103
LOYIHALARDA STATISTIK TADQIQOTLARNING AHAMIYATI
Bo‘riyev Sardor Shovkatovich
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Statistika
agentligining kadrlar malakasini oshirish va statistik
tadqiqotlar instituti mustaqil izlanuvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14415057
Annotatsiya:
Ushbu tezisda loyihalarda statistik tadqiqotlar ahamiyati va metodlarning
mohiyati va ularning amaliyotda qo‘llanilishi bo‘yicha batafsil tahlilga bag‘ishlangan.
Loyihalarda statistik tadqiqotlar iqtisodiyot, moliya, sotsiologiya, tibbiyot kabi turli sohalarda
keng qo‘llaniladi.
Kalit so'zlar:
Boshqaruv, axborot makonining globallashuvi, statistik ma'lumotlar,
statistik ma'lumotlar, statistik usullar, samaradorlikni tahlil qilish, indekslar.
Abstract:
This thesis is devoted to a detailed analysis of the importance of statistical
research in projects and the essence of methods and their practical application. Statistical
research in projects is widely used in various fields such as economics, finance, sociology, and
medicine.
Key words:
Management, globalization of information space, statistics, statistics,
statistical methods, performance analysis, indices.
Аннотация:
Данная диссертация посвящена подробному анализу значения
статистических исследований в проектах, а также сущности методов и их
практического применения. Статистические исследования в проектах широко
используются в различных областях, таких как экономика, финансы, социология и
медицина.
Ключевые слова
: Менеджмент, глобализация информационного пространства,
статистика, статистика, статистические методы, анализ эффективности, показатели.
Statistika tashkil etilganidan buyon davlat boshqaruvining muhim yo‘nlishi sifatida
rivojlandi va shu bilan birga, ko‘plab ijtimoiy hodisa va faktlarni ma’lum darajada miqdoriy
hisobga olish va tartiblash natijasida u o‘ziga xos ma’lumotlardan juda qiziqarli materiallar
to‘pladi. Loyihalarda statistik ma'lumotlarda aks ettirilgan tartib va qoidalarni tushunish,
tushuntirish yo‘llarini topish istagini qondirishga xizmat qila boshlaganidan beri u fan
sohasiga aylandi.
Birlamchi xizmatlardan olingan tajribalarni umumlashtirish orqali davlat boshqaruvi
uchun zarur bo‘lgan axborotni guruhlash, qayta izlash, tahlil qilish va qo‘llash qoidalari,
yo‘llari va usullari yaratildi. Statistika ana shunday fan sifatida tan olindi va yangi tadqiqotlar
natijasida boyidi. Uning metodlarini takomillashtirishda matematik vositalar va
nazariyalardan foydalanilgan.
Statistika, matematika kabi, raqamlar va miqdorlar bilan shug'ullanadi. Uning sifati
umumiy ijtimoiy hodisalarni o'lchash natijasi sifatida aniqlanadi, shu bilan statistikaning
asoslari va metodologiyasini shakllantiradi. Bu metodologiya nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy
hodisalarni o‘rganishda, balki boshqa sohalarda ham keng qo‘llaniladi [Abdullah Can,
2013,364].
Loyihalarda statistik tadqiqotlar ahamiyatiga misol qiladigan bo‘lsak, dastlabki
davrlarda mamlakatni himoya qilish uchun qurolli kuchlarga yaroqli bo‘lganlar sonini bilish,
104
soliq solish ob’ektlarini aniqlash zaruriyati paydo bo‘ldi, buning natijasida ularning soni, jinsi
va tarkibi to‘g‘risida ma’lumotlarga ehtiyoj paydo bo‘ldi. Bu talab davlatni aholi soni va
tarkibidagi o‘zgarishlarni doimiy ravishda kuzatib borishga majbur qildi. Fuqarolik huquqiy
munosabatlarining rivojlanishi bilan ular bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan hodisalarni qayd etish
zarurati keskinlashdi. Shuning uchun ham tug‘ilish, o‘lim, nikoh, nikohdan ajralish kabi
hodisalarni qayd etish, odamlarning bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib o‘tishini qayd etish
tartibi belgilandi.
Bundan tashqari, qishloq xo‘jaligi, savdo-sotiq, hunarmandchilik, sanoat va iqtisodiy
munosabatlarning rivojlanishi iqtisodiyot bilan bog‘liq hodisa va usullarni doimiy nazorat
qilib borishni taqozo etdi. Natijada narx va savdo statistikasi, ishlab chiqarish va taqsimot
statistikasi, iqtisodiy statistikaning boshqa tarmoqlari yaratildi va rivojlandi. Hozirgi
rivojlangan davrda fan va texnikaning barcha sohalarida, tajriba va testlarda, fizika, kimyo,
biologiya, arxeologiya, agronomiya, tibbiyot, psixologiya, sotsiologiya, pedagogika,
tilshunoslik, harbiy fanlarda, hatto tasviriy sanʼatda ham qoʻllanilmoqda. Statistika oddiy
so‘zdek tuyulsa-da, uning mazmuni ko‘p qirrali ekanligini unutmaslik kerak [Соатов Н.М.,
2003, 547].
Sharq olimi Abu Nosir Forobiy (870-950) “Dunyo sirini raqamlar boshqaradi” degan va
bu fikrni taxminan ming yil o‘tgach, nemis mutafakkiri I.V. Gyote (1749- 1832) "Raqamlar
dunyoni boshqaradi, degan naql bor lekin, menimcha, raqamlar bizga dunyoni qanday
boshqarishni o‘rgatadi" deb davom etadi.
Statistika soʻzi shu kungacha ham koʻp, ham birlikda qoʻllanadi. Ilgari davlatga oid
ma'lumotlar, turli muammolarni tavsiflovchi ma’lumotlar unga tegishli hodisa yoki ob’ekt
nomi bilan biriktirilgan va voqealar statistikasi deb nomlangan.
Loyihalarda statistik tahlilllar asosan hodisalar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganishda
tahlil nuqtai nazaridan guruhlash, parallel qatorlar yaratish, ularni diagrammalar yordamida
zigzag chiziqlar bilan ifodalash, muvozanatlash usuli, korrelyatsiya va regressiya tahlili
usullari, dispersiya, ko‘p o‘lchovli tahlil qilish kabi usullardan foydalangan holda
umumlashtirish mumkin.
Masalan, korxona xodimlarining yillik mehnat unumdorligining o‘zgarishini ko‘p faktorli
indeks formulasi yordamida aniqlash mumkin.
Mehnat unumdorligiga ta’sir qiluvchi sabab belgilari uchun quyidagi umumiy indeks
formulasi qo'llaniladi:
Bu yerda: I(w ) - umumiy mehnat unumdorligi indeksi; w
s
- bip ishchining o‘rtacha
soatlik ishlab chiqarish hajmi; n - ish kunining o‘rtacha davomiyligi.
k - ish kunlarining o‘rtacha soni; d - jami ishchilar orasida ishchilarning ulushi.
Ushbu sabablarning har birining ta’sirini quyidagi formula bo’yicha alohida ko'rib
chiqish mumkin:
1.
Bir ishchining o‘rtacha soatlik ishlab chiqarishiga ko‘ra (w
s
)
105
Bu (Iw(s)) indeksi ishchining oʻrtacha soatlik ishlab chiqarish hajmining oshishi yoki
kamayishi natijasida mehnat unumdorligi qanchalik oʻzgarganligini koʻrsatuvchi koʻrsatkich:
2.
Ish kunining o‘rtacha haqiqiy uzunligi, soatlarda (n)
Bu (I
W(n)
) indeks ish kunining oʻrtacha haqiqiy soatlik davomiyligining oʻzgarishi, yaʼni
oʻsishi yoki kamayishi natijasida mehnat unumdorligi qancha ortgani yoki kamayganligini
tavsiflovchi koʻrsatkichdir:
3.
Ish kunlarining o‘rtacha soniga ko‘ra (k)
Bu (I
W(k
) indeks ishchining xuddi shu davrda amalda ishlagan ish kunlarining oʻrtacha
sonining oʻzgarishiga qarab, ya’ni ish kunlaridan unumli foydalanishdan kelib chiqqan holda
mehnat unumdorligi qancha ortgan yoki kamayganligini koʻrsatadi:
4.
Jami ishchilar orasida ishchilar ulushiga ko‘ra (d)
Bu ((I
W(d)
)) indeks ishchilar oʻrtasida ishchilar ulushining oʻzgarishi hisobiga mehnat
unumdorligi qanchalik ortgan yoki pasayganligini koʻrsatuvchi koʻrsatkichdir.
Berilgan mehnat unumdorligi umumiy ko‘rsatkichlarining o‘zaro bog‘liqligini
quyidagicha umumlashtiramiz:
Agar ushbu ko‘rsatilgan umumiy ko‘rsatkichlarning sanoqchisi va maxraji o‘rtasidagi
farqni ko‘rib chiqsak, u holda uni quyidagi formula bo‘yicha aniqlash mumkin, bu esa berilgan
sabablarga ko‘ra mehnat unumdorligining haqiqiy o‘sishi yoki kamayishini tavsiflaydi.
Loyihalarda statistik tadqiqotning umumiy qoidalari, unda qo‘llaniladigan usullar va
hodisalarning mohiyati bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Hodisa va jarayonlarni miqdoriy
nuqtai nazardan o‘rganishda matematik usullardan, masalan, statistik usullardan, algebra,
chiziqli tenglamalar, matritsalar, determinantlardan foydalanish mumkin [Вайну Я.Ф. 1977,
293]. Odatda statistika asoslari oddiy bo`lib, matematik statistikada murakkab matematik
amallar qo`llaniladi.
Bir so'z bilan aytganda, loyihalarda statistik tahlillar ahamiyati juda katta. Bugungi
kunda har bitta loyiha va ish yuritish tizimi statistika bilan chambarchasi bog’liq. Bu esa,
statistika ma'lumotlarni to'plash, ularni qayta tartibga solishda xolis va aniq tahlil qilish
qoidalarini belgilaydi. Statistika universal fan - u qaysi sohaga tegishli bo'lishidan qat'i nazar,
barcha hodisa va jarayonlarni o'rganadi, bu hamma uchun umumiy faoliyat sohasidir.
106
References:
1.
Abdullah Can (2013). Nicel veri analizi. Ankara, 364 bet.
2.
Соатов Н.М. (2003). Статистика. Дарслик. - Ташкент: Абу Али ибн Сино, 744 б.
3.
Абдурахманов М.А.(2021). Статистика негіздері. Монография: Астана, ҚазЭҚХСУ,
214 б.
4.
Вайну Я.Ф. (1977). Корреляция рядов динамики. М.: Статистика, 293 с.
5.
Салин В.Н., Шпаковская Е.П. (2001). Социально-экономическая статистика:
учебник. М.: Юрист, с.278.
6.
Система национальных счетов (2009). Нью-Йорк : ООН, с.48-50.
7.
Чумаков А. Н. (2010). Глобальный мир: проблема управления // Век глобализации.
№ 2(6). С. 3-15.
