94
RAQAMLI IDENTIFIKATSIYA VA BIOMETRIK TIZIMLAR
Abduraimov Firdavsiy Alisher o’g’li
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti
Farg’ona filiali, talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14414945
Annotatsiya:
Ushbu maqola raqamli identifikatsiya va biometrik tizimlar sohasidagi eng
so‘nggi texnologik yutuqlarni tahlil qiladi. Biometrik autentifikatsiya, shaxsni tasdiqlashda
ishlatiladigan barmoq izi, yuzni tanish, iris yoki ovoz kabi texnologiyalar, internet xavfsizligini
ta’minlashda katta o’ringa ega. Biroq, bu tizimlarning foydalari bilan birga, xavfsizlik va
shaxsiy axborotlarning maxfiyligini ta’minlashga oid bir qator muammolar ham mavjud.
Maqolada biometrik tizimlarning ishlash prinsiplari, afzalliklari va xavflari, xususan, bu
tizimlarni xavfsizligini ta’minlash usullari ko‘rib chiqiladi.
Kalit so’zlar:
Raqamli identifikatsiya, Biometrik tizimlar, Barmoq izi, Yuzni tanish
texnologiyasi, Iris tanish, Ovoz tanish, Xavfsizlik, Maxfiylik, Shaxsiy ma'lumotlar, Tizimning
ishonchliligi, Multifaktorli autentifikatsiya, Shifrlash, Texnologik rivojlanish, Firibgarlik.
KIRISH
Raqamli identifikatsiya tizimlari zamonaviy xavfsizlik sohasida muhim o‘rin tutadi. Ular
orqali shaxslarni aniq va tezda tasdiqlash, firibgarliklarni oldini olish va shaxsiy
ma'lumotlarni himoya qilish imkoni beriladi. Biometrik tizimlar, barmoq izi, yuzni tanish, iris,
ovoz kabi biologik xususiyatlarga asoslanib shaxsni aniqlashni amalga oshiradi. Ushbu
texnologiyalarning taraqqiyoti bilan birga, ular raqamli autentifikatsiya sohasida eng xavfsiz
va samarali vositalar sifatida alohida ahamiyatli.
Biometrik tizimlarning eng asosiy qulayliklaridan biri bu ularning xavfsizlik darajasi
hisoblanadi. Odatda parol yoki PIN-kodga qaraganda biometrik tizimlar odatda xavfsizlikni
ta’minlaydi, chunki biologik xossalar har bir inson uchun unikal bo‘lib, ularni soxtalashtirish
deyarli imkonsiz. Biroq, biometrik tizimlar bilan bog‘liq xavfsizlik, maxfiylik va axloqiy
masalalar ham mavjud. Maqolada biometrik tizimlarning ishlash prinsiplari, ularning
afzalliklari, xavflari va istiqboldagi rivojlanish usullari haqida so‘z yuritiladi.
1.
Raqamli Identifikatsiya Tizimlariga Kirish
Raqamli identifikatsiya tizimlari o‘ziga xos texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlovchi
shaxslarni aniqlash va autentifikatsiya qilish jarayonidir. Bu tizimlar keng sohalarni qamrab
oladi, jumladan, moliyaviy xizmatlar, hukumat xizmatlari, xavfsizlik va kundalik hayotda
foydalaniladi. Biometrik tizimlar bu jarayonlarni yanada samarali va ishonchli qilishga
yordam beradi. Raqamli identifikatsiyaning asosiy maqsadi subyekt tez va aniq tasdiqlash,
shu bilan birga firibgarlik va identifikatsiya soxtalashtirishni oldini olishdir.
Raqamli identifikatsiyaning asosiy usullari orasida parol, PIN-kodlar, biometrik
ma'lumotlar (barmoq izi, yuzni tanish, iris, ovoz) kabi texnologiyalar mavjud. Biometrik
tizimlar o‘zining xavfsizligi va ishonchliligi bilan odatiy metodlardan ajralib turadi.
2.
Biometrik Tizimlar: Asosiy Turlari va Ishlash Prensiplari
Biometrik tizimlar shaxsni aniqlashda subyektning biologik xossalaridan foydalanadi.
Ularning asosiy turlari quyidagilardir:
Barmoq izi – Barmoq izi har bir insonga xos bo‘lib, bu tizim tez va samarali ishlaydi.
95
U mobil telefonlar, bankomatlar, va boshqa xavfsiz tizimlarda keng qo‘llaniladi.
Yuzni tanish – Yuzni tanish tizimlari kameralar yordamida shaxsning yuzini skanerlash
va uni mavjud ma'lumotlar bazasidagi yuzlar bilan solishtirish orqali ishlaydi. Bu texnologiya
ko‘plab jamoat joylarida, masalan, aeroportlar va hukumat idoralarida qo‘llaniladi.
Iris tanish – Ko‘zning iris qismi har bir insonga xosdir, shuning uchun bu texnologiya
juda yuqori xavfsizlikni ta'minlaydi. Irisni skanerlash orqali shaxsni aniqlashda xatoliklar
nisbatan kam uchraydi soxtalashtirish va aylanib o’tish kabi holatlar deyarli ilojsiz.
Ovoz tanish – Ovoz tanish tizimlari shaxsning ovozini tahlil qilib, uning xususiyatlarini
qayd etadi va ma'lumotlar bazasida saqlangan ovozlari bilan solishtiradi. Bu texnologiya
ko‘pincha telefon orqali autentifikatsiya qilishda ayniqsa qulaydir.
3.
Biometrik Tizimlarning Afzalliklari Biometrik tizimlar bir qator afzalliklarga ega:
Yuqori xavfsizlik darajasi – Biometrik tizimlar parol yoki PIN-kodlarga nisbatan ko‘proq
xavfsizlikni ta’minlaydi, chunki biologik ma’lumotlarni soxtalashtirish qiyin.
Tezlik va qulaylik – Biometrik tizimlar tezda shaxsni aniqlashga yordam beradi va
foydalanuvchiga parol yoki PIN-kodni eslashni talab etilmaydi.
Aniqlik – Biometrik tizimlar an'anaviy usullarga nisbatan yuqori aniqlikni ta'minlaydi,
bu esa firibgarlik va tizimning noto‘g‘ri ishlash ehtimolini kamaytiradi.
4.
Biometrik Tizimlar Bilan Bog‘liq Xavf-Xatarlar
Biometrik tizimlar xavfsizlikni ta’minlasa-da, ular bilan bog‘liq bir qator xavf-xatarlar
mavjud:
Shaxsiy ma’lumotlarning xavfsizligi – Biometrik ma’lumotlar qayta tiklanmaydi, shuning
uchun ularni o‘g‘irlash xavfi mavjud. Agar biometrik ma’lumotlar yo‘qolsa, ularni tiklash
imkonsizdir.
Tizimning noto‘g‘ri ishlashi – Ba'zi biometrik tizimlar muayyan sharoitlarda, masalan,
yoritish yomon bo‘lsa yoki shaxs noto‘g‘ri holatda turganda xato aniqlash mumkin.
Firibgarlik – Ba’zi hollarda biometrik tizimlar yuqori darajada soxtalashtirilishi mumkin,
masalan, yuzni tanish tizimlari 3D modellar yoki fotosuratlar orqali tizimni chetlab o’tishi
mumkin.
XULOSA
Raqamli identifikatsiya va biometrik tizimlar zamonaviy xavfsizlik va autentifikatsiya
sohasida muhim rol o‘ynaydi. Biometrik texnologiyalar, jumladan, barmoq izi, yuzni tanish,
iris va ovoz kabi tizimlar shaxsni aniqlashda yuqori darajadagi xavfsizlikni ta’minlash
imkoniyatini yaratadi. Bu tizimlar an'anaviy autentifikatsiya usullariga nisbatan yanada
ishonchli va samarali hisoblanadi, chunki biologik ma'lumotlar har bir inson uchun o‘ziga xos
va ularni soxtalashtirish qiyin.
Biroq, biometrik tizimlarning keng qo‘llanilishi bilan birga, ular bilan bog‘liq xavf-
xatarlar va muammolar ham yuzaga kelmoqda. Shaxsiy ma'lumotlarning maxfiyligi, tizimning
noto‘g‘ri ishlash ehtimoli, hamda firibgarliklar kabi xavf-xatarlar biometrik autentifikatsiya
texnologiyalarini ishlatishda ehtiyotkorlikni talab qiladi. Bu muammolarni hal qilish uchun,
biometrik tizimlar xavfsizligini ta’minlash uchun shifrlash, ma'lumotlarni xavfsiz saqlash,
multifaktorli autentifikatsiya kabi usullarni qo‘llash zarur.
Biometrik tizimlarning kelajagi juda umidvor, chunki ular nafaqat xavfsizlikni
ta’minlash, balki shaxsni aniqlash va tasdiqlashni osonlashtirishda ham muhim ahamiyat kasb
96
etadi. Biroq, bu texnologiyalarni joriy etish bilan bog‘liq axloqiy va qonunchilik masalalari hal
qilinishi kerak. Biometrik texnologiyalarning rivojlanishi davomida, foydalanuvchi
maxfiyligini himoya qilish va xavfsizlikni oshirishga alohida e’tibor qaratilishi lozim.
Shunday qilib, biometrik tizimlar xavfsizlikni oshirishda so’ng shaxsni identifikatsiya
qilishda katta salohiyatga ega bo‘lsa-da, ularning samarali va xavfsiz ishlashini ta’minlash
uchun texnologik yangiliklar va jahon miqyosidagi qonunchilikni takomillashtirish zarur.
References:
1.
Kulikov, M., & Ivanov, A. (2021). Biometrik autentifikatsiya tizimlari: nazariy asoslar va
amaliy qo‘llanilishi. Tashkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti Nashriyoti.
2.
Jenkins, M., & Linton, T. (2019). Digital Identification and Biometric Systems: A
Comprehensive Guide to Privacy and Security Challenges.
3.
Cambridge: Cambridge University Press. Zhang, J., & Li, Y. (2020). Advances in Biometric
Security Systems. Springer Nature.
4.
Shah, N., & Ali, S. (2018). Biometric Authentication Systems: Principles and Applications.
New York: Wiley-Blackwell.
5.
Chien, L., & Liu, Y. (2022). Security and Privacy in Biometric Systems: A Survey of
Threats and Solutions. International Journal of Computer Science and Information Security,
20(4), 97-105.
6.
Yevropa ittifoqi kiberxavfsizlik agentligining “Threat Landscape Report” hisoboti.
7.
Ensar Sekerning “Cyber Threat Intellegence Understanding Fundamentals”, NATO CCD
COE-2017
