79
NOBANK MOLIYA TASHKILOTLARNING IQTISODIYOTDA TUTGAN O‘RNI
X.M.Raimov
TDIU mustaqil izlanuvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14865415
Nobank moliya tashkilotlarning iqtisodiyotda tutgan o‘rni. Nobank kredit tashkiloti —
bank operatsiyalarining cheklangan ro‘yxatini amalga oshirishi mumkin bo‘lgan kredit
tashkiloti So‘nggi o‘n yil ichida nobank tashqari moliyaviy vositachilarning jahon moliyasiga
ta'siri sezilarli darajada oshdi va jahon pandemiyasi sektor yanada ehtiyotkorlik bilan tartibga
solish va rivojlanishga muhtojligini ko‘rsatdi. Nobank moliyaviy vositachilar moliyaviy
xizmatlarni taqdim etadilar, masalan: investitsiya (individual va jamoaviy), brokerlik,
moliyaviy maslahat, pul o‘tkazmalari. Bank bo‘lmagan moliyaviy vositachilarga sug'urta va
lizing kompaniyalari, turli xil fondlar (to‘g'ridan – to‘g'ri investitsiyalar, o‘zaro fondlar, venchur
kapital, pensiya va boshqalar), brokerlar va boshqalar kiradi – odatda banklarga nisbatan
yuqori darajada ixtisoslashgan-moliyaviy bozor ishtirokchilari. Nobank kredit tashkiloti ― bu
Markaziy bankining litsenziyasi va me'yoriy hujjatlariga asoslanib, mamlakat qonunchiligida
nazarda tutilgan alohida bank operatsiyalarini amalga oshirish huquqiga ega bo‘lgan
ixtisoslashgan kredit tashkiloti Bank tizimidagi nobank kredit tashkilotlarining faoliyati
iqtisodiy hodisa bo‘lib, bu ularning iqtisodiyotdagi missiyasini ifodalaydi. Nobank moliya
tashkilotlari va tijorat banklari o‘rtasidagi muhim farqlarni ta'kidlash muhimdir: taqdim
etilayotgan bank operatsiyalari spektri; tijorat faoliyatini tartibga solish; filiallar va filiallarni
ochish imkoniyati; vaqtincha bo‘sh pul mablag'larini joylashtirish bo‘yicha cheklovlar;
boshqalar Madaniyatli mamlakatlarda nobank kredit tashkilotlari iqtisodiyot sohasida muhim
qism hisoblanadi. Ular banklar bilan to‘g'ridan-to‘g'ri raqobatdan qochadigan va o‘ziga xos
moliyaviy operatsiyalarni bajaradi. Binobarin, barcha bank va bankdan tashqari kredit
tashkilotlari, shuningdek boshqa ixtisoslashgan institutlar o‘zaro katta miqdordagi moliyaviy
resurslarni quymoqdalar. Nobank kredit tashkiloti o‘z mijozining (qarz oluvchining) istaklarini
muvaffaqiyatli amalga oshirishi kerak. Shu bilan birga, hisoblangan nobank tashkiloti va
depozit-kredit tashkilotlar asosan yuridik shaxslarga xizmat ko‘rsatish bilan shug'ullanadi,
ammo fuqarolarga nisbatan ba'zi funktsiyalarni bajaradi. Nobank tashkilotlarining faoliyatini
eng keng tarqalgan turlari: yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlarning
hisobvaraqlarini ochish va yuritish, sotib olish va sotish chet el valyutasi, hisob-kitoblar va turli
xil pul o‘tkazmalarini amalga oshirish, kreditlar berish. Zamonaviy banklar nodavlat notijorat
tashkilotlarining ajralmas rolini tan olishadi va ular uchun sharoit yaratadilar, bank mijozlari
uchun eng qulay shart-sharoitlarni yaratadigan "moliyaviy supermarketlar" ni yaratish uchun
tegishli tuzilmani yaratadilar va rivojlantiradilar, ushbu supermarketda mijozlar nafaqat bank
xizmatlarini sotib olish O‘zbekiston Respublikasi Bank-moliya academiyasi imkoniyatiga ega,
balki sug'urta kabi bank xizmatlarini emas, fond bozorida larni boshqarish, kichik hisob-kitob
to‘lovlari va boshqalar. So‘nggi yillarda rivojlangan kapitalistik mamlakatlarning kredit
kapitallarining milliy bozorlarida pul kapitalini to‘plash va safarbar qilishda muhim o‘rin tutgan
ixtisoslashgan bank bo‘lmagan kredit-moliya institutlari muhim rol o‘ynay boshladi. Ushbu
muassasalarga sug'urta kompaniyalari, pensiya jamg'armalari, jamg'arma va kredit
uyushmalari, qurilish jamiyatlari (Angliya), investitsiya va moliya kompaniyalari, xayriya
jamg'armalari, kredit uyushmalari kiradi. Ushbu institutlar aholining jamg'armalarini
80
to‘plashda banklarni sezilarli darajada siqib chiqardi va kredit kapitalining muhim etkazib
beruvchilariga aylandi.
Davlat fondlari, nodavlat mikromoliyalashtirish tashkilotlari va kredit
kooperativlarining asosiy xarakteristikasi
NMMT
Kooperativlar
Davlat fondlari
Yuridik
shakli,
maxsus
qonunchilik
Notijorat tashkiloti
sifatida ro‘yxatdan
o‘tadi
Kooperativlar
to‘grisidagi
qonunchilik bo‘yicha
faolityat ko‘rsatadi.
Budjet qonunchiligi
bo‘yicha ishlaydi.
Davlat ta’sis etgan
yoki sezilarli
bo‘lmagan nodavlat
tashkilotlari
ishtirokidagi fondlar
Asosiy
xizmatlari
Asosiy maxsuloti-
mikrokredit. sug‘urta.
jamg‘arma xizmatlari
ko‘rsatadigan shakllari
mavjud
A’zolaridan
jamg‘armalar qabo‘l
qilish, ularga
mikrokreditlar berish,
mikrolizing va
mikrosug‘urta
xizmatlari ko‘rsatish.
Asosiy maxsuloti
mikrokredit
Qarzdorlarg
a munosabat
Mijozlarga qarz
Kreditlar kooperativ
a’zolariga beriladi.
Mijozlarga qarz
Moliyalashti-
rish manbasi
O‘z mablaglari,
donorlar mablag‘lari,
depozitlar, tijorat
banklari qarzlari yoki
qimmatbaho qog‘ozlar
chiqarish orqali qarzlari
A’zolari mablag‘larini
mobilizatsiya qilish,
donorlar mablag‘lari
Asosan davlat budjeti
va budjetdan tashqari
davlat fondlari
mablag‘lari
Xizmat
oluvchilar
qamrovi
Kapitali hajmi, amaliyot
xarajatlari va
texnologik
imkoniyatlari bilan
chegaralangan
Kooperativga a’zo
bo‘lganlar doirasi
Mablag‘lari hajmi,
texnologik
imkoniyatlari va
maqsadli yo‘nalishlari
bilan chegaralangan
O‘zbekiston Respublikasining 20.04.2022-yildagi "Nobank kredit tashkilotlari va
mikromoliyaviy faoliyat to‘g'risida"gi qonuni 3-modda bankdan tashqari kredit tashkilotlari
banklarning moliyaviy operatsiyalarining ayrim turlarini amalga oshiruvchi quyidagi kredit
tashkilotlari hisoblanadi, ularning ruxsat etilgan kombinatsiyalari ushbu qonun bilan
belgilanadi: - mikromoliya tashkiloti - mikromoliya faoliyatini amalga oshiruvchi, shuningdek
ushbu qonunda nazarda tutilgan boshqa xizmatlarni ko ' rsatuvchi yuridik shaxs; - lombard -
jismoniy shaxslarga shaxsiy iste'mol uchun mo‘ljallangan ko‘char mol-mulk (buyum) garovi
shaklida qisqa muddatli mikrokreditlar berish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi yuridik
shaxs; -ipotekani qayta moliyalashtirish tashkiloti - moliyaviy mablag'larni jalb qilish va ularni
81
ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirishga yo‘naltirish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi
yuridik shaxs. "Nobank kredit tashkilotlari va mikromoliyalashtirish faoliyati to‘g‘risida"gi O‘zR
qonuniga muvofiq, nobank tashkilotlarning ustavi quyidagi huquqiy jihatlar asosida
shakllantiriladi: "Bankdan tashqari kredit tashkilotining ustav fondi (ustav kapitali) O‘zR milliy
valyutasida shakllantiriladi va faqat bankdan tashqari kredit tashkilotining ta'sischilari
(ishtirokchilari, aktsiyadorlari) tomonidan kiritilgan mablag'lardan iborat» Ustav fondining
(ustav kapitalining) eng kam miqdori: - ipotekani qayta moliyalash bo 'yicha tashkilotlar - 25
mlrd so‘m; - mikromoliya tashkiloti - 2 mlrd so‘m; - lombard-500 mln so‘m (lex.uz).
O‘zbekistonda 2023 - yil 31-yanvar holatiga ko‘ra-86 ta nobank kredit tashkiloti mavjud. 8.4.
Bank va nobanklarning zamonaviy moliyaviy xizmatlari “Nobank kredit tashkilotlari va
mikromoliyalashtirish faoliyati to‘g‘risida”gi O‘zR qonuniga asosan mikromoliyaviy tashkilotlar
"bankdan tashqari kredit tashkilotlari faoliyati" ning 4-moddasiga muvofiq (lex.uz): -
mikromoliya faoliyatini amalga oshirish; - to‘lov agenti (subagent) yoki banklar, sug'urta va
boshqa moliyaviy tashkilotlarning agenti funktsiyalarini bajarish; - ular amalga oshiradigan
faoliyat bilan bog'liq maslahat va axborot xizmatlarini ko‘rsatish; - tadbirkorlik sub'ektlariga
mikrokredit miqdoridan ortiq miqdorda kreditlar, lizing, kafolatlar berish, faktoring xizmatlari
va Islom moliyalashtirish xizmatlarini ko‘rsatish . Islomni moliyalashtirish xizmatlari deganda
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan Islomni moliyalashtirishni amalga
oshirish standartlarini belgilovchi xalqaro tashkilotlar qoidalariga muvofiq ishlab chiqilgan
tartibda ko‘ rsatiladigan moliyaviy xizmatlar tushuniladi. Lombardlar quidagi huquqqa ega:
O‘zbekiston Respublikasi Bank-moliya academiyasi - jismoniy shaxslarga shaxsiy iste'mol
uchun mo 'ljallangan ko‘ char mol-mulk (buyum) ning garov tarzidagi qisqa muddatli (bir
yilgacha) mikrokreditlarni qabul qilish va berish; - shaxsiy iste'mol uchun mo‘ljallangan ko‘char
mulkni (narsalarni) vaqtincha saqlash uchun jismoniy shaxslardan qabul qilish (lex.uz).
Ipotekani qayta moliyalashtirish tashkilotlari: 1) ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirishni
amalga oshirish: - ular tomonidan berilgan yoki berilishi lozim bo 'lgan ipoteka kreditlari bo‘
yicha banklarga moliyaviy mablag' lar berish; - banklar tomonidan berilgan ipoteka kreditlari
bo‘yicha talab huquqini olish; - banklar tomonidan chiqarilgan ipoteka qimmatli qog'ozlariga
pul mablag'larini kiritish; 2) ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish bilan bog'liq maslahat
va axborot xizmatlarini ko‘rsatish. Nobank kredit tashkilotlari masofadan turib (elektron
xizmatlar) xizmatlar ko‘rsatishga, O‘zbekiston Respublikasining davlat qimmatli qog'ozlarini,
yuridik shaxslarning ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushlarini va ularning qarz qimmatli
qog' ozlarini sotib olishga, bankka depozit (depozit) sifatida bo‘sh pul mablag' larini kiritishga,
shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ega bo‘lishga haqlidir. "Banklar va
bank operatsiyalari to‘g'risida"gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 4-moddasi "Bank
operatsiyalari"ga muvofiq, Banklar o‘z faoliyatini amalga oshirishda quyidagi bank
operatsiyalarini amalga oshiradilar: -jismoniy va yuridik shaxslarning, shu jumladan
Korrespondent banklarning hisobvaraqlarini ochish va yuritish, hisobvaraqlar bo‘yicha hisob-
kitoblarni amalga oshirish; - omonatlarni jalb qilish; - o‘z nomidan va jalb qilingan mablag'lar
hisobidan qaytarish, to‘lash va shoshilinchlik shartlari asosida kreditlar berish (lex.uz).
Xulosa qilib aytganda banklar boshqa turdagi operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin: -
mablag'larning egasi yoki boshqaruvchisi bilan tuzilgan shartnoma bo‘yicha pul mablag'larini
boshqarish; - yuridik va jismoniy shaxslardan chet el valyutasini naqd va naqdsiz shakllarda
sotib olish va sotish; - naqd pul, veksellar, to‘lov va hisob-kitob hujjatlarini yig'ish; -
82
majburiyatlarni bajarishni nazarda tutuvchi uchinchi shaxslar uchun kafolatlar berish; -
uchinchi shaxslardan majburiyatlarni bajarish uchun talab qilish huquqini olish; - qimmatli
qog'ozlarni chiqarish, sotib olish, sotish, hisobga olish va saqlash, mijoz bilan tuzilgan
shartnoma bo‘yicha qimmatli qog'ozlarni boshqarish, qimmatli qog'ozlar bilan boshqa
operatsiyalarni bajarish; - bank maslahat va axborot xizmatlarini ko‘rsatish;
