4
MILLIY XUSUSIYATLARNI TARJIMA QILISHNING LINGVISTIK MUAMMOLARI
LINGUISTIC PROBLEMS IN TRANSLATING NATIONAL-SPECIFIC FEATURES
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ ПЕРЕВОДА НАЦИОНАЛЬНО-
СПЕЦИФИЧЕСКИХ ОСОБЕННОСТЕЙ
Karimova Mahliyo Adhamjon qizi
Master student of Namangan state institute of foreign languages
Магистрант Наманганского государственного института иностранных языков
Namangan davlat chet tillari instituti magistranti
makhliyokarimova0@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15278952
Annotatsiya.
Ushbu maqolada milliy xususiyatlarni tarjima qilishdagi lingvistik va
madaniy muammolar tahlil qilinadi. Muallif badiiy tarjimada realia, frazeologizmlar, stilistik
va pragmatik tafovutlar, shuningdek lakunar birliklar orqali yuzaga keladigan tarjima
muammolarini ko‘rsatadi. Tarjima strategiyalari sifatida izohli tarjima, ekvivalent
almashtirish, moslashtirish va dinamik ekvivalentlik kabi yondashuvlar taklif qilinadi.
Misollar sifatida “Pride and Prejudice”, “Dunyoning Ishlari” kabi asarlar tahlil qilinadi. Maqola
madaniyatlararo kompetensiyaning tarjimadagi ahamiyatini yoritadi.
Kalit so‘zlar:
milliy xususiyatlar, tarjima, realia, frazeologizm, lakuna, madaniy tafovut,
izohli tarjima, moslashtirish, ekvivalentlik
Abstract:
This article analyzes the linguistic and cultural challenges of translating national-specific
elements. The author examines translation difficulties arising from realia, phraseological
expressions, stylistic and pragmatic differences, as well as lacunae. Translation strategies such
as explanatory translation, cultural substitution, adaptation, and dynamic equivalence are
discussed. Examples from works like Pride and Prejudice and Dunyoning Ishlari are used to
illustrate the issues. The article emphasizes the significance of intercultural competence in the
translation process.
Keywords
: national features, translation, realia, phraseologism, lacuna, cultural
difference, explanatory translation, adaptation, equivalence
Аннотация:
В статье рассматриваются лингвистические и культурные проблемы перевода
национально-специфических элементов. Автор анализирует трудности перевода
реалий, фразеологизмов, стилистических и прагматических различий, а также лакун.
Предлагаются стратегии перевода, такие как пояснительный перевод, культурная
замена, адаптация и динамическая эквивалентность. В качестве примеров
рассматриваются произведения Гордость и предубеждение и Дунёнинг ишлари. Статья
подчеркивает важность межкультурной компетенции в переводе.
Ключевые слова:
национальные особенности, перевод, реалии, фразеологизмы,
лакуны, культурные различия, пояснительный перевод, адаптация, эквивалентность
Milliy xususiyatlarni tarjimada ifodalash bugungi kunda tarjimashunoslik sohasining
eng dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Har bir til o‘z madaniy kontekstida shakllanadi va
5
shu sababli, milliy-realliklarni o‘zida mujassam etgan til birliklarini boshqa tilga to‘liq va aniq
ko‘chirish ko‘plab lingvistik va madaniy muammolarni yuzaga keltiradi.Zamonaviy
tarjimashunos Shlesinger (2008) fikricha:
"Tarjimonlar milliy identifikator bo‘lgan til birliklarini nishon tilga o‘tkazishda nafaqat til,
balki madaniyatlararo konvertatsiyani amalga oshirishlari kerak. Tarjima bu — ikki madaniyat
o‘rtasidagi muzokaradir."
Tarjimashunoslar Hatim va Mason (2005) ham madaniy tafovutlar va lingvistik
strukturalarning o‘ziga xosligi tarjimada ekvivalentlikni ta’minlashni murakkablashtirishini
ta’kidlashadi. Ular aytadilar:
"Cultural pragmatics is the key challenge in translation — especially when national and
ethnic symbols are involved."
O‘zbekistonlik tarjimashunos M. Yo‘ldoshev (2011) o‘z tadqiqotlarida o‘zbek tilidagi
milliy realiyalarni ingliz tiliga tarjima qilishdagi muammolarni o‘rganib, quyidagi xulosaga
keladi
"Tarjimada muhim bo‘lgan jihatlardan biri – bu milliy identitetni to‘laqonli yetkazishdir.
So‘zning lug‘aviy tarjimasi yetarli bo‘lmay, u bilan bog‘liq madaniy konnotatsiyalarni ham
hisobga olish zarur."
Shuningdek, X. House (2015) tarjimada "cultural filtering" (madaniy
filtrlash) usulini qo‘llashni taklif etadi. U bu haqda shunday dey
di:
"When a cultural concept has no direct equivalent, cultural filtering allows for
domestication or foreignization depending on the translation strateg
y."
Yuqoridagi fikrlar shuni ko‘rsatadiki, milliy xususiyatlarni tarjimada yetkazish ko‘p
jihatdan tarjimonning madaniyatlararo kompetensiyasiga, pragmatik kontekstni tushunishiga
va stilistik sezgirligiga bog‘liqdir. Aks holda, tarjimada milliy kolorit yo‘qolib, muallif uslubi va
matnning madaniy qatlamlari buzilishi mumkin.
Badiiy matnni boshqa tilga tarjima qilishda eng murakkab vazifalardan biri — milliy
xususiyatlarni saqlab qolgan holda uni mazmunan va usluban yetkazishdir. Har bir millat
o‘ziga xos tarixiy tajriba, ijtimoiy tafakkur, urf-odatlar, diniy qarashlar va axloqiy mezonlar
asosida shakllangan lingvokultural tizimga ega. Bu tizim esa, o‘z navbatida, tilning leksik,
frazeologik, stilistik va pragmatik qatlamlariga chuqur singib ketgan.
▪️ Leksik darajadagi muammolar
Milliy xususiyatlar eng avvalo, milli-specifik leksik birliklar, ya’ni boshqa tillarda
bevosita muqobili bo‘lmagan so‘zlar orqali namoyon bo‘ladi. Bunga realiyalar (realia),
etnografik terminlar, milliy taomlar, kiyimlar, marosimlar, kinoya yoki madaniy-yuklangan
iboralar kiradi.
Misol:
O‘zbek adabiyotida uchraydigan “dugona”, “kallapaz”, “tushlik”, “so‘fi”, “sabrli kelin” kabi
tushunchalarni ingliz tiliga tarjima qilishda ularning madaniy va ijtimoiy funksiyasini izohlab
berish zarur bo‘ladi. Chunki “friend” yoki “wife” so‘zlari “dugona” yoki “sabrli kelin”ning
semantik va konnotativ boyligini to‘liq qamrab ololmaydi.
▪️ Frazeologik birliklar va metaforalar
6
Milliylikni ifodalovchi badiiy obrazlar ko‘pincha frazeologik birliklar yoki metaforik
ifodalar orqali uzatiladi. Ularni tarjima qilishda so‘zma-so‘z (literal) yondashuv ko‘pincha
ma’noni buzadi yoki ifodasizlikka olib keladi.
Misol:
O‘zbekcha: Ko‘ngli og‘ridi.
Inglizcha tarjima: He felt upset / hurt emotionally – bu ifoda o‘zbek tilidagi obrazli,
yurakdan chiqadigan ohangni to‘liq bermaydi.
Yana bir misol:
Ingliz adabiyotidagi “keep your chin up” iborasi so‘zma-so‘z tarjima qilinsa, o‘zbek
o‘quvchisi uchun begona va sun’iy eshitiladi. Uning o‘zbekcha muqobili: “boshingni egma”
yoki “bardam bo‘l” kabi ifodalardir.
▪️ Stilistik va pragmatik tafovutlar
Har bir milliy madaniyat o‘ziga xos stilistik etiketi va pragmatik nutq uslubiga ega.
Xususan, o‘zbek adabiyotida hurmat, muloyimlik, izzat, kinoya va ramziy ifodalar yuqori
o‘rinda bo‘lsa, ingliz adabiyotida to‘g‘ridan-to‘g‘ri ifoda, individual pozitsiya, ironiya ustuvor
bo‘lishi mumkin.
Bu tafovutlar dialog tarjimasi, nutq ohangi, madaniy kontekstda tarjimonga katta
mas’uliyat yuklaydi.
▪️ Tarjima strategiyalari
Milliy xususiyatlarni to‘g‘ri tarjima qilish uchun tarjimashunos olimlar (Komissarov,
Newmark, Nida, Tursunov va b.) quyidagi asosiy strategiyalarni taklif qilishadi:
Ekvivalent almashtirish (cultural substitution) – shu konnotatsiyaga ega boshqa
madaniyatdagi element bilan almashtirish;
Izohli tarjima
– realiya yoki iborani qisqacha tushuntirish bilan berish;
Transliteratsiya va izoh
– so‘z asl shaklda saqlanadi, izoh qo‘shiladi;
Moslashtirish (adaptation)
– madaniy kontekstni mahalliy o‘quvchiga tushunarli shaklda
berish.
E. Nida (2004) tomonidan ilgari surilgan "dynamic equivalence" tushunchasi milliy
xususiyatlarni tarjimada yetkazishda asosiy metodik yondashuvlardan biri bo‘lib xizmat
qiladi. Ya’ni, tarjima o‘quvchida asl matn o‘quvchisiga ta’sir qilgan hissiy va estetik taassurotni
uyg‘otmog‘i kerak.
Shuningdek, Mona Baker (2004) o‘z asarida kontekstual va madaniy tafovutlarning
tarjimadagi asosiy muammo ekanligini ta’kidlab, tarjimon har doim ikki madaniyat
chegarasida turuvchi vositachi sifatida ish ko‘rishi lozimligini qayd etadi.
Muammo turi
Misol (asliy
tildan)
Muammo
sababi
Taklif etilgan
strategiya
Tarjimasi
(namuna)
Realiya (milliy
so‘z)
o‘zbek:
kallapaz,
duv-duv gap
Boshqa tillarda
bu so‘zlarning
madaniy
muqobili yo‘q
Izohli tarjima /
Transliteratsiya
kallapaz (a
traditional
sheep butcher)
Frazeologizm /
ibora
ingliz: spill
the beans
So‘zma-so‘z
tarjima
mantiqsiz
Ekvivalent
almashtirish
sirni aytib
qo‘ymoq
7
bo‘ladi
Metafora / obrazli
ifoda
rus: душа
нараспашку
Konnotatsiya
va stilistik
yukning
yo‘qolishi
Stilistik
moslashtirish
yuragi ochiq
inson
Pragmatik farq
(nutq ohangi)
ingliz: Don’t
beat around
the bush
Madaniy nutq
etiketi va
obrazlar
turlicha
Kontekstga mos
moslashtirish
Gapni cho‘zma
Stilistik registr
tafovuti
o‘zbek:
sabrli kelin,
ota-onani
qadrlash
Ijtimoiy rol va
madaniyatga
xos ijtimoiy
qadriyatlar
farqli
Izohli tarjima /
Kontekstual
yechim
obedient
daughter-in-law
+ izoh
Jins va rol
stereotipi
erkaklik
g‘ururi,
kelinchak
Madaniy
ijtimoiy
stereotiplar
tarjimada
begonalashadi
Kontekstual
tushuntirish /
Adaptatsiya
newly-wed
woman with
traditional
values
Lingvokulturologik
kod
dugona,
mahalla, so‘fi
Jamoaviy
ongga xos
tushunchalar
tarjimada
yo‘qolishi
mumkin
Transliteratsiya
+ izoh
mahalla
(neighborhood-
based
community)
Tarjima jarayonida til va madaniyat o‘zaro murakkab aloqada bo‘lib, ayniqsa, ingliz
tilidan turkiy va slavyan tillariga tarjima jarayonida bu tafovutlar yaqqol ko‘zga tashlanadi.
O‘zbek va rus tillari — o‘ziga xos tarixiy, madaniy va leksik tizimlarga ega bo‘lib, ingliz tilidagi
badiiy matnni qabul qilish va ifodalashda har xil yondashuvlarni talab qiladi.
Ingliz tilidan o‘zbek va rus tillariga tarjimada o‘xshashlik va tafovutlar: lakunar
birliklar misolida
Tarjima jarayonida yuzaga keladigan leksik-semantik bo‘shliqlar, ya’ni lakunalar, tarjima
nazariyasining dolzarb muammolaridan biridir. Bu tushuncha dastlab Yu. D. Apresyan, A. V.
Fedorov, Ya. I. Retsker kabi rus olimlari tomonidan ko‘rib chiqilgan bo‘lsa, keyinchalik Mona
Baker (1992), P. Newmark (1988), L. Venuti (1995) tomonidan ingliz tilida yozilgan
manbalarda yanada rivojlantirildi.
“A lacuna arises when a word or concept exists in one language but is absent in the
receptor language due to cultural or social non-equivalence.” — Mona Baker, 1992: "In Other
Words"
Tarjimada lakunalar til va madaniyat o‘rtasidagi tafovutlarning semantik izohidir. Bu
tafovutlar, ayniqsa, badiiy tarjimada teranroq seziladi.
8
Bu lakunalar tarjimada to‘g‘ridan-to‘g‘ri semantik muqobil bilan emas, balki funksional
va kontekstual ekvivalentlar orqali ifodalanadi. A. V. Fedorov (1983) bu jarayonni "semantik
transplantatsiya" deb ataydi.
Lakuna turi
Tavsifi
Misollar
Realialar lakunasi
Madaniy yoki tarixiy tushunchalar
boshqa tilda mavjud emas
pub, duv-duv gap,
ladyship, dacha
Etik-etnomadaniy Ijtimoiy-axloqiy qadriyatlar bilan bog‘liq
lakunalar
primogeniture,
kelinchak, gap-so‘z
Lingvopragmatik Muomala, iltifot, tabarruklik darajasidagi
farqlar
sir, siz/sen, вы
Realialar lakunasi — bu bir tilda mavjud bo‘lgan va konkret madaniyatga oid (tarix,
siyosat, turmush tarzi, geografiya, xalq urf-odatlari, din, ijtimoiy tuzilma va boshqalar bilan
bog‘liq) birliklar, boshqa tilda bevosita muqobili bo‘lmagan so‘zlar va tushunchalardir. Bu
atama tarjima nazariyasida Ya. I. Retsker, A. V. Fedorov, S. Vlakhov va S. Florin asarlarida keng
yoritilgan.
“Realiyalar — bu tarjimonni emas, balki o‘quvchini qiynaydigan so‘zlardir.
”
— (S. Vlakhov & S. Florin, 1980)
Realialar lakunasi ko‘pincha milliy xususiyatlar, mentalitet, turmush tarzi, va an’anaviy
hayot tarzining mahsuli sifatida yuzaga keladi.
Turi
Tavsifi
Misollar
Geografik
Joy nomlari, ob-havo, tabiiy muhit
moor, mahalla, dacha, Sussex
Madaniy-etnik
An’analar, urf-odatlar, kiyim, ovqat,
o‘yinlar
tea-time, chapan, kimono,
haftalik gap-so‘z
Ijtimoiy
Ijtimoiy tabaqa, mansab, ijtimoiy rol
ladyship, serf, domla, akaxon
Diniy
Din, marosim, e’tiqodlar
churchyard, iftor, baptism, duo
Maishiy
Kundalik hayotdagi maxsus
predmetlar yoki hodisalar
samovar, pub, dasturxon
Asarlardan misollar bilan tahlil
📗 “Andisha va G'urur” (J. Austen)
Original (Inglizcha):
“The Bennets dined with Lady Catherine de Bourgh at Rosings Park.”
Realialar lakunasi: Lady, Rosings Park
Tarjima muammosi:
Lady — ingliz aristokratiyasiga xos unvon, rus tilida «леди» yoki «госпожа», o‘zbek
tilida to‘g‘ridan-to‘g‘ri muqobil yo‘q.
Rosings Park — ingliz aristokratlarining qasr/yer mulkiga xos nomlanish.
O‘zbekcha tarjima (adaptatsiyalangan):
Bennetlar “Rosings Park”dagi zodagon ayol – Leydi Ketrin de Bourg bilan kechki ovqat
qilishdi.
📗 “Dunyoning ishlari” (O‘. Hoshimov)
Original (O‘zbekcha):
“Ertalab hovlining to‘ridagi ayvon ostida butun mahalla yig‘ildi.”
9
Realialar lakunasi: hovli, ayvon, mahalla
Tarjima muammosi
Mahalla
— o‘zbekona ijtimoiy tuzilma, rus tilida «район», «соседство» deb atalsa-da,
semantik jihatdan mos kelmaydi.
Ayvon
— an’anaviy yozgi veranda, ingliz tilida “veranda” desak-da, konnotativ ma’no
yo‘qoladi.
Inglizcha tarjima (izohli):
In the morning, the entire neighborhood gathered under the traditional covered summer
terrace (ayvon) in the courtyard (hovli).
Tahlil:
Ikkala holatda ham realialar orqali milliy hayot tarzi va ijtimoiy tizim aks ettiriladi. Tarjimon
madaniy kontekstni tushunish bilan birga, muqobil madaniyatda mavjud bo‘lmagan
tushunchalarni tushunarli qilib yetkazish zaruratida qoladi.
Realialar lakunasi orqali:
-Milliy qadriyatlar va madaniy xususiyatlar ko‘zga tashlanadi;
-Tarjimada madaniy kompetensiya asosiy omilga aylanadi;
-Har bir realia uchun individual yondashuv zarur bo‘ladi;
Tarjimon matnni faqat tilga emas, madaniyatga moslashtiradi.
“Tarjimada
realiyalar
orqali
til
madaniy
hayot
shaklini
ifodalaydi.”
— (Komissarov V. N., 2007)
Milliy xususiyatlarni tarjima qilish lingvistik va madaniy murakkabliklar bilan bog‘liq
bo‘lib, bu soha tarjimashunoslikda chuqur nazariy yondashuv va amaliy kompetensiyani talab
etadi. Til va madaniyat o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik sababli, har bir madaniy tizimga xos
realiyalar, frazeologizmlar, stilistik registrlar va pragmatik uslublarni boshqa tilda yetkazish
nafaqat semantik, balki madaniy-ijtimoiy muammolarni ham keltirib chiqaradi.
Tadqiqot davomida aniqlanishicha, tarjimada milliy koloritni saqlab qolish —
tarjimonning madaniyatlararo sezgirligi, stilistik moslashtirish ko‘nikmasi va kontekstual
tahlilga tayangan holatda amalga oshirilishi lozim. Tarjima jarayonida yuzaga keladigan
realialar lakunasi, etik-etnomadaniy va lingvopragmatik tafovutlar, ayniqsa ingliz tilidan
o‘zbek va rus tillariga badiiy tarjimada chuqur ko‘zga tashlanadi.
Bobda ko‘rib chiqilgan nazariy manbalar — Hatim va Mason, Mona Baker, H. House, E.
Nida, Komissarov, Fedorov kabi olimlarning fikrlari — madaniyatlararo kommunikatsiyaning
tarjima jarayonidagi asosiy omil ekanini isbotlaydi. Shuningdek, M. Yo‘ldoshev va boshqa
o‘zbekistonlik olimlarning fikrlari o‘zbek tilining o‘ziga xos lingvokulturologik xususiyatlarini
tahlil qilishga yordam berdi.
Milliy xususiyatlarni tarjimada yetkazish uchun quyidagi strategiyalar samarali
hisoblanadi: ekvivalent almashtirish, izohli tarjima, transliteratsiya, kontekstual moslashtirish
va dinamik ekvivalentlik. Tarjimon ushbu strategiyalarni vaziyatga qarab tanlab, matnni
nafaqat til jihatidan, balki madaniy darajada ham o‘quvchi ongiga yaqinlashtirishi zarur.
Shuningdek, badiiy asarlarda uchraydigan milliy realiyalar — “Lady”, “mahalla”,
“Rosings Park”, “kallapaz”, “ayvon” — kabi tushunchalar misolida shuni ko‘rish mumkinki,
tarjima jarayoni har bir madaniyatga xos tushunchalarni izohlab, kontekstual tarzda
tushuntirishni talab qiladi. Bu esa tarjimonning madaniy bilimi, ijtimoiy kontekstni his etish
qobiliyati va uslubiy moslashuviga bevosita bog‘liqdir.
10
Shunday qilib, milliy xususiyatlarni tarjima qilish nafaqat lingvistik hodisa, balki
madaniyatlararo aloqalarning muhim vositasi sifatida ham namoyon bo‘ladi. Tarjima — bu
ikki tilda emas, balki ikki madaniyat oralig‘ida olib boriladigan muloqotdir. Bu esa
tarjimashunosdan yuqori darajadagi madaniy sezgirlik, tafakkur va ijodiy yondashuvni talab
qiladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Baker, Mona. In Other Words: A Coursebook on Translation. London: Routledge, 1992.
2.
Baker, Mona. Translation and Conflict: A Narrative Account. London: Routledge, 2006.
3.
Fedorov, A. V. Vvedenie v teoriiyu perevoda. Moscow: Vysshaya shkola, 1983.
4.
Hatim, Basil, and Ian Mason. The Translator as Communicator. London: Routledge, 2005.
5.
House, Juliane. Translation Quality Assessment: Past and Present. London: Routledge,
2015.
6.
Komissarov, V. N. Teoriya perevoda (lingvisticheskie aspekty). Moscow: KomKniga,
2007.
7.
Newmark, Peter. A Textbook of Translation. New York: Prentice Hall, 1988.
8.
Nida, Eugene A. Toward a Science of Translating: With Special Reference to Principles
and Procedures Involved in Bible Translating. Leiden: Brill, 2004.
9.
Shlesinger, Miriam. “Cross-Cultural Transfer in Translation.” In Translation Studies in
the New Millennium, 2008.
10.
Vlakhov, S., and S. Florin. Neperevodimoe v perevode. Moscow: International Relations,
1980.
11.
Yo‘ldoshev, M. Tarjima nazariyasi asoslari. Toshkent: O‘zbekiston Fanlar akademiyasi,
2011.
