47
INGLIZ VA O’ZBEK TILLARIDAGI SO’Z BIRIKMALARINING QIYOSIY
TIPOLOGIYASI
Rustamova Latofat Qobil qizi
QarDu, lingvistika kafedrasi o’qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14058720
Annotatsiya:
Ushbu maqola o’zbek va ingliz tilidagi so’z birikmalari va ularning
sintaktik bog’lanishini qiyosiy tarzda tahlil qiladi. Shuning, o’zbek va ingliz tilidagi so’z
birikmalarining turlari, ularning ega va kesim moslashuvidan farqli jihatlari yoritiladi.
Kalit so’zlar:
Qiyoslanayotgan tillar, so’z birikmalari, yondoshlik texnikasi, boshqaruvli
birikma, moslashuvli birikma, tobe so’z, hokim so’z.
Kirish
Qiyoslanayotgan tillarda so‘z birikmalarining tipologik tadqiqi so‘z birikmalari
darajasidagi allomorf va izomorf xususiyatlarni o‘rganish hamda aniqlashga, shu orqali
ularning asosiy turlarini belgilashga qaratilgan. "So‘z birikmasi turi qiyoslash birligi sifatida"
tushunchasiga to‘g‘ri ta’rif berish uchun turli tillarda mavjud bo‘lgan sintaktik sathning
alohida birligi sifatida so‘z birikmasiga xos bo‘lgan xususiyat va belgilardan kelib chiqish
lozim. Buning uchun turli tillarda mavjud bo‘lgan sintaktik sathning maxsus birligi sifatida
so‘z birikmasiga xos xususiyat va o‘ziga xosliklarni hisobga olish zarur.
Asosiy qism
Til sintaksisi til tuzilishining shunday kichik tizimi hisoblanadiki, u so‘zdagi murakkab
birliklar bilan shug‘ullanadi va bu birliklar so‘z birikmasi va gapdir.
So‘z birikmasi ma’lum bir sintaktik munosabat asosida birlashgan ikki yoki undan ortiq
ma’noli so‘zlarning birikmasidir va nominativ vazifani bajaradi
(masalan: yangi soat- new
watch; kitobni o‘qimoq-to read a book)
So‘z birikmalari turlarini tanlash mezonlari:
sintaktik munosabatlarning tabiati (aniqlovchi, to‘ldiruvchi, hol);
sintaktik munosabatlarning ifodalanish usuli (moslashuv, boshqaruv, bitishuv);
tobe so‘zning bosh so‘zga nisbatan o‘rni - oldin kelishi yoki keyin kelishi.
tobe so‘zning o‘zakka nisbatan o‘rni - predlog va postpozitsiyada kelishi
Ushbu mezonlarning tizimda qabul qilingan kombinatsiyasi "so‘z birikmalari turini
qiyoslash birligi sifatida" ta’rifini asoslash uchun foydalanish mumkin bo‘lgan barqaror
xususiyatlar to‘plamini hosil qiladi. So‘z birikmasi turi nominativ vazifaga ega bo‘lgan ikki
(ba’zan uch) so’zdan iborat model sifatida tushuniladi. U tobe aloqa asosida tashkil etilgan
bo‘lib, ma’lum bir tarzda ifodalangan sintaktik munosabatlarning barqaror birikmasiga va
komponentlarning doimiy joylashuviga ega.
So‘z birikmalari tasnifi:
1) Teng bog‘lanishli so‘z birikmalari - har ikki so‘z teng (
boys and girls
), ma’noga ta’sir
etmasdan komponentlarni qayta tartiblash mumkin.
2) Tobe bog‘lanishli so‘z birikmalari - asosiy va tobe komponentlardan iborat, agar
komponentlar o‘rni almashtirilsa, ma’no buzilishi mumkin
(to write a letter – a letter to
write, sovuq havo - havo sovuq).
Tilda tobe so‘z birikmalari ko‘p uchraydi.
48
Tobe so‘z birikmasi nomi tobe komponentning sintaktik vazifasiga bog‘liq, va ular
quyidagicha bo’ladi: aniqlovchili so‘z birikmasi, to‘ldiruvchili so‘z birikmasi va holli so‘z
birikmasi.
1) semantik - sintaktik munosabatlarning tabiati (aniqlovchi),
2) lingvistik xususiyati - tobe komponentning asosiy komponentga nisbatan oldin - yoki
keyinginpozitsiyasi,
3) so‘z birikmasi har ikki komponentining sintaktik bog‘lanish usuli (moslashuv, boshqaruv,
bitishuv).
Kesimlik bog‘lanish gapdagi asosiy grammatik bo‘laklar o‘rtasidagi bog‘lanishdir. Tobe
so‘z birikmalarida bir so‘z bosh so‘z, boshqasi tobe so‘z bo‘ladi (bosh so‘zdan tobe so‘zga savol
berish mumkin). So‘z birikmalaridagi so‘zlar o‘rtasida uch xil bog‘lanish mavjud:
Moslashuv - tobe so‘z bosh so‘z bilan jins, son va kelishik bo‘yicha moslashadigan
bog‘lanish turi. Bosh so‘z har doim ot bo‘ladi; tobe so‘z esa sifat, sifatdosh yoki olmosh bo‘lishi
mumkin.
Misollar:
chiroyli shlyapa, qiziqarli hikoya haqida
, ingliz tilida esa
beautiful hat,
small town
Boshqaruv - tobe so‘z bosh so‘z talab qilgan kelishikda turadigan bog‘lanish turi.
Misollar: dushmanga bo‘lgan nafrat, kitobni o‘qimoq, vatanga bo‘lgan muhabbat.
Bitishuv - so‘zning boshqa so‘z bilan bog‘liqligi leksik jihatdan, so‘z tartibi va intonatsiya
orqali ifodalanadigan, yordamchi so‘zlar yoki morfologik o‘zgarishlarsiz amalga oshadigan
bog‘lanish turi. U ravishlar, infinitivlar va ravishdoshlar, shuningdek, 3-shaxs egalik
olmoshlari, sifat yoki ravishning oddiy qiyosiy darajasi bilan hosil qilinadi.
Misollar: chiroyli kuylash, tinch uxlash, juda charchash, shoshilmasdan yurish, katta
bola, qattiq ishlash.
(sing beautifully, lie still, very tired, walked slowly, an older boy, to
work hard)
O‘zbek tilida birikmadagi komponentlarning odatdagi neytral tartibi ohang qoidasiga
asoslanadi. Tobe so‘z bosh so‘zdan oldin keladi. Tobe so‘zning shakli bosh so‘z talabiga ko‘ra
o‘zgaradi. Masalan,
maktabga bormoq-go to school, maktabdan kelmoq-come from
school.
Demak, so‘zning turli morfemalar bilan munosabatga kirishishi uning boshqa so‘zlar
bilan munosabatiga - bu munosabatning leksik-grammatik xususiyatlariga bog‘liq. Ammo, har
qanday mustaqil so‘zlarning bog‘lanishi so‘z birikmalarini hosil qilmaydi. Masalan. Ega va
sifatdosh o‘rtasidagi bog‘lanish ham mustaqil so‘zlarning birikmasidir. Tobe bog’lanishning
tarkibiy qismlari o‘rtasidagi bog‘lanish quyidagi bog‘lanish asosida amalga oshiriladi: ya’ni
komponentlardan biri ikkinchisiga tobelik orqali bog‘lanadi, bunda mustaqil va tobe
bo‘laklarning xususiyati mustaqil so‘zning xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Mustaqil so‘zsiz so‘z
birikmasi bo‘lishi mumkin emas. Gapdagi sintaktik munosabatlarning turi so’z birikmalari
bog’lanishi turidan ancha keng. Chunki u bog‘lovchi sintaksisini o‘z ichiga oladi, lekin ergash
gaplar va teng bog‘lovchilar o‘rtasidagi munosabatlarni qamrab olmaydi. Shu sababli,
aniqlovchi, to‘ldiruvchi va hol munosabatlari so‘z birikmasi orqali ifodalanadi
. Masalan,
"mening vatanim"( my country)
birikmasida ikki turdagi o‘zgartiruvchilar qo‘llaniladi:
kelishik va egalik. Egalik qo‘shimchalari tegishlilikni, predmetning kimga qarashli ekanligini
ko‘rsatadi va otli birikmalar tuzilishidagi vosita hisoblanadi. Bunday birikmalar moslashuv
49
formulasi asosida hosil bo‘ladi. Masalan:
mening kitobim, sening kitobing, uning kitobi.
(my book, your book, his book)
Birikmalar harakat va obyekt o‘rtasidagi munosabatni ifodalaydi. Bu holda, tobe
komponentning vazifasini bajaruvchi ot keng ma’noda ma’lum bir shaklda boshqariladi: kitob
o‘qish (reading a book), kinoga boorish (kinoga borish) kabi. Egalar egalik qiluvchi bilan
sifatdosh munosabatini ko‘rsatish orqali predikativ birikmani hosil qiladi.
Ingliz tilidagi so‘z shakllari o‘zbek tilidagiga nisbatan biroz farq qiladi. Agar yuqorida
aytib o‘tilgan "mening vatanim" birikmasida kelishiklarning ikki turi ishlatilsa, Ingliz tilidagi
so‘z formulalari o‘zbek tilidagiga nisbatan biroz farq qiladi va u holda bu birikma uchun aniq
inglizcha variantni berish mumkin emas.
Ingliz tilida yondoshlik sintaktik aloqalarni ifodalashning asosiy usuli hisoblanadi. Ingliz
tilida boshqaruvdagi atributiv munosabatlar ot asosiy so‘z vazifasini bajarganda va unga
bog‘liq so‘z oldidan kelganda yuzaga keladi va tobe so‘z odatda vositali kelishikdagi ot bilan
ifodalanadi va quyidagilarni bildiradi: a) shaxsga tegishlilik:
my brother’s book (akamning
kitobi), mother’s umbrella (onamning soyaboni)
. Erkin atributiv ibora ikki (ba’zan uch)
tarkibli bo‘lib, uning ikkala komponenti - asosiy va tobe - sintaktik (atributiv) tobe aloqa
yordamida bog‘lanadi. (
masalan: katta shahar - a large town, akamning velosipedi - my
brother’s bicycle, do‘stimning uyi - my friend’s house, qattiq ishlash - to work hard)
O‘zbek tilida birikma yoki gapda so‘zlar tartibining o‘zgarishi ko‘p hollarda grammatik
ma’noni o‘zgartirmaydi.
Biroq, ikkita holatga e’tibor qaratish lozim.
1. Agar birikma yoki gap komponentlari maxsus morfologik ko‘rsatkichlar asosida
shakllangan bo‘lsa, tartibning o‘zgarishi sintaktik holatga ta’sir ko‘rsata olmaydi.
Masalan: vatanim mening - mening vatanim, dostonim mening - mening dostonim
2. Agar birikmaning tarkibiy qismlari morfologik ko‘rsatkichlar bo‘yicha shakllanmagan
bo‘lsa, so‘z tartibining o‘zgarishi mantiqiy va grammatik vaziyatlarga ta’sir qiladi; boshqa
ma’noga ega bo‘lgan tuzilma hosil bo‘ladi.
Bu holat ko‘pincha bog‘lovchi tuzilmalarda uchraydi.
Masalan: Ona mehribon, olma qizil. Bu so‘zlar emas, jumlalardir.
So‘z birikmasi komponentlari o‘rtasida grammatik munosabat mavjud bo‘lib, ular
o‘zlarining leksik-semantik mustaqilligini saqlab qoladi, urg‘uga ega bo‘ladi va gapda boshqa
sintaktik vazifani bajaradi. Bu holat ko‘pincha bog‘lovchi konstruksiyalarda uchraydi. Shu
jihat tufayli so‘z birikmasi bugungi kunda tilshunoslar e’tiborini tortmoqda. Bu so‘zlar emas,
jumlalardir.
Xulosa
Qiyoslanayotgan tillarda substantiv iboralar otning boshqa ot, sifat, olmosh, son,
infinitiv, gerundiy va ingliz tilidagi ravish bilan birikishi orqali tashkil etiladi. O‘zbek tilida
bunday iboralarning tarkibiy qismlarini bog‘lashning asosiy usuli izofet yoki yondosh
texnika hisoblanadi. Ingliz tilida esa asosiy aloqa vositalari - yondoshlik, boshqaruv va
predloglardir. Bu yerda o‘zbek tilida mavjud bo‘lmagan kelishuv usulidan foydalanishning
ba’zi holatlari ham uchraydi. Shuningdek, ushbu tillar o‘rtasida aniqlovchining joylashuvi
nuqtai nazaridan ham sezilarli farqlar mavjud. O‘zbek tilidagi aniqlovchining aksariyat qismi
asosiy so‘zdan oldin, ingliz tilida esa keyinda keladi. Ingliz tilida esa asosiy muloqot vositalari -
ad’yunksiya, kontrol va predloglar. Bu yerda o‘zbek tilida mavjud bo‘lmagan kelishuv
50
usulidan foydalanishning ba’zi holatlari mavjud til. Shuningdek, ushbu tillar o‘rtasida
joylashuv nuqtai nazaridan ham sezilarli farqlar mavjud the adjunct. O‘zbek tilidagi
qo‘shimchaning aksariyat qismi postpozitsiyalarda, ingliz tilida esa predloglar orqali
ifodalanadi.
Gap va so‘z birikmalari tuzilishida so‘zlar, avvalo, bir-biri bilan ma’no jihatidan
bog‘lanadi, bu moddiy dunyodagi narsalar va hodisalar o‘rtasidagi munosabatlarga
asoslanadi. Shu sababli, so‘z birikmalarining semantik-sintaktik tahlilida nafaqat so‘zlarning
grammatik mosligi, balki Shuning uchun ham so‘z birikmalarining semantik-sintaktik tahlilida
ularning semantik birikuvchanligi ham hisobga olinishi lozim. Bu borada so‘z birikmasi
tarkibiy qismlarining semantikasi ham muhim rol o‘ynaydi. Ushbu omilga bog‘liq holda,
substantiv birikmalarning tarkibiy qismlari o‘rtasida turli xil semantik munosabatlar yuzaga
keladi.
References:
1.
Mеhmonovа, У. (2022). LЕXIСO- GRАMMАTIСАL RЕSOURСЕS OF FUNСTIONАL
ЕQUIVАLЕNСЕ IN THЕ TRАNSLАTION OF TЕXTS FROM ЕNGLISH INTO UZBЕK.
2.
Еurаsiаn Journаl of Асаdеmiс Rеsеаrсh, 2(2), 349–353.
3.
Chorikulovna, M. Y. (2022). Syntactic and semantic analysis of word combinations in the
English and Uzbek languages. Pindus Journal of Culture, Literature, and ELT, 2(5), 199-206.
4.
Rаbiуеvа, M. (2022). THЕ РROBLЕM OF ЕQUIVАLЕNСЕ OF ЕUРHЕMISMS. Еurаsiаn
Journаl of Асаdеmiс Rеsеаrсh, 2(2), 354–358.
5.
Рабиева, М. (2021). Дихотомия эвфемизма и фразеологизма: Дихотомия
эвфемизма и фразеологизма. ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ (buxdu.Uz), 7(7).
6.
Hауdаrovа Nodirаbеgim Аhtаmjon qizi. (2022). Intеrdisсursivitу аnd Intеrtеxtuаlitу:
Rеlаtion of Сonсерts. Еurаsiаn Rеsеаrсh Bullеtin, 7, 180–184. Rеtriеvеd from
httрs://gеniusjournаls.org/indеx.рhр/еrb/аrtiсlе/viеw/1295
7.
Tuyboeva , S. . . (2022). LINGUISTIC ANALYSIS OF SIMPLE SENTENCE CONSTRUCTION
IN UZBEK AND FRENCH . Eurasian Journal of Academic Research, 2(3), 184–187.
8.
Zokirovа Nаrgizа Sаvriеvnа. (2022). Thе Сonсерt of Disсoursе аs А Сognitivе
Рhеnomеnon of Trаnslаtion. Еurаsiаn Rеsеаrсh Bullеtin, 7, 207–211.
9.
Nаfisа K. Сognition аnd Сommuniсаtion in thе Light of thе Nеw Раrаdigm //ЕUROРЕАN
JOURNАL OF INNOVАTION IN NONFORMАL ЕDUСАTION. –2021. –Т. 1. –No. 2. –С. 214-217.
