33
INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA SHAXS ISMLARINING O‘XSHASH VA FARQLI
JIHATLARI
Gulshoda Avloyorova
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
Xorijiy tillar amaliyoti va nazariyasi kafedrasi o‘qituvchisi
E-mail: avloyorovagulshoda@gmail.com
Telefon: 88 756 92 02
https://doi.org/10.5281/zenodo.15081803
Annotatsiya:
Ushbu tezis ingliz va o‘zbek tillarida shaxs ismlarining umumiy va farqli
jihatlarini lingvistik nuqtayi nazardan tahlil qiladi. Ismlarning kelib chiqishi, semantik tasnifi,
grammatik va fonetik xususiyatlari hamda ijtimoiy-madaniy kontekstdagi roli o‘rganiladi.
Tadqiqot natijalari ushbu tillarning leksik tizimi va madaniy aloqalarini anglashga hissa
qo‘shadi.
Kalit so‘zlar:
shaxs ismlari, o‘zbek tili, ingliz tili, semantika, lingvistik xususiyatlar,
ijtimoiy omillar, madaniy ta’sir.
Kirish:
Shaxs ismlari milliy va madaniy o‘ziga xoslikni ifodalovchi asosiy til birliklaridan
biri hisoblanadi. Ular jamiyatning tarixiy, diniy, etnik va lingvistik xususiyatlarini o‘zida aks
ettiradi. Har bir jamiyatda shaxs ismlari muayyan urf-odatlar, diniy e’tiqod va tarixiy
jarayonlar asosida shakllanadi.
O‘zbek va ingliz tillaridagi shaxs ismlarining o‘xshash va farqli jihatlarini tahlil qilish
orqali biz ushbu tillarning antroponimik tizimini, ularning leksik-semantik xususiyatlarini va
madaniy jihatlarini chuqurroq tushunish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Shaxs ismlarining kelib
chiqishi, ularning jamiyatdagi o‘rni va lingvistik xususiyatlari o‘zbek va ingliz tillarida turli
omillarga bog‘liq bo‘lib, bu tillar tarixiy taraqqiyoti va madaniy aloqalarini ham aks ettiradi.
Shaxs ismlarining ma’naviy va semantik jihatdan tahlil qilinishi nafaqat lingvistik
tadqiqotlar, balki madaniyatlararo aloqalar va tarjima nazariyasi uchun ham muhimdir.
Ushbu tadqiqotda ingliz va o‘zbek tillarida shaxs ismlarining kelib chiqishi, ularning semantik
tasnifi, grammatik va fonetik o‘ziga xosliklari hamda ijtimoiy-madaniy kontekstda tutgan o‘rni
o‘rganiladi.
Shaxs ismlarining kelib chiqishi va taraqqiyoti
Ingliz va o‘zbek tillarida shaxs ismlari turli madaniy va lingvistik ta’sirlar natijasida
shakllangan bo‘lib, har ikkala tilning tarixiy aloqalari va xalqaro munosabatlari ularning
rivojlanishida muhim rol o‘ynagan. Biroq, farqli jihati shundaki, o‘zbek tilidagi shaxs
ismlarining asosiy manbalari arab, fors-tojik, turkiy va zamonaviy milliy ismlardan iborat
bo‘lsa, ingliz tilida lotin, yunon, german, fransuz va anglo-sakson tillari asosiy manba
hisoblanadi. Masalan, o‘zbek tilida Muhammad, Ismoil, Yusuf kabi ismlar keng tarqalgan
bo‘lsa, ingliz tilida Matto, Luqo, Pavlus kabi ismlar ko‘p uchraydi.
Shaxs ismlarining grammatik va fonetik xususiyatlari
Har ikkala tilda shaxs ismlari turli grammatik va fonetik xususiyatlarga ega bo‘lib,
ularning morfologik tuzilishi va tovush tizimi o‘ziga xosdir. O‘zbek tilida shaxs ismlari
ko‘pincha jinsni aniq ifodalash xususiyatiga ega emas (masalan, Jasur, Shodiyona), ingliz tilida
esa jinsiy ajratish aniq belgilangan bo‘lib, erkak va ayol ismlarining farqlari yaqqol namoyon
bo‘ladi (masalan,
Jon – erkak, Meri
–
ayol
).[2,75] Bundan tashqari, ingliz tilida shaxs ismlari
34
odatda ikki yoki undan ortiq bo‘g‘indan iborat bo‘ladi (masalan,
Elizabet, Benjamin
),[4,98]
o‘zbek tilida esa ko‘pincha ikki bo‘g‘inli bo‘lib keladi (masalan,
Alisher, Nodira
).
Ismlar ma’noviy va semantik guruhlari
Har ikkala tilda shaxs ismlari semantik jihatdan turli guruhlarga bo‘linadi. Masalan, diniy
kelib chiqishga ega ismlar, tabiat bilan bog‘liq ismlar va tarixiy shaxslar nomi bilan bog‘liq
ismlar mavjud. Farqli jihati shundaki, o‘zbek tilidagi ismlar ko‘proq islomiy ta’sirga ega bo‘lib,
arabcha va fors-tojikcha kelib chiqishga ega (masalan,
Muhammad, Ismoil, Yusuf
), ingliz
tilidagi ismlar esa asosan nasroniylik ta’siri ostida shakllangan bo‘lib, yunon va lotin
manbalariga asoslangan (masalan,
Matto, Luqo, Pavlus
). Bundan tashqari, tabiat bilan bog‘liq
ismlarda ham farqlar mavjud: o‘zbek tilida
Gulnora, Shamsiddin, Bahor
kabi ismlar ko‘p
uchrasa, ingliz tilida
Roza, Daryo (River),
O‘rmon (Forest)
kabi ismlar keng tarqalgan.
Shaxs ismlarining ishlatilishi va ijtimoiy omillar
Ingliz va o‘zbek tillarida shaxs ismlarining qo‘llanilishida ham o‘xshashliklar va farqlar
mavjud. O‘zbek tilida shaxs ismlari odatda hurmat shakllari bilan birga qo‘llaniladi (masalan,
aka, opa, otaxon, onaxon), ingliz tilida esa familiya va rasmiy murojaat shakllari keng
tarqalgan (masalan, janob –
Mr.,
xonim – Mrs., ser – Sir, ledi – Lady).
[4, 58] Shuningdek,
ismlarning qisqartirilishi va laqab shakllari ham farq qiladi: o‘zbek tilida, masalan,
Abdumalik
→ Malik,
Muzaffar → Murod
bo‘lsa, ingliz tilida
Uilyam → Bill, Robert → Bob
kabi o‘zgarishlar
kuzatiladi.[3,15]
Ingliz va o‘zbek tillarida shaxs ismlarining shakllanishi, semantik tasnifi va ijtimoiy-
madaniy ahamiyati tahlil qilingan ushbu tadqiqotdan quyidagi xulosalar chiqarish mumkin.
Birinchidan, har ikkala tilning antroponimik tizimi tarixiy, diniy va lingvistik ta’sir
natijasida shakllangan bo‘lib, bu ta’sirlar ismlar tizimining boy va xilma-xil bo‘lishiga sabab
bo‘lgan. O‘zbek tilida shaxs ismlarining asosiy manbalari arab, fors-tojik va turkiy tillarga
borib taqaladi, ingliz tilida esa lotin, yunon, german va fransuz tillaridan kelib chiqqan.
Ikkinchidan, grammatik va fonetik jihatdan ham sezilarli farqlar mavjud. O‘zbek tilidagi
ismlar ko‘pincha ikki bo‘g‘indan iborat bo‘lib, jinsiy ajratish unchalik aniq namoyon bo‘lmasa,
ingliz tilida esa jinsiy farqlanish yaqqol sezilib, ko‘pincha uch yoki undan ortiq bo‘g‘indan
iborat ismlar keng qo‘llaniladi.
Uchinchidan, semantik guruhlanish jihatidan ingliz va o‘zbek ismlarida o‘xshash jihatlar
mavjud bo‘lib, ularning diniy, tabiat bilan bog‘liq va tarixiy shaxslar nomidan olingan turlari
mavjud. Lekin o‘zbek ismlari ko‘proq islomiy ta’sirda bo‘lsa, ingliz ismlari asosan nasroniylik
va antik madaniyat ta’sirida shakllangan.
To‘rtinchidan, shaxs ismlarining qo‘llanilishi va ijtimoiy-madaniy kontekstdagi roli ham
turlicha. O‘zbek tilida ismlar hurmat shakllari bilan qo‘llaniladi va oilaviy muhitda keng
tarqalgan bo‘lsa, ingliz tilida rasmiylikka e’tibor kuchliroq bo‘lib, familiya va murojaat
shakllari muhim o‘rin tutadi.
Xulosa:
Umuman olganda, ingliz va o‘zbek tillaridagi shaxs ismlarining tadqiqi lingvistik jihatdan
qiziqarli va muhim mavzu hisoblanadi. Ushbu tadqiqot natijalari kelajakda lingvistika, tarjima
nazariyasi va madaniyatshunoslik sohalarida yanada chuqurroq o‘rganilishi mumkin. Ayniqsa,
shaxs ismlarining ijtimoiy-madaniy jihatdan ta’siri, ularning zamonaviy kommunikatsiyadagi
o‘rni va nom berish an’analari bilan bog‘liq tahlillar kelgusida kengroq tadqiq qilinishi lozim.
Shuningdek, globalizatsiya jarayonida ingliz va o‘zbek tillaridagi ismlar tizimidagi o‘zgarishlar,
35
yangi tendensiyalar hamda xorijiy ta’sirlar bo‘yicha tadqiqotlarni davom ettirish muhimdir.
Shaxs ismlarining xalqaro aloqa, madaniyatlararo muloqot va tarjimada tutgan o‘rni yanada
kengroq o‘rganilishi zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Ahmadjonov, A.
O‘zbek antroponimikasi: tarix va taraqqiyot.
Toshkent: Fan, 2005.
2.
Crystal, D.
The Cambridge Encyclopedia of the English Language.
Cambridge: Cambridge
University Press, 2010.
3.
Jo‘rayev, H.
O‘zbek tilida ismshunoslik masalalari.
Toshkent: O‘zbekiston Milliy
Ensiklopediyasi, 2018.
4.
Smith, J.
Names and Naming: People, Places, Perceptions.
Oxford University Press, 2015.
5.
Yuldashev, S.
Madaniyat va til: shaxs ismlarining lingvistik tahlili.
Samarqand: Ilm Ziyo,
2020.
