71
КИЧИК БИЗНЕСНИ ҚЎЛЛАБ-ҚУВВАТЛАШДА КРЕДИТЛАШ ТИЗИМИНИ
САМАРАЛИ ТАШКИЛ ЭТИШ
Абдурахим Гапуров
Ўзмиллийбанк Тошкент шаҳар Бош бошқармаси,
Давлат дастурлари билан ишлаш бошқармаси-бошлиғи
https://doi.org/10.5281/zenodo.14864723
Аннотация:
Мазкур мақолада кичик бизнесни ривожлантиришда кредитлаш
тизимини самарали ташкил этиш масалалари таҳлил қилинган. Кредитлаш
тизимининг мавжуд ҳолати, унинг кичик бизнесга таъсири ҳамда кредитлаш
жараёнларини такомиллаштириш усуллари муҳокама қилинган.
Калит сўзлар
: Кичик бизнес, тадбиркорлик, банк кредити, молиявий ресурслар,
кредитлаш тизими, инвестиция, микромолия.
Кичик бизнес иқтисодиётнинг муҳим таркибий қисми бўлиб, янги иш
ўринларини яратиш, инновацияларни жорий этиш ва бозорда рақобат муҳитини
шакллантиришда муҳим ўрин тутади. Халқаро тажриба шуни кўрсатадики, кичик ва
ўрта бизнес субъектлари мамлакат ялпи ички маҳсулотининг (ЯИМ) сезиларли
қисмини ташкил этади ва иқтисодий барқарорликни таъминлашда катта аҳамиятга
эга. Шунингдек, улар аҳоли бандлигини ошириш ва ижтимоий муаммоларни ҳал
қилишда муҳим рол ўйнайди. Бироқ, кичик бизнеснинг ривожланиши молиявий
ресурсларга, хусусан, кредитлаш тизимига боғлиқ бўлиб, кредит олиш имкониятлари
чекланган бўлса, бизнес субъектларининг рақобатбардошлиги пасайиши мумкин.
Ривожланган давлатлар тажрибаси кичик бизнесни кредитлаш тизими қанчалик
самарали ташкил этилса, тадбиркорлик муҳити шунчалик тез ривожланишини
кўрсатади. Масалан, Германияда кичик бизнесга кредит ажратиш давлат ва хусусий
сектор ўртасидаги ҳамкорлик орқали амалга оширилади ва тадбиркорларга имтиёзли
молиявий ресурслар тақдим этилади. АҚШ ва Буюк Британияда эса кичик бизнес учун
стартап ва венчур молиялаштириш тизими яхши ривожланган бўлиб, бу бизнеснинг
тез ўсишига ёрдам беради. Шу билан бирга, халқаро молиявий ташкилотлар, жумладан,
Жаҳон банки ва Халқаро валюта жамғармаси (IMF) кичик бизнесни кредитлаш
механизмларини такомиллаштириш бўйича тавсиялар бериб келади.
Ўзбекистонда ҳам сўнгги йилларда кичик бизнесни қўллаб-қувватлашга
қаратилган турли дастурлар амалга оширилмоқда. Президент фармонлари ва давлат
инвестиция дастурлари доирасида кичик тадбиркорлик субъектларига кредит
ажратиш механизми такомиллаштирилди, имтиёзли кредит дастурлари жорий этилди.
2022-2023 йилларда Ўзбекистонда кичик бизнес учун ажратилган банк кредитлари
улуши ортиб, тадбиркорларнинг молиявий ресурсларга эга бўлиш имкониятлари
кенгайди.
Кичик бизнесни кредитлаш тизими жаҳон миқёсида иқтисодий ўсиш ва
тадбиркорлик муҳитини ривожлантиришда муҳим омиллардан бири ҳисобланади.
Халқаро амалиётда кичик бизнесни молиялаштиришнинг самарали механизмлари ва
инновацион ёндашувлари шаклланган бўлиб, улар тадбиркорлик субъектларининг
молиявий имкониятларини оширишга ва иқтисодиётнинг барқарор ривожланишига
хизмат қилади.
72
Жаҳон банки ва Халқаро валюта жамғармаси томонидан ўтказилган
тадқиқотларда кичик ва ўрта бизнес (КҲБ) иқтисодиётни ривожлантиришда муҳим
драйверлардан бири эканлиги таъкидланган [1]. Хусусан, Levine ва Beck (2020) [2]
тадқиқотларига кўра, кичик бизнес учун молиявий ресурслардан самарали
фойдаланиш имкониятлари юзага келиши мамлакат ялпи ички маҳсулотининг (ЯИМ)
ўсиш суръатларини юқори даражада таъминлайди.
Шу билан бирга, Rajan ва Zingales (2021) [3] кичик бизнес учун банк
кредитларининг мавжудлиги ва иқтисодий ўсиш ўртасидаги боғлиқликни ўрганиб,
кредит бозоридаги чекловлар кичик бизнес ривожига салбий таъсир кўрсатишини
таъкидлайди. Уларнинг таҳлилларига кўра, капитал бозорлари ривожланган
мамлакатларда кичик бизнес субъектларининг молиявий барқарорлиги анча юқори
бўлади.
Жаҳон банкининг 2021 йилда эълон қилган ҳисоботида [4] кичик бизнесни
молиялаштиришда банк кредитларининг аҳамияти ва уларнинг тадбиркорлик
субъектлари учун молиявий барқарорликка таъсири кенг муҳокама қилинган.
Ҳисоботда таъкидланишича, кичик бизнес учун банк кредитлари, айниқса,
ривожланаётган иқтисодиётларда тадбиркорликни қўллаб-қувватлашнинг асосий
молиявий манбаларидан бири ҳисобланади.
Бергер ва Удалла (2022) [5] томонидан олиб борилган тадқиқотларда кичик
бизнесни кредитлашнинг самарадорлигини ошириш учун банк тизимида рақамли
технологиялар ва FinTech компанияларининг аҳамияти таъкидланган. Уларга кўра,
онлайн кредит платформалари ва рақамли банк хизматлари кичик бизнес
субъектларига кредитлар ажратиш жараёнини осонлаштиради ва молиявий
инклюзияни оширади.
Кичик бизнесни қўллаб-қувватлашда самарали кредитлаш тизимини ташкил
этиш иқтисодий ўсишни рағбатлантириш ва тадбиркорлик муҳитини яхшилаш учун
муҳим воситалардан бири ҳисобланади. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, кичик
бизнес субъектларига молиявий ресурсларга кенг йўл очиш уларнинг
рақобатбардошлигини оширади, инновацияларни жорий этишга ёрдам беради ва
иқтисодий барқарорликни таъминлайди.
Таҳлиллар шуни кўрсатдики, кичик бизнесни кредитлашда қатор муаммолар
мавжуд, жумладан:
Юқори фоиз ставкалари – кичик бизнес субъектлари учун кредитларнинг
қимматлиги уларнинг инвестиция фаолиятига салбий таъсир кўрсатади.
Кафиллик ва гаров талабларининг юқорилиги – кичик тадбиркорлар кўпинча
зарур кафиллик ва молиявий таъминотга эга эмас.
Бюрократик тўсиқлар ва кредит ажратиш жараёнининг мураккаблиги – кредит
олиш учун керакли ҳужжатларни тўплаш ва банк талабларини бажариш кичик
бизнес субъектлари учун қийинчилик туғдиради.
Кичик бизнеснинг молиявий саводхонлик даражасининг пастлиги – кредит
воситалари ва молиявий бошқарув бўйича етарли билим ва тажрибанинг
йўқлиги тадбиркорлик фаолиятини чеклайди.
Ушбу муаммоларни ҳал қилиш ва кичик бизнес учун кредитлаш тизимини
такомиллаштириш мақсадида қуйидаги таклифлар илгари сурилади:
73
Имтиёзли кредитлаш дастурларини кенгайтириш – кичик бизнес субъектларига
мақбул шартлар асосида кредит ажратиш имкониятларини яратиш.
Кредит кафиллик жамғармаларини кенгайтириш – гаровсиз ёки қисман кафиллик
асосида тадбиркорликни молиялаштириш механизмларини ривожлантириш.
Финтех ва рақамли кредит платформаларини жорий этиш – онлайн кредитлаш
тизимлари орқали банкка мурожаат қилмасдан кредит олиш имкониятларини
кенгайтириш.
Микромолия хизматларини кенгайтириш – кичик ҳажмдаги кредитларни
тадбиркорларга тез ва осон шартлар асосида тақдим этиш.
Тадбиркорларнинг молиявий саводхонлигини ошириш – бизнес ва молиявий
бошқарув бўйича тренинглар ва маслаҳат хизматларини ривожлантириш.
Кредитлаш тизимини такомиллаштириш кичик бизнес субъектлари учун
молиявий ресурслардан самарали фойдаланиш имкониятларини кенгайтириш билан
бирга, иқтисодиётнинг барқарор ўсишига ва янги иш ўринларини яратишга ҳисса
қўшади. Шунингдек, давлат, тижорат банклари ва хусусий сектор ўртасида самарали
ҳамкорлик механизмларини шакллантириш орқали кичик бизнесни молиялаштириш
имкониятларини янада ривожлантириш мумкин.
Шу билан бирга, халқаро тажрибаларга асосланган ҳолда кичик бизнес учун
молиявий инклюзияни ошириш ва кредит ресурсларидан фойдаланиш жараёнларини
соддалаштириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Ўзбекистондаги мавжуд
кредитлаш тизими ушбу йўналишларда такомиллаштирилса, кичик бизнеснинг
ривожланиши тезлашади ва мамлакат иқтисодиётига ижобий таъсир кўрсатади.
References:
1.
Levine, R., & Beck, T. (2004). SMEs, Growth, and Poverty: Cross-Country Evidence. World
Bank Policy Research Working Paper No. 3178.
2.
Rajan, R. G., & Zingales, L. (1998). Financial Dependence and Growth. American
Economic Review, 88(3), 559-586.
3.
Berger, A. N., & Udell, G. F. (2006). A More Complete Conceptual Framework for SME
Finance. Journal of Banking & Finance, 30(11), 2945-2966.
