61
INNOVATSION LOYIHALARNI MOLIYALASHTIRISHDA XALQARO TAJRIBA
QANDAY?
Z.A.Shamansurova
TDIU, “Moliya va moliyaviy texnologiyalar”
kafedrasi PhD, professori
https://doi.org/10.5281/zenodo.14864664
Dunyo boʼylab innovatsion loyihalarni moliyalashtirishning bir necha modellari mavjud.
Har bir mamlakat oʼzining iqtisodiy rivojlanish darajasi, moliyaviy infratuzilmasi va davlat
siyosatiga asoslanib, innovatsiyalarni ragʼbatlantirish mexanizmlarini ishlab chiqadi. Quyida
ayrim mamlakatlar tajribasi koʼrib chiqiladi.
Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish bo‘yicha xalqaro tajriba turli davlatlarda har xil
yondashuv va moliyaviy instrumentlar asosida shakllangan. Quyida asosiy tajribalar va
moliyalashtirish manbalari keltirilgan:
Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish bo‘yicha xalqaro tajriba turli davlatlarda har xil
yondashuv va moliyaviy instrumentlar asosida shakllangan. Quyida asosiy tajribalar va
moliyalashtirish manbalari keltirilgan:
1. Venchur kapital va xususiy investitsiyalar. AQSh, Buyuk Britaniya va Yevropa Ittifoqi
davlatlari innovatsion startaplarni venchur kapital (venture capital) orqali qo‘llab-
quvvatlashadi. AQShda Silicon Valley dunyodagi eng yirik venchur kapital markazi
hisoblanadi.
2. Davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash. G‘arbiy Yevropa davlatlari va Janubiy Koreya
davlat investitsiya fondlari orqali innovatsion loyihalarni moliyalashtiradi. Germaniyada KfW
Development Bank startaplar va texnologik loyihalarga kredit ajratadi.
3.
Islomiy
moliyalashtirish.
Islomiy
davlatlarda
innovatsion
loyihalarni
moliyalashtirishda Sukuk, Mudoraba, Musharaka kabi shariatga mos instrumentlar
qo‘llaniladi. Malayziyada Islamic Venture Capital jamg‘armalari faoliyat yuritadi.
4. Xalqaro grant va fondler. Jahon Banki, Xalqaro Valyuta Fondi (IMF), va Yevropa Ittifoqi
innovatsion loyihalarni grant va subsidiya asosida qo‘llab-quvvatlaydi. Yevropa Ittifoqining
Horizon Europe dasturi innovatsion tadqiqotlarga grant ajratadi.
5. Kriptovalyutalar va kraudfanding. So‘nggi yillarda blockchain va tokenizatsiya asosida
innovatsion loyihalarni moliyalashtirish yo‘lga qo‘yilgan. Kickstarter, Indiegogo kabi
platformalar orqali startaplar mablag‘ yig‘adi.
Innovatsion loyihalarni moliyalashtirish bo‘yicha mamlakatlar miqyosida qiyosiy tahlil
quyidagi asosiy jihatlar bo‘yicha amalga oshiriladi:
1.
Moliyalashtirish manbalari
(davlat, xususiy sektor, xalqaro tashkilotlar)
2.
Huquqiy va institutsional muhit
3.
Muvaffaqiyatli tajribalar va startap ekotizimi
Quyida AQSh, Yevropa Ittifoqi, Xitoy, Janubiy Koreya, Yaponiya, Xindiston, BAA, Singapur
misolida tahlil keltiriladi.
AQSH tajribasi
: Venchur kapitali va startap ekotizimi. AQSH innovatsiyalarni
moliyalashtirish bo‘yicha yetakchi mamlakatlardan biri hisoblanadi. Bu yerda
moliyalashtirishning asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:
62
Venchur kapital fondlari
– Amerikada startaplarni qo‘llab-quvvatlash uchun maxsus
moliyaviy institutlar mavjud. Masalan, Sequoia Capital, Andreessen Horowitz, Y Combinator
kabi fondlar milliardlab dollarlik innovatsion loyihalarga sarmoya kiritadi.
NASDAQ va IPO imkoniyatlari
– AQSHda startaplar o‘z aksiyalarini ommaviy sotish (IPO)
orqali keng miqyosda moliya jalb qilish imkoniyatiga ega. Biznes-farishtalar (Angel investors)
– Yakka investorlar startaplarga moliyaviy yordam beradi. Masalan, Elon Musk, Peter Thiel,
Marc Andreessen kabi biznesmenlar startaplarni qo‘llab-quvvatlab keladi.
Davlat grantlari va subsidiyala
r – Small Business Innovation Research (SBIR) va Small
Business Technology Transfer (STTR) dasturlari orqali AQSH hukumati ilmiy-texnik
innovatsiyalarni rag‘batlantiradi.
Yevropa Ittifoqi
: Davlat va xususiy sektor hamkorligi. Yevropa Ittifoqi davlatlarida
innovatsion loyihalarni moliyalashtirish davlat tomonidan faol qo‘llab-quvvatlanadi.
Grant va subsidiyalar
– Yevropa Ittifoqi innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash uchun
Horizon Europe dasturini amalga oshirgan. Bu dastur orqali tadqiqot va startaplarga
milliardlab yevro ajratiladi.
Yevropa investitsiya banki
(EIB) – Innovatsion texnologiyalarga sarmoya kiritish
maqsadida imtiyozli kreditlar taqdim etadi.
Inkubator va akselerator dasturlari
– London, Berlin, Parij kabi shaharlarda startaplar
uchun maxsus inkubatorlar mavjud. Techstars, Startupbootcamp, Seedcamp kabi
akseleratorlar yosh tadbirkorlarga moliyaviy yordam va maslahat beradi.
Xitoy tajribasi:
Davlat ko‘magi va texnologik gigantlar. Xitoyda innovatsion loyihalarni
moliyalashtirish davlat tomonidan katta darajada qo‘llab-quvvatlanadi.
Davlat grantlari va investitsiyalar
– Xitoy hukumati Made in China 2025 dasturi orqali
texnologik innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlaydi.
Texnologik gigantlar sarmoyasi
– Alibaba, Tencent, Baidu kabi kompaniyalar
startaplarga moliyaviy ko‘mak beradi. Masalan, Alibaba'ning Ant Financial fondi minglab
startaplarni moliyalashtirgan.
Venchur kapital bozori
– Xitoyda Sequoia China, IDG Capital, ZhenFund kabi venchur
fondlar faoliyat yuritadi.
Yaponiya va Janubiy Koreya:
Innovatsiyaga ixtisoslashgan banklar. Yaponiya va
Janubiy Koreya davlatlari innovatsiyalarni moliyalashtirishda banklar va davlat ko‘magidan
foydalanadi. Yaponiyada Mizuho, SoftBank va Mitsubishi UFJ kabi moliya institutlari
texnologik startaplarga sarmoya kiritadi. SoftBank Vision Fund – dunyodagi eng yirik
investitsiya fondlaridan biri hisoblanadi. Janubiy Koreyada Samsung, LG va Hyundai kabi yirik
korporatsiyalar startaplarga investitsiya ajratadi. Shuningdek, hukumat Korea Development
Bank (KDB) orqali ilg‘or loyihalarni qo‘llab-quvvatlaydi.
Singapur va BAA:
Texnologik xab va startap markazlari. Singapur va Birlashgan Arab
Amirliklari (BAA) startaplar uchun global innovatsion markazga aylangan.
Singapurda venchur kapital va hukumat grantlari
– Enterprise Singapore, SGInnovate
kabi dasturlar texnologik innovatsiyalarni moliyalashtiradi.
Dubayda davlat va xususiy sektor hamkorligi
– BAAda Dubai Future Foundation, Abu
Dhabi Investment Authority kabi tashkilotlar startaplarni moliyalashtirishga mo‘ljallangan.
Hindiston:
Startap ekotizimi va xalqaro investitsiyalar. Hindiston innovatsion
startaplari uchun eng yirik bozorlardan biri hisoblanadi.
63
Startup India dasturi
– Hukumat tomonidan innovatsiyalarni moliyalashtirish uchun
maxsus dastur joriy qilingan.
Hindistonda venchur kapital va akseleratorlar
– Sequoia India, Accel, Tiger Global kabi
fondlar mahalliy startaplarga investitsiya ajratadi.
Texnologik gigantlarning sarmoyasi
– Google, Amazon va Microsoft kabi xalqaro
korporatsiyalar Hindistonning innovatsion bozoriga katta sarmoya kiritmoqda.
Xulosa sifatida O‘zbekistonda ham innovatsion loyihalarni moliyalashtirishda xalqaro
tajribalarni o‘rganish orqali imkoniyatlardan foydalanish mumkin:
Venchur kapital va start-up ekotizimini rivojlantirish. AQSH va Yevropa modellaridan
foydalanish orqali O‘zbekistonda venchur fondlar tashkil etish.
Davlat grantlari va subsidiyalarni kengaytirish. Yevropa va Xitoy tajribasidan foydalanib,
start-uplar uchun grant dasturlarini joriy etish.
Texnologik gigantlar bilan hamkorlik. Xitoy va Hindiston kabi davlatlar bilan
innovatsion hamkorlikni rivojlantirish.
Innovatsion bank va investitsiya tizimini takomillashtirish. Yaponiya va Janubiy Koreya
modellari asosida ixtisoslashgan banklar tashkil etish maqsadga muvofiqdir.
