127
O‘ZBEK VA INGLIZ TILLARIDA “NON/BREAD” TUSHUNCHASINING
KONSEPTUAL TASVIRI
Buzurxanova Kamola Sanjarovna
Tadqiqotchi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14874301
ANNOTATSIYA
Mazkur tezisda o‘zbek va ingliz tillarida “non/bread” tushunchasining konseptual tasviri
lingvokognitiv hamda lingvokulturologik nuqtai nazardan tadqiq etiladi. “Non” va “bread”
so‘zlari nafaqat lug‘aviy ma’no, balki milliy tafakkur, urf-odatlar, qadriyatlar, metaforik
talqinlar va ramziy mazmun jihatidan ham chuqur ko‘rib chiqiladi. O‘zbek mentalitetida “non”
baraka, farovonlik va ma’naviy yuksalish timsoli sifatida e’zoz qilinsa, ingliz madaniy
doirasida “bread” ko‘proq tirikchilik, kundalik hayot ta’minotiga ishora qiluvchi semantik
maydon yaratadi. Ushbu tadqiqot til va madaniyat o‘zaro uzviy bog‘liq jarayon ekanini hamda
milliy merosni saqlash va zamonaviy ilm-fan talablari doirasida uni anglash zarurligini
ko‘rsatadi.
KALIT SO‘ZLAR:
konsept, lingvokognitiv, lingvokulturologik, non, bread, mentalitet,
madaniy kod, metafora, urf-odat, semantika.
TEZIS MATNI
Til va madaniyat o‘rtasidagi o‘zaro uzviy munosabatlar turli konseptlarning shakllanishi
va rivojlanishida yaqqol namoyon bo‘ladi. O‘zbek va ingliz tillarida “non/bread”
tushunchasining konseptual tasviri ana shunday lingvistik-madaniy jarayonni yaqqol
ko‘rsatib beruvchi misollardan biridir. Zero, non o‘zbek xalqining turmush tarzida muhim
o‘rin tutib, qadimdan buyon muqaddas ne’mat sifatida e’zozlanib kelingan. Ingliz tilidagi
“bread” atamasi ham birinchi galda oziq-ovqat vositasi sifatidagi oddiy leksik ma’noga ega
bo‘lsa-da, u ham metafora va frazeologik birikmalar orqali turli madaniy-ko‘rinishlarda
namoyon bo‘ladi.
Lingvokognitiv yondashuv “non/bread” so‘zlarining nutqiy va mental modellarini
o‘rganishda qulay metodologik asos vazifasini bajaradi. O‘zbek tilida “non topmoq”, “non tuz
ustidan qasam ichmoq” kabi ifodalar nonning inson hayotida tirikchilik, mehnat, sadoqat va
hurmat kabi tushunchalar bilan bevosita bog‘liqligini anglatadi. Ingliz tilida esa “to earn one’s
bread” iborasi kun kechirish, pul topish ma’nosini bildiradi. Bu o‘rinda “non/bread” konsepti
kognitiv modelda egallagan o‘rnini tushunish uchun lug‘aviy ma’no ustiga qurilgan semantik
qatlamlar, metafora va metonimiya kabi nutqiy vositalar alohida o‘rganiladi.
Lingvokulturologik tadqiqotlar ko‘rsatkichi shundan iboratki, o‘zbek jamiyatida “non”
desak, uni mehmonga dasturxon yozish, to‘y va marosimlarda tantanali ravishda tortish, turli
odob-axloq me’yorlarini e’zozlash kabi qadriyatlar yodga tushadi. Nonni sindirish marosimi
yoki non tutish bilan bog‘liq urf-odatlar milliy mentalitetning chuqur qatlamlarida saqlanib
kelayotgan timsollarni ifodalaydi. Ingliz madaniyatida “bread” an’anaviy shaklda muhim o‘rin
tutsa-da, u ko‘proq asosiy ovqat manbai, kundalik hayotiy zarurat va iqtisodiy omillar bilan
bog‘lanadi. Shu bois “breadwinner” kabi atamalar oilada daromad keltiruvchi shaxsni
anglatuvchi lingvokulturologik aspektni ifodalaydi. Bu jihatlar milliy madaniy kodlarda
“non/bread” konsepti qanday tarixiy va ijtimoiy jarayonlar natijasida shakllanishini ham
ko‘rsatib turadi.
128
O‘zbek va ingliz tillarida “non/bread” konseptining shakllanishiga ta’sir ko‘rsatgan
tarixiy, ijtimoiy, diniy va geografik omillar ham e’tibordan chetda qolmasligi lozim.
O‘zbeklarning deyarli har bir kunlik taomnomasi non atrofida shakllangani, nonni isrof
qilmaslik, nonni yuqoriroq ko‘tarib yurish, bekorga tashlamaslik kabi odatlar milliy ongda
nonning nafaqat moddiy, balki ma’naviy ta’sir kuchiga ega ekanini ko‘rsatadi. Ingliz jamiyatida
esa bugungi kunda ovqatlanish odatlari turlicha bo‘lib, non har doim ham dasturxonda
muqaddas sifatida qabul qilinmaydi. Shunday bo‘lsa-da, “bread” so‘zi iqtisodiy farovonlik va
kundalik hayotning ajralmas qismi sifatida metaforik ma’nolarga boy.
Demak, lingvokognitiv va lingvokulturologik tahlil ikki til birliklarida namoyon bo‘lgan
bir qator o‘xshash va farqli jihatlarni ochib beradi. Bir tomondan, “non/bread” konsepti
hayotiy zarurat, oziq-ovqat manbai sifatida umumiy ma’no doirasini shakllantiradi. Ikkinchi
tomondan, har bir xalqning urf-odatlari, an’analari, ijtimoiy-psixologik xususiyatlariga ko‘ra
bu konsept turli metaforik ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi. O‘zbeklar uchun “non” hayotni
asraydigan, insonni matonatli bo‘lishga chorlaydigan, vaqtincha quvonch va so‘zsiz hurmat
bilan bog‘liq konsept bo‘lsa, inglizlar uchun “bread” mehnat bilan bog‘langan zaruratni,
farovonlikni va iqtisodiy mustaqillikni ifodalaydi.
Shu o‘rinda diqqatga sazovor tomoni shundaki, har ikki tillarda ham “non/bread”
so‘zlariga doir turli ibora va maqollar orqali “non/bread” konsepti kishilar ongida nafaqat
fizik, balki ijtimoiy-madaniy, ramziy va ruhan quvvat beruvchi obyekt sifatida shakllanganini
ko‘rish mumkin. Bunday tadqiqotlar til va madaniyat o‘zaro uyg‘unlashgan, bir-birini
to‘ldiradigan, ayni vaqtda turli tarixiy jarayon va an’analar ta’sirida turlicha rivojlangan
murakkab hodisa ekanini tasdiqlaydi.
Xulosa o‘rnida ta’kidlash joizki, o‘zbek va ingliz tillarida “non/bread” tushunchasini
lingvokognitiv va lingvokulturologik nuqtai nazardan tadqiq etish milliy madaniy kodlarni
tahlil qilish, qadriyatlar tizimini aniqlash hamda boshqa tillar bilan qiyosiy o‘rganish uchun
muhim ahamiyat kasb etadi. Bu, bir tomondan, lingvistik tadqiqotlar doirasida kognitiv model
hamda metafora nazariyalarining imkoniyatlarini kengaytirsa, ikkinchi tomondan, xalqning
turmush tarzi, madaniy merosi va ma’naviy qadriyatlarini chuqur anglash, ularning hozirgi
zamon jamiyatidagi ahamiyatini belgilash uchun zarur manba vazifasini bajaradi. O‘zaro
qiyosiy tahlillar natijasida madaniy farqlanishlar bilan bir qatorda, universallik tamoyillari
ham aniqlanadi. Natijada, mazkur konsept doirasida til, tafakkur va madaniyatning
mujassamlashuvi yanada ravshanlashadi.
References:
1.
Safarov Sh.Q. Til va tafakkur: lingvokognitiv yondashuv. – Toshkent: Fan, 2019. – 280 b.
2.
G‘ofurov O. Non konseptining lingvokulturologik tahlili // O‘zbek tili va adabiyoti. –
2020. – №2. – B. 52–60.
3.
Karimov Sh. Milliy qadriyatlar va lingvokognitiv xususiyatlar: non konsepti tahlili. –
Toshkent: Universitet nashriyoti, 2018. – 205 b.
4.
Langacker R. Concept, Image, and Symbol: The Cognitive Basis of Grammar. – Berlin:
Mouton de Gruyter, 1991. – 395 p.
5.
Lakoff G., Johnson M. Metaphors We Live By. – Chicago: University of Chicago Press,
1980. – 242 p.
129
6.
Boyko A.A. Cognitive Approaches to Lexical Semantics. – London: Routledge, 2018. – 268
p.
7.
Yokubova S. O‘zbek xalq maqollarida “non” komponentining semantik tahlili // Til va
adabiyot tadqiqotlari. – 2020. – №3. – B. 44–50.
8.
Norton J. The Cultural Semantics of Bread in English Proverbs. – London: Palgrave
Macmillan, 2017. – 176 p.
