ko‘rib chiqilayotgan ob’ekt o‘zining hissiy o‘zini namoyon
bo‘lganligi sababli, o‘zini o‘zi bilish natijasi o‘zining ekspressiv xususiyatlari haqidagi g‘oyalar,
shuningdek, boshqa odamlarning ko‘z o‘ngida namoyon bo‘lishi aslida biz yuqorida tilga olgan
“men” konsepsiyasidagi obrazdir.
Bir qator manbalarda qo‘llanilgan “refleksiv pozitsiya” birikmasi mohiyatan “refleksiya”
atamasi bilan bir xil, chunki bu holda “pozitsiya” shaxsning qarashlari va g‘oyalari tizimi sifatida
emas, balki insonning to‘xtash qobiliyati sifatida qaraladi. Odatdagi faoliyat usuli, “chetga”
o‘ting, ushbu faoliyatning “bo‘sh joyi” dan (“refleksiv chiqish” deb ataladi) tashqariga chiqing
va o‘zingizning faoliyatingizga (yoki boshqa odamning faoliyatiga, u bilan o‘zaro
munosabatingizga) qarashni boshlang. “tashqaridan”, uni tahlil va baholash ob’ektiga
aylantiradi [3].
Biz tomonimizdan olib borilgan tadqiqoti shuni ko‘rsatdiki, bo‘lajak musiqa
o‘qituvchisining refleksiv pozitsiyasining eng samarali rivojlanishi refleksiv xarakterdagi
maxsus vazifalarni hal qilish jarayonida ichki va tashqi dialog shaklida amalga oshiriladigan
ijtimoiy o‘zaro ta’sir, shaxslararo muloqot sharoitida sodir bo‘ladi. Bo‘lajak musiqa o‘qituvchisi
tomonidan, ko‘rib chiqishni talab qiladigan vaziyatlarni maqsadli ravishda yaratish, tahlil qilish
26
va baholash, dalillar, o‘z pozitsiyasining asosliligi, doimiy kasbiy va texnologik tanlov sifatida
namoyon eta oladi.
Bunday jarayonda bo‘lajak musiqa o‘qituvchisi turli darajadagi refleks pozitsiyasiga
kirishi mumkinligini hisobga oldik (sub’ekt o‘zini ko‘radi, sub’ekt o‘zini o‘zi ko‘radi, sub’ekt
o‘zini o‘tmishda, hozirgi, kelajakda va hokazolarda baholaydi). Har bir yangi bosqichda
o‘zlarining musiqiy va ijro mahoratini oshirish, “Men professional ijrochiman” obrazini
takomillashtirishga mos keladi. Bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining aks ettirish pozitsiyasiga
kirishi uning turli xil “I-tasvirlar” tizimlarida ishlash qobiliyatini aks ettiradi. Pedagogik
tadqiqotlarda “Men-professional” tushunchasini tashkil etuvchi “Men-timsollar”ning turli
tizimlari ko‘rib chiqilgan [4].
Yuqorida keltirib o‘tilgan fikrlarni hisobga olgan holda, kasbiy-pedagogik jarayonda
talabalarning refleksiv-pozitsion ta’rifi eng samarali tarzda ta’minlandi, deb xulosa qilishimiz
mumkin: 1) bo‘lajak musiqa o‘qituvchisini refleksiv vazifalarni hal qilishda qo‘shish, ularni
joylashtirish chizmasi mos keladi. Talabaning “Men va boshqalar”, “Men-boshqa men”, “Men-
tushuncha” tizimlarida uch vaqt oralig‘ida – o‘tmish, hozirgi, kelajak; 2) pedagogik jarayonda
tahlil va baholash, dalillarni, o‘z pozitsiyasining asosliligini, musiqiy ijro mahoratining doimiy
ravishda o‘sib borishini talab qiladigan vaziyatlarni maqsadli yaratish; 3) boshqaruvdan o‘zini
o‘zi boshqarishga o‘tishni ta’minlaydigan refleksiv diagnostikaga talabalarni refleksiv
pozitsiyaga kirish algoritmini kiritish oldimizga qo‘yilgan vazifani amalga oshirishning
samarali еchimlari sifatida qaraladi.
Mazkur tadqiqot uchun refleksiv pozitsiya (refleksiya) sub’ektning qobiliyatini tavsiflashi
muhim: 1) musiqiy ijroda o‘zining ichki pozitsiyasini amalga oshirish; 2) o‘z musiqiy va
ijrochilik faoliyatini nazorat qilish; 3) ijro etilayotgan asarning yaratilgan musiqiy ijro obrazini
o‘zgartirish orqali maqsadga erishish; 4) musiqa asarining mohiyati va mazmunini aks
ettiruvchi musiqiy afg‘on rubobi cholg‘usi ijrochilik faoliyatiga nisbatan “kuzatuvchi” yoki
“nazoratchi” pozitsiyasini egallash; 5) yangi tushunchaga erishish va musiqiy ijrochilik
san’atining cho‘qqisiga erishish uchun ularning tajribasini, musiqiy ijro qobiliyatlarini anglash.
Musiqa pedagogikasi sohasida olib borilgan ilmiy-pedagogik tadqiqotlar [5]da talabaning
o‘zini o‘zi aks ettirish pozitsiyasini takomillashtirish asosiy texnologiyalar asosida eng samarali
deb topilgan va amalga oshirilgan tadqiqot ishlari sifatida isbotlangan: vazifani bajarish
texnologiyasi, yondashuv, aqliy harakatlarni bosqichma-bosqich takomillashtirish
texnologiyasi, o‘quv muloqoti texnologiyalari, birgalikda ishlab chiqarish faoliyati
texnologiyalari. Bu fakt biz tomonimizdan faqat mavzuga oid aniqlagan pedagogik shartlarning
birligi va murakkabligini asoslangan tadqiqot natijalaridir.
Murakkab va ko‘p qirrali ta’lim sifatida inson qobiliyatlari kasbiy (musiqiy-nazariy va
ijrochilik) pedagogik (falsafa, sotsiologiya, axloqiy, tarbiyaviy, ta’limi, psixologik, pedagogika)
va boshqa fanlari vositasida o‘zlashtiriladi. Bundan tashqari, har bir aniq fan inson
qobiliyatlarini faqat unga xos bo‘lgan o‘z pozitsiyalaridan rivojlantirishga xizmat qiladi.
Zamonaviy pedagogik tadqiqotlarda (S.L.Rubinshteyn, B.M. Teplov, N.S. Leites va G.S. Kostyuk)
“qobiliyat” tushunchasi mazmunining murakkabligi haqida so‘z borganda va shu bilan birga
qobiliyatlarni ular o‘zini namoyon qiladigan faoliyat talablari bilan bog‘laydi va qobiliyatlarning
tuzilishini ushbu faoliyat natijasidan olishi haqida qikr-mulohazalar bildiriladi. Ushbu fikrlarni
tasdiqlash uchun quyidagi ta’rifni keltirib o‘tamiz: “Qobiliyatlar – bu faoliyat talablariga javob
27
beradigan va undagi yuqori yutuqlarni ta’minlaydigan inson shaxsiyati xususiyatlarining
ansambli yoki sintezidir” [3].
Musiqiy qobiliyatlar zamonaviy psixologiya tomonidan shaxsning maxsus ruhiy
faoliyatida namoyon bo‘ladigan bilish qobiliyatlarining o‘ziga xos shakli sifatida ta’riflanadi [1].
Bu qobiliyatlar ikki jihatdan – musiqaning intonatsion-ijroviy, hissiy-irodaviy komponentini
idrok etish qobiliyati va ijrochi badiiy rasmni yo‘naltirish qobiliyati sifatida ko‘rib chiqiladi.
Musiqa qobiliyatlari insonning ma’lum xususiyatlari sifatida, garchi murakkab, ko‘p qirrali
bo‘lsa-da, lekin ayni paytda yaxlit ta’limdir. Musiqiy qobiliyatlarning еtakchi elementlari
musiqaga quloq apprati orqali tinglash, eshitish, musiqiy xotira, musiqiy tafakkurning
rivojlantirishdan iboratdir [2].
Musiqa va musiqa ijrochisi uchun eshitish apparatini mukammal ishlashi bo‘lajak musiqa
o‘qituvchilarining kasbiy cholg‘u ijrochilik malakalartini takomillashtirishning muhim tarkibiy
qimlari sifatida e’tirof etiladi. Bo‘lajak musiqa o‘qituvchisi xisoblangan musiqa ta’limi
bakalavriat ta’lim yo‘nalishi talabalari cholg‘u ijrochiligi fani o‘quv mashg‘ulotlari jarayonida
eshitish qobiliyatini bajarish jarayonini optimallashtirishga qaratilgan asosiy ko‘rsatmalarni
ishlab chiqdik. Bular:
talaba o‘zini o‘zi eshitish qobiliyatini rivojlantirib borishni rag‘batlantirish, “tinglash
energiyasi”ni ishga solish;
o‘rganilayotgan asar fakturasining ma’lum ekspressiv vositalari yoki elementlarini uning
emotsional-xissiy ohanglari bilan bog‘lash;
cholg‘u kuylarining musiqiy va eshitish tasvirlarini faollashtirish va ichki eshitishning
doimiy tuzatib, ular ustida ishlab borish;
intonatsion sezgirlikni tarbiyalash, rivojlanish mantiqini tushunish va ish shaklini
yoritish, shuningdek, “eshitish orqali musiqiy tafakuri” ni rivojlantirish uchun nazariy
ma’lumotlarni o‘rganish va undan aynana auditoriya va auditoriya mashg‘ulotlari o‘quv
jarayoniga foydalanish;
talaba oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalardan kelib chiqqan holda ularning eshitish
qobiliyatini mukammallikka erishishning aniq ijro texnikasi bilan o‘zaro bog‘liqligini
ta’minlash;
mustaqil izlanishlarni rag‘batlantirish va o‘rganilayotgan asarni sharhlash va ular ustida
ishlashga ijodiy yondashish [5].
Bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining musiqiy qobiliyati rivojlangan musiqiy tafakkur
yordamida baholanadi [6]. Musiqiy tafakkur “faoliyat” kategoriyasi orqali ham ko‘rib chiqiladi.
Olimlarning fikricha, musiqiy tafakkur musiqiy asar tovushlarini badiiy va obrazli voqelikka
aylantirishning faol jarayonidir.
Musiqiy tafakkur kommunikativ funksiyaga (M.G. Aranovskiy) ega, chunki musiqa eng
kuchli axborot jarayonlaridan biri bo‘lib, asosan butun jamiyatni qamrab oladi. Tilsiz axborotni
uzatish mumkin emas. Shunga ko‘ra, musiqiy tafakkurning barcha shakllari ularni qo‘llash
qoidalari, me’yorlari, talab va ehtiyojlari bilan birga tovush birikmalarining turg‘un turlari
tizimi bo‘lgan musiqa tili asosida amalga oshiriladi [2].
Olib borilgan tadqiqot natijalarida musiqa haqidagi tasavvurlarni boyitib, quyidagi
asoslarni bayon etishni lozim deb topdik:
Musiqa – birinchi navbatda, mantiqdir. Biz musiqaga qanday ta’rif bersak ham, biz unda
har doim chuqur shartlangan tovushlar ketma-ketligini, ularning hamohangligi hamda
28
uyushgan tovushlar uyg‘unligini topamiz va bu shartlash biz mantiq deb ataydigan ong
faoliyatiga o‘xshash g‘oyani ilgari surishimizga asos bo‘ladi [3];
musiqiy fikrlash jarayonini mantiqiy bosqichlar shaklida taqdim etish asnosida, umumiy
psixologiyada qabul qilingan fikrlash bosqichlari bilan bog‘liq;
aqliy vazifani qabul qilish harakati – musiqiy tafakkurning boshlanishi – bu momentning
qat’iy shartliligini ko‘rsatadi;
musiqiy fikrlash har doim qandaydir ehtiyojlar, motivlar, amaliy-jarayonli, kognitiv yoki
amaliy manfaatlar va boshqalar bilan bog‘liq.
Afg‘on rubobi vositasida bo‘lajak musiqa o‘qituvchilarining ijrochilik kompetensiyasini
takomillashtirish jarayonida yana bir muhim asosni va uning komponentlarini keltirib o‘tamiz.
Bu – sahna. Sahnaning bo‘lajak o‘qituvchi cholg‘u ijrochiligidagi mazmuni, mohiyati, ahamiyati
bu – asarning ma’nosini tushunish istagi sifatida talqin etiladi;
sahna elementlarni tadqiq qilish – tadqiqot – tinglash. Bu bosqich ushbu tadqiqot ishida
ishtirok etgan musiqiy til elementlari majmuasini o‘rganish sifatida namoyon bo‘ladi. Bu
nafaqat nozik differensial eshitish, balki elementar musiqa nazariyasi sohasida katta nazariy
bilimlarni ham talab qiladi;
cholg‘u ijrochiligi kompetensiyalari haqidagi g‘oyalarni ilgari surish – bu jarayonda turli
farazlar yuzaga keladi. Musiqiy tafakkur tushunchasiga qaraganda u aslida butun musiqa
asarining ma’nosini tushunishni nazarda tutadi;
jarangdor musiqaning ma’nosini anglash bilan birga uning quvonchli, ohangdorlikka
hamohang ko‘tarilish, ilhom, favqulodda ravshanlik hissini sezish;
yaxlit tuzilmani ko‘rish – musiqa asarining yaxlit tuzilishini ko‘rish demakdir.
Ketma-ket fikrlash odati ketma-ket qo‘shilish holatlari, ikkita gapni bir vaqtning o‘zida
talaffuz qila olmaslik, tavsifda bir narsadan ikkinchisiga ketma-ket o‘tish zarurati va boshqalar
natijasida yuzaga keladi, bu yaxlit ko‘rinishga o‘z ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmaydi. Shunday
ekan, musiqiy tafakkur muammosiga murojaat qilish bizning tadqiqotimiz uchun juda
muhimdir, chunki musiqiy tafakkur hayotiy taassurotlarni qayta ko‘rib chiqish va
umumlashtirishga yordam beradi, ijrochi ongida hissiy va ratsionallikning birligi bo‘lgan
musiqiy obrazni aks ettiradi.
Analitik va sintetik faoliyat natijasida narsa va hodisalarning asosiy va ikkilamchi belgilari
ochiladi, har bir elementning bir butun sifatidagi roli va ahamiyati ochib beriladi, so‘ngra
barcha tarkibiy qismlarning birlashishi “taqqoslash – har qanday tushuncha va tafakkurning
asosidir” [4]. Faqat taqqoslash yordamida xotiraga, shubhasiz, samarali ta’sir ko‘rsatadigan eng
o‘xshash yoki eng qarama-qarshi hodisalarda o‘ziga xoslikni topish mumkin [3].
Musiqiy xotira – bu insonning musiqiy materialni eslab qolish, ongda saqlash va
keyinchalik takrorlash qobiliyatidir [4]. Cholg‘u ijrochiligida musiqa ijrochisi hisoblangan
musiqa ta’limi yo‘nalishi bakalavriat ta’lim yo‘nalishi talabalari bo‘lajak o‘qituvchi sifatida, unga
musiqiy xotiraning ahamiyati, qadri kattaligini tushunib еtishlari shart. Chunki, har qanday
asarni yoddan ijro etish va unda badiiy obrazni yanada yorqinroq gavdalantirishga, bu ishga o‘z
munosabatini ko‘rsatishga imkon beradi. Bo‘lajak musiqa o‘qituvchisi shaxsining samarali
rivojlanishi, uning bilimdonligi, tafakkuri ko‘p jihatdan xotirada saqlangan kompozitsiyalar
soniga bog‘liq.
Bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining musiqiy va kasbiy-cholg‘u ijrochilik faoliyati murakkab
aqliyva amaliy harakatdir. Bu aqliy konsentratsiya bilan bog‘liq bo‘lib, musiqa ijrochisi
29
hisoblangan talaba shaxsiyatining hissiy va irodaviy fazilatlarini talab qiladi [3]. Bizning
tadqiqotimiz uchun his-tuyg‘ular va iroda ijrochi musiqachining shaxsiy fazilatlari sifatida
qiziqish uyg‘otadi va bu jaaryonni xissiy-irodaviy kompoenent sifatida e’tirof etishimiz uchun
asos bo‘lib xizmat qiladi.
His-tuyg‘ular faoliyat natijasi va uning harakat mexanizmi bir-biri bilan chambarchas
bog‘liq jarayondir. Tuyg‘ular – voqelikning o‘zining ruhiy aksidir. Tuyg‘ularning o‘ziga xos
xususiyati shundaki, ular motivlar (ehtiyojlar) va muvaffaqiyatlar o‘rtasidagi munosabatni yoki
ularga javob beradigan sub’ektning faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirish imkoniyatini aks
ettiradi [4].
Har qanday kasbiy faoliyatda iroda mutlaqo zarur. Bo‘lajak musiqa o‘qituvchisi kasbida
muvaffaqiyatga erishish uchun esa alohida ahamiyat kasb etadi. Ixtiyoriy sa’y-harakatlarsiz
muvaffaqiyatga erishib bo‘lmaydi va yutuqlarsiz, haqiqiy yutuqlarsiz, tegishli qobiliyatlarga ega
bo‘lgan odam haqida gapirishga asos yo‘q – bizning holatda bu musiqiy qobiliyatlar bilan
bog‘liqdir.
Kasbning eng muhim atributiv xususiyati bu bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining ommaviy
chiqishda o‘zini tuta bilish qobiliyatidir. Musiqiy va ijrochilik faoliyatining muvaffaqiyati uchun
zarur psixologik shartlar quyidagilardir: ichki xotirjamlik, diqqatni jamlash, psixofizik
resurslarni to‘liq safarbar qilish, o‘zini o‘zi tartibga solish. Musiqa ijrochisi har qanday stressli
vaziyatda o‘z qobiliyatini, “men” ni namoyish qilishi uchun deyarli hamma joyda va hamma
narsada iroda kerak.
Hissiy-irodaviy sifatlarning ishtiroki musiqiy asarni ijro etish vaqtida zarur, ayniqsa, agar
u vaqt jihatidan hajmli bo‘lsa, texnik qiyinchiliklarga duch kelsa, obrazli, mazmunli
dramaturgiyani ishga solish lozim bo‘ladi. Bo‘lajak musiqa o‘qituvchisi kadrlarini kasbiy
tayyorgarligini takomillashtirishga xizmat qiladigan asosiy xususiyat bu – cholg‘u ijrochisining
o‘z kasbiy faoliyatida musiqa pedagogikasining asosiy tamoyillaridan biri – psixologiyada
mavjud bo‘lgan qiziqish, ishtiyoq tamoyillariga [3] tayanishi kerak bo‘lgan yagona tushuncha –
motivatsiya bilan belgilanadi.
Motiv – muayyan ehtiyojlarni qondirish bilan bog‘liq faoliyatni rag‘batlantirish demakdir.
Faoliyat ob’ekti uning haqiqiy motividir. “Faoliyatning mazmuni faqat ushbu faoliyat bilan
qondiriladigan ehtiyojning predmetli mazmuni bilan belgilanmaydi” [6]. Har qanday
ehtiyojlardan farqli o‘laroq, faqatgina – odamlar motivlarga ega. Inson avvalo ehtiyojlarni,
vaziyatni, imkoniyatlarni hisobga oladi. Va shundan keyingina, bu tarzda harakat qilish uchun
shaxsiy qaror sifatida boshdan kechirilgan motiv asosida, odam harakat qiladi, muayyan xatti-
harakatni amalga oshiradi.
Motivatsion sohadagi sifat o‘zgarishlari o‘rganishga qiziqishni takomillashtirish
shartlaridan biridir. Motivatsion sohadagi ijobiy o‘zgarishlar qiziqishning barqaror shaxsiy
ta’limga aylanishiga yordam beradi. Barcha motivatsion tushunchalar ichida eng muhimi
ehtiyoj va motiv tushunchalaridir. “Motiv” atamasi butunlay boshqa hodisalarni bildirishini
qayd etadi [4]. Bugungi ayrim ijtimoiy fanlar (psixologiya, pedagogika, sotsiologiya”da
ehtiyojlar va motivlarning o‘zaro bog‘liqligi muammosi faol rivojlanayotganligini ta’kidlab
o‘tadilar. Motivlar va ehtiyojlarning o‘zaro bog‘liqligi masalasi bir qator MDH olimlar (A.N.
Leontiev) tadqiqotlarida keltirib o‘tilgan. Unda, shunday deyiladi ya’ni, “o‘z voqeligidagi
ehtiyojlar muammosi har doim motiv orqasida yashiringan, ammo motiv “ehtiyoj”
tushunchasida yashiringan [2].
30
Xulosa.
Afg‘on rubobi vositasida bo‘lajak musiqa o‘qituvchilarining ijrochilik
kompetensiyasini takomillashtirish jarayoni ham motiv va ehtiyojdan xoli jarayon emas. Shu
sababli ham mazkur tushunchalarning nazariy asoslarini izohlashda davom etamiz. Bo‘lajak
cholg‘u ijrochisi ongida motivlar – ajralmas xissiy-irodaviy mezondir. Ba’zi motivlar faoliyatni
keltirib chiqaradi, unga shaxsiy ma’no – mazmun hosil qiluvchi motivlar beradi. Boshqalar esa
ma’nosiz – motiv – rag‘batdir.
Taqdim etilgan tadqiqotlarni tahlil qilish bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining motivatsiyasiga
quyidagilarni kiritish imkonini berdi:
cholg‘u musiqa ijrochiligidagi bilim, tajriba, ko‘nikma, malaka va shaxsiy sifat
kompetensiyalariga bo‘lgan ehtiyoj;
ishlash muammolarini hal qilishning nostandart usullarini doimiy izlash zarurati;
o‘zini o‘zi takomillashtirish, ongli ravishda rivojlantirish va musiqiy va ijrochilik
qobiliyatini takomillashtirish zarurati;
musiqiy-pedagogik faoliyatda musiqa cholg‘u ijrochilik qobiliyatlarini qo‘llash zarurati;
musiqa ta’limi bakalavriat ta’lim yo‘nalishi talabalarining cholg‘u ijrochiligi faoliyatida
maqsad qo‘yish va uning natijalariga erishish zarurati.
References:
1.
Abdullaeva Q. M. Maxsus fanlarni o‘qitishda bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy bilim va
ko‘nikmalarini shakllantirishning metodik asoslari: Dis: ped. fan nom. - Toshkent, 2006. B. 182.
2.
Абдуллин Э. Б. Методологический анализ проблем музыкалной педагогики в
системе высшего образования: Учебное пособие. М. 1990.
3.
Raximov B. X. Bo‘lajak o‘qituvchilarda kasbiy-madaniy munosabatlarning
shakllanishi:Diss. ped. fan. tnom. - Toshkent. 2002. B. 161
4.
Халилов Ф. Н. Дидактические основы инструментално-исполнителский
подготовки будущих учителей музыки: Дисс. д-ра пед. наук. Тошкент. 2006. Ст. 266.
5.
Yuldoshev U.Yu. Milliy maqom asarlari asosida bo‘lajak musiqa o‘qituvchisining ijodiy
tafakkurini rivojlantirish. Ped.fan. falsafa dok. ... diss. – T. 2020. – 148 b.
6.
Panjiyev Q.B. O‘zbek xalq qo‘shiqlari vositasida bo‘lajak musiqa o‘quvchilarini kasbiy
tayyorgarligini takomillashtirish. Ped. fan. dok. .. diss. –T., 2022. - 248 b.
