89
OʻZBEK VA INGLIZ TILLARIDA MOTAM BILAN BOGʻLIQ LEKSIK
VOSITALARNING CHOGʻISHTIRMA TADQIQI
Moʻydinova Maftunaxon Yorqinjon qizi
Fargʻona davlat universiteti
Chet tillari fakulteti “Ingliz filologiyasi” kafedrasi oʻqituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14843521
Annotatsiya:
Ushbu tezisda o‘zbek va ingliz tillarida motam bilan bog‘liq leksik
vositalarning lingvistik xususiyatlari, ularning semantik, stilistik va pragmatik jihatlari
chog‘ishtirma tahlil qilinadi. Tezisda motam bilan bog‘liq so‘z va iboralar milliy mentalitet,
madaniy tafakkur va an’analar doirasida o‘rganilib, har ikkala til tizimidagi o‘ziga xos
xususiyatlar aniqlanadi. O‘zbek va ingliz tillaridagi motam leksikasi turli madaniyatlarning
psixolingvistik va etnolingvistik omillar asosida shakllanganligi tahlil qilinadi. Shuningdek,
tezisda motam marosimlarining til vositasidagi aks ettirilish shakllari ham ko‘rib chiqilib, bu
boradagi umumiy va farqli jihatlar ochib beriladi.
Kalit so‘zlar:
motam leksikasi, chog‘ishtirma tadqiq, semantika, pragmatika, stilistika,
madaniy tafakkur, psixolingvistika, etnolingvistika, milliy mentalitet, an’anaviy marosimlar.
Kirish
.
Har bir til – o‘z xalqining tarixiy, madaniy va ruhiy merosini aks ettiruvchi noyob
hodisadir. Unda insonlarning quvonchi, dardi, hayotga bo‘lgan qarashlari, an’ana va urf-
odatlari mujassam bo‘lgan. Xususan, motam bilan bog‘liq leksik birliklar tilning eng nozik va
teran qatlamlaridan biri bo‘lib, insoniyat hayotidagi eng chuqur his-tuyg‘ular – yo‘qotish va
xotira bilan chambarchas bog‘liqdir.
Motam leksikasi har bir jamiyatda o‘ziga xos tarzda shakllangan. O‘zbek va ingliz
tillarida motam bilan bog‘liq tushunchalar nafaqat til birliklari sifatida, balki xalqning
dunyoqarashi, qadriyatlari va madaniyati bilan uzviy bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Bir tilda
motam sukunat va sabr-matonat bilan ifodalansa, boshqa tilda esa qayg‘uni ochiq bildirish,
hissiyotlarni so‘z orqali to‘kib solish odatiy hol sanalishi mumkin. Masalan, o‘zbek
madaniyatida motam marosimlarida sukut va sabr muhim ahamiyatga ega bo‘lsa, ingliz
jamiyatida motam paytida ham his-tuyg‘ularni ochiq ifodalash, marhumni eslash va xotirlash
odati keng tarqalgan.
Til va madaniyat o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, har bir tilda motam leksikasi nafaqat
lingvistik, balki psixolingvistik va etnolingvistik jihatdan ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Mazkur tezisda o‘zbek va ingliz tillarida motam bilan bog‘liq leksik vositalarning semantik,
stilistik va pragmatik xususiyatlari chog‘ishtirma tahlil qilinadi. Ushbu tahlil motam
leksikasining xalq madaniyati va dunyoqarashi bilan bog‘liqligini ochib berishga xizmat qiladi.
Adabiyotlar sharhi:
Motam leksikasini lingvistik jihatdan o‘rganish tilshunoslik, etnolingvistika va
madaniyatshunoslikning kesishgan nuqtalaridan biri hisoblanadi. Ushbu mavzuga oid ilmiy
tadqiqotlar asosan motam bilan bog‘liq til birliklarining semantik, stilistik va pragmatik
xususiyatlarini o‘rganishga yo‘naltirilgan.
Lingvistik tadqiqotlarda motamga oid leksik birliklarning shakllanishi va ishlatilishi
xalqning madaniy merosi bilan bog‘liqligi ta’kidlanadi. Xususan, A. Vezjitskaya va E. Sapir kabi
olimlarning ishlarida til va madaniyat o‘zaro aloqadorligi, leksik birliklarning milliy mentalitet
90
bilan bog‘liq jihatlari yoritilgan. Shu bilan birga, E. Benvenist va Ch. Fillmor tadqiqotlarida
semantik tahlil usullari orqali motam leksikasining ma’no qatlamlari ochib berilgan.
O‘zbek tilshunosligida motam marosimlariga oid termin va iboralarning milliy
xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlar mavjud. Jumladan, N. Mahmudov va Sh.
Yo‘ldoshev ishlarida o‘zbek tilida motam bilan bog‘liq so‘z va iboralarning tarixiy ildizlari,
ularning xalq og‘zaki ijodi va yozma manbalarda qo‘llanilishi tahlil qilingan. Shuningdek, X.
Jo‘rayev va A. Sodiqov tadqiqotlarida motam leksikasining pragmatik va stilistik
xususiyatlariga alohida e’tibor qaratilgan.
Ingliz tilidagi motam leksikasi bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar, asosan, psixolingvistika
va madaniy tadqiqotlar doirasida o‘rganilgan. Xususan, G. Lakoff va M. Johnson kabi
olimlarning metaforalar nazariyasi asosida motamga oid metaforalarning tilda qanday aks
etishi o‘rganilgan. Shu bilan birga, J. Lyons va D. Crystal ishlarida ingliz tilidagi motam
ifodalarining kommunikativ jihatlari va ularning kontekstual qo‘llanilishi tahlil qilingan.
Mazkur tadqiqotlarning umumiy natijalaridan kelib chiqib, o‘zbek va ingliz tillarida
motam leksikasining umumiy va farqli jihatlari aniqlanadi. Olingan natijalar esa ushbu
mavzuni yanada chuqurroq o‘rganish va kelgusida yangi yo‘nalishlarni ochish uchun muhim
manba bo‘lib xizmat qiladi.
Til – bu inson tafakkuri va madaniyatining in’ikosidir. U har bir xalqning dunyoqarashi,
qadriyatlari va hayot tarzi bilan bevosita bog‘liq bo‘lib, turli hodisalarga bo‘lgan munosabatini
ifodalashda muhim vosita hisoblanadi. Motam bilan bog‘liq leksik birliklar esa inson
hayotining eng nozik va chuqur ma’noli jihatlarini aks ettiruvchi til qatlamlaridan biridir. Bu
so‘z va iboralar nafaqat leksik-semantik jihatdan, balki psixolingvistik, etnolingvistik hamda
sotsiokulturnuqtai nazardan ham chuqur tadqiq etilishi lozim bo‘lgan tushunchalardir.
Motam leksikasini o‘rganish jarayonida biz lingvistikaning turli nazariy yo‘nalishlariga
duch kelamiz. Semantik jihatdan motam so‘zlari turli leksik guruhlarga ajratilib, ularning
asosiy va ko‘chma ma’nolari tadqiq qilinadi. Masalan, “o‘lim”, “vafot”, “olamdan o‘tmoq” kabi
so‘zlar o‘zbek tilida keng qo‘llanilsa, ingliz tilida “death”, “passing away”, “departed” kabi
leksik birliklar mavjud bo‘lib, ularning ishlatilishi madaniy kontekstga bog‘liq holda o‘zgarib
boradi. Shuningdek, semantik nazariyaga ko‘ra, turli tillarda motam bilan bog‘liq iboralar
ko‘pincha yumshoqroq ifodalanib, evfemizmlar orqali beriladi. Masalan, ingliz tilidagi “rest in
peace” yoki o‘zbek tilidagi “Olloh rahmat qilsin” kabi iboralar shu guruhga mansub.
Pragmatik jihatdan esa motam leksikasining qo‘llanilishi muloqot kontekstiga bog‘liq
bo‘ladi. Tilshunoslar G. Lakoff va M. Johnson o‘z tadqiqotlarida metafora va tilning konseptual
asoslari haqida fikr bildirgan. Ularning nazariyasiga ko‘ra, motam bilan bog‘liq iboralar
aksariyat hollarda metaforik ma’noda ishlatiladi. Masalan, ingliz tilida “passed away” (chetga
o‘tib ketdi), “gone to a better place” (yaxshiroq joyga ketdi) kabi iboralar ishlatilsa, o‘zbek
tilida ham “olamdan o‘tmoq” yoki “bu dunyoni tark etmoq” kabi mazmunga ega iboralar
qo‘llaniladi.
Etnolingvistik yondashuv esa motam leksikasining milliy mentalitet va urf-odatlar bilan
bog‘liqligini ochib beradi. Har bir xalqning motam marosimlari va u bilan bog‘liq
tushunchalari o‘ziga xos bo‘lib, tilga ham aks etadi. O‘zbek xalqi uchun motam marosimlari
muhim ijtimoiy hodisa bo‘lib, u jamoaviy xotira va hurmat ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lsa, ingliz
madaniyatida motam asosan shaxsiy qayg‘u sifatida qabul qilinadi. Bu farqlilik motam bilan
bog‘liq leksik vositalarning ishlatilishida ham yaqqol namoyon bo‘ladi.
91
Shu tariqa, motam leksikasini chog‘ishtirma tadqiq qilish jarayonida semantik,
pragmatik va etnolingvistik yondashuvlarni qo‘llash muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu
nazariy asoslar tilning inson hayoti bilan uzviy bog‘liqligini yana bir bor isbotlaydi va turli
tillardagi motam leksikasini chuqurroq tushunishga imkon beradi.
Muhokama
:
Har bir tilda motam va o‘lim bilan bog‘liq leksik vositalar insoniyatning universal
tajribalaridan birini ifodalovchi so‘zlar sirasiga kiradi. Shu bois turli tillarda motam
leksikasining shakllanishi va qo‘llanilishi milliy mentalitet, madaniy tafakkur hamda diniy va
ijtimoiy omillar bilan bog‘liq. O‘zbek va ingliz tillaridagi motam leksikasini chog‘ishtirish
natijasida ularning o‘xshash va farqli jihatlari aniq namoyon bo‘ladi.
Bir tomondan, har ikkala til ham motam bilan bog‘liq tushunchalarni ifodalash uchun
evfemizmlar, metaforalar va an’anaviy iboralardan keng foydalanadi. Masalan, ingliz tilida
"passed away" (olamdan o‘tmoq), "rest in peace" (yotgan joyi jannatda bo‘lsin) kabi ifodalar
mavjud bo‘lsa, o‘zbek tilida "rohatga erishmoq", "yotgan joyi obod bo‘lsin" kabi iboralar
ishlatiladi. Ushbu evfemizmlar o‘limni bevosita tilga olmasdan, yumshoqroq usulda
ifodalashga xizmat qiladi. Bu holat inson ruhiyati va jamiyatdagi madaniy etiket talablaridan
kelib chiqadi.
Boshqa tomondan, har bir til motam leksikasining o‘ziga xos madaniy xususiyatlarini
saqlaydi. O‘zbek tilida motam bilan bog‘liq so‘zlar va marosimlarga oid leksika jamoaviy
xotira, oila va diniy e’tiqod bilan uzviy bog‘langan. Masalan, “Qur’on o‘qish”, “duo qilish”,
“marosim uyushtirish” kabi tushunchalar motamning diniy va ijtimoiy ahamiyatini aks
ettiradi. Ingliz madaniyatida esa motam ko‘proq individual tajriba sifatida qabul qilinadi va
shaxsiy qayg‘u shaklida ifodalanadi. Masalan, "funeral service" (dafn marosimi) yoki
"celebration of life" (hayotni sharaflash marosimi) kabi iboralar marhumni eslash va hurmat
bilan xotirlashga urg‘u beradi.
Bundan tashqari, o‘zbek va ingliz tillarida motamga oid metaforik ifodalar ham turlicha
namoyon bo‘ladi. O‘zbek tilida "olamdan o‘tmoq", "hayotdan ko‘z yumdi", "bu dunyoni tark
etdi" kabi iboralar ko‘proq dunyoqarash va diniy tasavvurlar bilan bog‘liq bo‘lsa, ingliz tilida
"heaven gained an angel" (jannat yana bir farishta oldi) yoki "gone to a better place"
(yaxshiroq joyga ketdi) kabi iboralar keng qo‘llaniladi. Bu iboralar motamning ruhiy va diniy
qirralarini aks ettiradi.
Shunday qilib, o‘zbek va ingliz tillarida motam leksikasining chog‘ishtirma tahlili shuni
ko‘rsatadiki, har ikkala til ham insoniy his-tuyg‘ularni yuksak darajada aks ettiruvchi
lingvistik vositalarni o‘z ichiga oladi. Lekin ular milliy madaniyat, tarixiy meros va diniy
e’tiqodlardan kelib chiqib shakllanganligi sababli o‘ziga xos semantik va pragmatik
xususiyatlarga ega. Bu farqlar va o‘xshashliklar tilning inson hayotidagi ijtimoiy rolini yanada
chuqurroq anglash imkonini beradi.
Xulosa
.
Til – inson tafakkurining in’ikosidir. Unda nafaqat quvonch va baxt aks etadi, balki inson
hayotining eng nozik va chuqur ma’noli jihatlari ham o‘z ifodasini topadi. Motam leksikasi
shunday soha ekanki, u faqatgina lug‘aviy birliklar yig‘indisi emas, balki har bir millatning
madaniy tafakkuri, diniy e’tiqodi va ijtimoiy qadriyatlari bilan uzviy bog‘liqdir. O‘zbek va
ingliz tillaridagi motam bilan bog‘liq leksik birliklarning chog‘ishtirma tahlili til va madaniyat
o‘rtasidagi o‘xshashlik va farqlilikni yanada yaqqol namoyon qildi.
92
Har ikkala til o‘lim va motamni ifodalashda metaforik va evfemistik usullardan
foydalanadi. O‘zbek tilida motam tushunchasi ko‘proq jamoaviy hodisa sifatida qaralib, diniy
va ijtimoiy qadriyatlar bilan bog‘liq bo‘lsa, ingliz tilida bu tushuncha shaxsiy va individuallik
nuqtai nazaridan ifodalanadi. Shuningdek, o‘zbek va ingliz tillaridagi motam leksikasida
umumiy jihatlar ham yetarlicha ko‘zga tashlanadi. Har ikkala til marhumni hurmat bilan
xotirlash, o‘lim tushunchasini yumshoqroq ifodalash va qayg‘uni estetik hamda madaniy
me’yorlarga mos ravishda yetkazishga intiladi.
Til bilan madaniyatning bog‘liqligi motam leksikasida ayniqsa yaqqol namoyon bo‘ladi.
Har bir xalq o‘z dunyoqarashi va qadriyatlari asosida motam marosimlarini tashkil etadi va til
vositasida ushbu jarayonni boshqalarga yetkazadi. O‘zbek tilida "duo qilish", "marhumga
xatmi Qur’on o‘qish", "ta’ziya bildirish" kabi iboralar keng tarqalgan bo‘lsa, ingliz tilida
"moment of silence" (sukunat daqiqasi), "memorial service" (xotira marosimi) kabi iboralar
qo‘llaniladi. Ushbu farqlar til va madaniyatning qanday uzviy bog‘langanligini isbotlaydi.
Motam leksikasining lingvistik tadqiqi insoniyat uchun umumiy bo‘lgan, biroq har bir
xalq tomonidan o‘ziga xos tarzda tushuniladigan tushunchalarni yoritishda muhim
ahamiyatga ega. Ushbu tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, til – bu faqatgina so‘zlar to‘plami emas,
balki milliy tafakkur va madaniyatning aks sadosidir. O‘zbek va ingliz tillarida motam
leksikasining o‘xshash va farqli jihatlarini chuqur o‘rganish orqali biz tilning inson hayotidagi
rolini yanada teranroq anglash imkoniyatiga ega bo‘lamiz.
References:
1.
Benveniste, E. (1971).
Problems in General Linguistics
. University of Miami Press.
2.
Crystal, D. (2008).
A Dictionary of Linguistics and Phonetics
. Blackwell Publishing.
3.
Fillmore, C. J. (1982). Frame Semantics.
Linguistics in the Morning Calm
, 111-137. Seoul:
Hanshin Publishing.
4.
Lakoff, G., & Johnson, M. (1980).
Metaphors We Live By
. University of Chicago Press.
5.
Lyons, J. (1995).
Linguistic Semantics: An Introduction
. Cambridge University Press.
6.
Mahmudov, N., & Yo‘ldoshev, Sh. (2013).
O‘zbek tilining semantik xususiyatlari
. Toshkent:
Fan nashriyoti.
7.
Sapir, E. (1921).
Language: An Introduction to the Study of Speech
. Harcourt, Brace &
Company.
8.
Sodiqov, A. (2018).
O‘zbek tilida diniy-etnik leksikaning o‘ziga xos xususiyatlari
. Toshkent:
Universitet nashriyoti.
9.
Vezhbitskaya, A. (1996).
Understanding Cultures through their Key Words: English,
Russian, Polish, German, and Japanese
. Oxford University Press.
10.
X. Jo‘rayev (2020).
O‘zbek xalqining madaniy tafakkuri va til tafakkuri o‘zaro bog‘liqligi
.
Toshkent: O‘zbekiston milliy universiteti nashriyoti.
