124
SUN’IY INTELLEKT VA ELEKTRON TEZAURUSLARNING AXBOROT QIDIRUV
TIZIMLARIDAGI O‘RNI
Najmiddinov Muhammadjon
Filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori, dotsent,
Qo‘qon universiteti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14869174
Annotatsiya:
Ushbu tezisda sun’iy intellekt va elektron tezаuruslarning qidiruv
tizimlarida axborotni samarali qidirish, saqlash va tahlil qilishdagi o‘rni tahlil qilinadi.
Elektron tezаuruslar qidiruv tizimlariga semantik tahlil qilish imkoniyatini berib,
natijalarning dolzarbligini oshirish va foydalanuvchilarga aniq ma’lumot taqdim etishda
muhim rol o‘ynaydi. Sun’iy intellekt asosidagi tizimlar elektron tezаuruslar yordamida
so‘zlarning semantik bog‘liqligini aniqlash, qidiruv so‘rovlarini kengaytirish va ma’lumotlarni
to‘g‘ri tartiblash imkoniyatiga ega. Shuningdek, mashina tarjimasi va tabiiy tilni qayta ishlash
jarayonlarida ham elektron tezаuruslarning samaradorligi ortib bormoqda.
Kalit so‘zlar:
sun’iy intellekt, elektron tezаurus, qidiruv tizimi, semantik tahlil, tabiiy
tilni qayta ishlash, mashina tarjimasi, ma’lumotlar bazasi.
Zamonaviy axborot texnologiyalari rivojlanishi bilan axborotni samarali qidirish,
saqlash va tahlil qilish masalalari dolzarb bo‘lib bormoqda. Sun’iy intellekt texnologiyalari
qidiruv tizimlarining an’anaviy imkoniyatlarini kengaytirib, ma’lumotlarni chuqurroq tahlil
qilish, natijalarning aniqligini oshirish va foydalanuvchilarga yanada mos ma’lumotlarni
taqdim etish imkonini beradi. Elektron tezаuruslar esa ushbu jarayonda qidiruv tizimlariga
semantik tahlil qilish va natijalarni yanada dolzarblash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Elektron tezаuruslarning qidiruv tizimlariga integratsiyasi, sun’iy intellekt bilan
uyg‘unlashuvi va turli axborot tizimlarida qo‘llanilishi ilmiy va amaliy jihatdan katta
ahamiyatga ega.
Elektron tezаurus – bu so‘zlarning semantik va leksik aloqalarini o‘z ichiga oluvchi
ma’lumotlar bazasi bo‘lib, u tabiiy tilni qayta ishlash, mashina tarjimasi va qidiruv tizimlarida
keng qo‘llaniladi. Sun’iy intellekt algoritmlari ushbu tezаuruslardan foydalanib,
foydalanuvchilarning qidiruv so‘rovlarini yanada chuqurroq tushunish, sinonim va
antonimlarni aniqlash, natijalarni semantik bog‘liqlik asosida tartibga solish imkoniga ega
bo‘ladi. Masalan, foydalanuvchi qidiruv tizimiga "meva" so‘zini kiritganda, oddiy qidiruv tizimi
faqat ushbu so‘z qatnashgan natijalarni taqdim etsa, elektron tezаurus asosida ishlovchi tizim
"olma", "nok", "banan" kabi semantik bog‘liq tushunchalarni ham natijalarga qo‘shishi
mumkin.
Sun’iy intellekt asosidagi qidiruv tizimlari elektron tezаuruslardan foydalanib,
foydalanuvchilarning qidiruv so‘rovlarini kengaytirish va natijalarning dolzarbligini oshirish
imkoniyatiga ega. Bunda, ayniqsa, tabiiy tilni qayta ishlash (NLP) texnologiyalarining
ahamiyati katta. Masalan, Google, Yandex va Bing kabi yirik qidiruv tizimlari
foydalanuvchilarning qidiruv so‘rovlarini faqat alohida so‘zlar bo‘yicha emas, balki ularning
umumiy ma’nosi va kontekstiga qarab ham tahlil qiladi. Bu jarayonda sun’iy intellekt tizimlari
elektron tezаuruslardan foydalanib, qidiruv so‘rovining yanada aniqroq talqin qilinishini
ta’minlaydi.
Elektron tezаuruslarning qidiruv tizimlarida qo‘llanilishi bir necha muhim jihatlar bilan
ajralib turadi. Birinchidan, ular qidiruv natijalarini yanada moslashtiradi va tegishli axborotni
125
aniqroq topishga yordam beradi. Misol uchun, foydalanuvchi "kompyuter texnologiyalari"
so‘zini qidirsa, tizim ushbu so‘zga yaqin tushunchalar – "sun’iy intellekt", "ma’lumotlar
bazasi", "dasturiy ta’minot" kabi atamalar bilan bog‘liq natijalarni ham chiqarishi mumkin. Bu
esa foydalanuvchiga kerakli ma’lumotni topishni osonlashtiradi.
Ikkinchidan, elektron tezаuruslar qidiruv tizimlarining semantik tahlil qilish qobiliyatini
oshiradi. Oddiy qidiruv tizimlari faqat kalit so‘zlar asosida ishlaydi, ya’ni ular qidiruv
so‘rovining aniq shakliga e’tibor qaratadi. Elektron tezаuruslar esa qidiruv tizimlariga
semantik bog‘liqlikni aniqlash va foydalanuvchining qidiruv maqsadini yaxshiroq tushunish
imkonini beradi. Bu, ayniqsa, murakkab so‘rovlar uchun muhimdir. Masalan, agar
foydalanuvchi "oziq-ovqat mahsulotlari" haqida qidirmoqchi bo‘lsa, elektron tezаurus
asosidagi qidiruv tizimi "non", "go‘sht", "sut mahsulotlari" kabi tegishli tushunchalarni ham
inobatga oladi.
Elektron tezаuruslarning yana bir muhim jihati – qidiruv tizimlarida natijalarni to‘g‘ri
tartiblash imkoniyatidir. Elektron tezаuruslar natijalarni foydalanuvchi uchun eng dolzarb
bo‘lgan tartibda taqdim etishga yordam beradi. Misol uchun, agar foydalanuvchi "ilmiy
tadqiqot metodologiyasi" so‘zini qidirsa, elektron tezаurus asosida ishlovchi qidiruv tizimi
ushbu so‘zga eng yaqin bo‘lgan ilmiy maqolalar, darsliklar va tadqiqot natijalarini yuqori
o‘ringa qo‘yadi, kamroq bog‘liq bo‘lgan natijalarni esa pastroqqa joylashtiradi.
Sun’iy intellekt va elektron tezаuruslarning integratsiyasi mashina tarjimasi sohasida
ham keng qo‘llaniladi. Masalan, Google Translate yoki DeepL kabi tizimlar tarjima jarayonini
yaxshilash uchun elektron tezаuruslardan foydalanadi. Ushbu tizimlar so‘z va iboralarni
kontekstga qarab tanlash orqali tarjima sifatini oshiradi. Masalan, "bank" so‘zi ingliz tilida
ikkita ma’noga ega bo‘lishi mumkin: "financial institution" (moliyaviy muassasa) yoki "river
bank" (daryo qirg‘og‘i). Sun’iy intellekt tizimlari elektron tezаuruslar yordamida ushbu
so‘zning qaysi ma’noda ishlatilayotganini aniqlaydi va tarjimani shunga mos ravishda
tanlaydi.
Biroq, elektron tezаuruslarning sun’iy intellekt tizimlarida samarali qo‘llanilishi uchun
bir qator muammolarni hal qilish zarur. Birinchidan, elektron tezаuruslarning to‘g‘ri tuzilgan
bo‘lishi juda muhim. Agar tezаurus ma’lumotlari noto‘g‘ri yoki to‘liq bo‘lmasa, qidiruv
tizimlari noto‘g‘ri natijalarni taqdim qilishi mumkin. Ikkinchidan, elektron tezаuruslar turli
tillar uchun moslashtirilishi kerak. Har bir til o‘ziga xos lug‘at va semantik tuzilishga ega
bo‘lgani uchun, elektron tezаuruslar ko‘p tilli qidiruv tizimlarida ishlashga moslashgan
bo‘lishi lozim.
Uchinchidan, elektron tezаuruslarning qidiruv tizimlariga integratsiyasi uchun samarali
algoritmlar ishlab chiqilishi kerak. Qidiruv tizimlarining har biri o‘ziga xos ishlash printsipiga
ega bo‘lgani uchun, elektron tezаuruslarni ushbu tizimlar bilan uyg‘unlashtirish jarayoni
texnik jihatdan murakkab hisoblanadi. Shuningdek, qidiruv natijalarini foydalanuvchilarga
yanada mosroq va qulayroq qilish uchun sun’iy intellektning o‘z-o‘zini o‘rganish (machine
learning) imkoniyatlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Xulosa qilib aytganda, sun’iy intellekt va elektron tezаuruslarning integratsiyasi qidiruv
tizimlarini yanada aqlli, aniq va samarali qilish imkonini beradi. Elektron tezаuruslar
semantik tahlilni chuqurlashtirish, qidiruv natijalarini dolzarblashtirish va foydalanuvchilarga
mos axborotni taqdim etishda muhim rol o‘ynaydi. Kelajakda sun’iy intellekt asosida yanada
rivojlangan elektron tezаuruslar yaratilib, qidiruv tizimlarining imkoniyatlari kengaytirilishi
126
kutilmoqda. Shu sababli, sun’iy intellekt va elektron tezаuruslarning qidiruv tizimlari bilan
uyg‘unligi bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borish dolzarb hisoblanadi.
References:
1.
Mamatov, A. E. (2019). Zamonaviy lingvistika. Toshkent: Noshir.
2.
Suyunov, B. (2021). Tezaurus va kompyuter texnologiyalariga doir. Computer
Linguistics: Problems, Solutions, Prospects, 1(1).
3.
Abdullayeva, N. (2023, April). Tezaurus tushunchasi, etimologiyasi, va til o‘rganishda
qo‘llanilishi. In Conference on Applied and Practical Sciences (pp. 117-119).
4.
Abjalova, M., & Sharipov, E. (2021). O‘zbek tezaurus lug‘ati uchun sifat turkumi bazasini
yaratish masalasi. Computer Linguistics: Problems, Solutions, Prospects, 1(1).
5.
Kuzmenko, N. V. (2004). Meronymy in Modern English in the Light of
Grammaticalization Theory. Moscow State University.
