437
foydalanuvchilarining ruhiy salomatligini ta'minlaydi, ularning kognitiv faollikka, aloqaga,
ahamiyatiga bo'lgan ehtiyojlarini qondirishga yordam beradi, raqamli axborot muhiti sub'ektlari
uchun o'zini o'zi anglash uchun shart-sharoit yaratadi, axborotning ob'ektivligi va adekvatligini
ta'minlaydi. raqamli kontentni qabul qilish, jamiyatni raqamlashtirish sharoitida bolalar va
yoshlarning an‘anaviy insoniy qadriyatlarga asoslangan adekvat dunyoqarashini shakllantirish
―raqamli gigienani bolalarni muntazam tarbiyalash kontekstiga kiritishni‖ ta‘minlaydi.
Raqamli axborot makonida bolalar va o'smirlarning psixologik-pedagogik xavfsizligini
ta'minlash muammosini hal qilish bir qator tamoyillarni hisobga olishni o'z ichiga oladi. Bu
tamoyillar orasida [4], xususan, quyidagi tamoyillar belgilangan:
- izchillik (yosh avlodning psixologik va pedagogik xavfsizligini ta'minlashda barcha
manfaatdor institutlarning o'zaro hamkorligini talab qiladi);
- ilmiy xususiyat (raqamli axborot muhitining yoshlar dunyoqarashini shakllantirishga
salbiy ta'sirini oldini olish yo'llari va vositalarini aniqlash uchun fanlararo psixologik-pedagogik
tadqiqotlarni o'tkazishni nazarda tutadi);
- axborot mazmunining ta'sir darajasini tartibga solish (bolalar va yoshlarning kiber-
resurslarga kirishini yoshi va axborot madaniyatining shakllanish darajasiga muvofiq tartibga
solish nazarda tutiladi);
- axborot makonida bolalar va yoshlar faoliyatini psixologik-pedagogik qo‗llab-
quvvatlash (bolalar va yoshlarni axborot mazmunini adekvat idrok etish va qayta ishlashga
o‗rgatish bo‗yicha chora-tadbirlar tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish ko‗zda tutilgan).
Aytilganlarni sarhisob qilar ekanmiz, raqamli axborot makonida nafaqat ijobiy salohiyat,
balki tahdidlar ham borligini qayd etamiz. Raqamli axborot makonida bolalar va o‗smirlarning
psixologik-pedagogik xavfsizligini ta‘minlashning mohiyatini ochib berish global tarmoqning
yoshlarga salbiy ta‘siriga samarali to‗siqni ishlab chiqish va amalga oshirish uchun zamin
yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Хакимзянов Р.Н. Внутренние ресурсы психологической безопасности подростков
в условиях интернет - коммуникации // Казанский педагогический журнал. - 2019. - №3. -
С. 77-78;
2.
Березина Т.Н. Факторы среды и их влияние на индивидуальную
продолжительность жизни // Мир психологии. - 2013. - № 4. - С. 165-178;
3.
Основы психологической безопасности // Часть 1. [Электронный ресурс]. URL:
https://www.becmology.ru/blog/warrior/security_intro01.htm (дата обращения: 17.10.2021);
4.
Borisenkov V.P., Gukalenko O.V. , Pustovoitov V.N., Pustovoitova L.V. Principles of
pedagogical interaction in the digital space // European Proceedings of Social and Behavioural
Sciences EpSBS - DCCD 2020.
HISSIY INTELLEKT VA UNING SHAKLLANISHI
Sharafitdinov Abdulla XXX
O‗zMU Jizzax filiali Psixologiya kafedrasi stajyor o‗qituvchisi
Shovxiyev Luqmoniddin Boynazar o‗g‗li
O‗zMU Jizzax filiali Psixologiya kafedrasi stajyor o‗qituvchisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada shaxsning hissiy intellekti ularning bir-birini hissiy idrok
etishi va empatik munosabatlariga e‘tibor qaratilgan. Hissiy intellekt va uning shakllanishining
psixologik xususiyatlari ko‗rsatib o‗tilgan. Emotsional intellektni tashkil etishda tavsiyalar
ishlab chiqilgan.
Kalit so‗zlar:
Hissiy intellekt, moslashuvchanlik, empatiya, stressga chidamlilik, qaror
qabul qilish, munosabatlar boshqaruvi.
438
Ma‘lumki, IQ shaxsning ish faoliyatidagi muvaffaqiyatini belgilaydi. Hissiy intellekt - bu
odamning o‗z his-tuyg‘ularini his qilish qobiliyati, shu jumladan jamoada ishlash va
hamkasblarining kayfiyatini ko‗tara olish qobiliyatidir. Genetik darajadagi IQdan farqli o‗laroq,
inson o‗z hayoti davomida hissiy zakovatini boshqarishi va kuchaytirishi mumkin. Shuni anglab
yetish zarurki, ijtimoiy qobiliyat ko‗rsatkichi — mantiqiy fikrlash yoki matematik muammolarni
hal qilish qobiliyatidan ko‗ra, shaxsiy muvaffaqiyat uchun muhim ahamiyatga ega.
1950 yil - Avraam Maslou kabi gumanistik psixologlar odamlar o'zlarining hissiy
kuchlarini qanday qurishlari mumkinligini tasvirlaydilar.
1995 yil - Hissiy intellekt tushunchasi psixolog Daniel Golemanning "Hissiy intellekt"
kitobini nashr etgandan keyin mashhur bo'ldi. Ushbu kitob bir yarim yil davomida ―The New
York Times‖ nashriga ko'ra eng ko'p sotilgan kitoblar ro'yxatida qoldi. 2006 yilda 5 000 000
nusxa allaqachon o'ttiz turli tillarda sotilgan va u ko'plab mamlakatlarda bestseller bo'lgan.
Daniel Goleman Bu hissiy intellektni insonning his-tuyg'ularini boshqarish qobiliyati, ya'ni bu
his-tuyg'ular to'g'ri va samarali ifodalanishi uchun tavsiflaydi. Golemanning so'zlariga ko'ra,
hissiy intellekt ishdagi muvaffaqiyatning eng katta bashoratidir.[1-2-3]
Ko'pchiligimiz kundalik ish bilan band bo'lganimiz sababli, vaziyatlarga qanday
munosabatda ekanligimiz va o'zimizni qanday tutishimiz haqida kamdan-kam to'xtab qolamiz.
O'zini anglashning boshqa shakli - bu boshqalarning bizga nisbatan bo'lgan his-tuyg'ularini tan
olishdir. Ko'pincha bu qiyin, chunki biz ko'rishni istagan narsamizni ko'rishga moyil bo'lamiz va
agar ular biz uchun noqulay bo'ladi deb hisoblasak, boshqalardan fikr so'rashdan qochishga
moyildirmiz.
Hamdardlik bilan munosabatda bo'lish, odamlarga ko'pincha ijtimoiy munosabatlarga,
ayniqsa ish joylarida ta'sir qiladigan kuch dinamikasini tushunishga imkon beradi. Ushbu sohada
yaxshi bilimga ega bo'lganlar munosabatlarga to'g'ri ta'sir ko'rsatishga, his-tuyg'ular va xatti-
harakatlar qanday ishlashini tushunishga va kuch dinamikasining ushbu turi atrofida yuzaga
keladigan turli vaziyatlarni samarali talqin qilishga qodir.
Hissiy intellekt - bu o'zining va boshqa odamlarning his-tuyg'ularini, niyatlarini,
motivatsiyasini, istaklarini tan olish va uni boshqarish qobiliyatidir. Ko'nikma, amaliy
muammolarni hal qilishga, hayotda va ishda maqsadlarga erishishga yordam beradi. Rivojlangan
hissiy intellektga ega odamlar boshqa odamlar bilan muzokaralar olib borish, qaror qabul qilish
va salbiy holatlarga to'g'ri javob berish imkoniyatiga ega.[4-5-6]
Tuyg'ular orqali biz voqealar, so'zlar va holatlarga munosabat bildiramiz. Agar ular
tushunilmasa, sodir bo'layotgan narsa buziladi. Misol uchun, ishda ular sizga eslatma berishdi va
siz janjallashib, janjallasha boshladingiz. Natijada, bu nevroz, apatiya va boshqa depressiv
holatlarga olib keladi. Shu bilan birga, depressiya tezda yo'qolmaydi: 15-39% odamlarda u bir
yildan ortiq davom etadi.[7-8]
Rivojlangan hissiy intellektga ega odam harakatlar yoki his-tuyg'ularga emas, balki sabablarga
javob beradi. Bu unga tanqidni to'g'ri qabul qilishga, boshqa odamlarni tushunishga va ularga
adekvat munosabatda bo'lishga yordam beradi.
Hissiy intellektga ega bo‗lgan odamlarning ruhiy salomatligi, ish samaradorligi va
yetakchilik qobiliyatlari yaxshilanadi. Shu bilan birga, yetakchilik qobiliyatining 67% qismi
hissiy intellektga to'g'ri keladi. Bu texnik bilim va IQdan ikki marta muhimroqdir. Buni Egon
Zehnder tadqiqoti tasdiqlaydi. Ular 515 ta yuqori martabali rahbarni tahlil qilib, emotsional
intellekti rivojlangan odamlar muvaffaqiyatga erishish ehtimoli yuqori ekanligini aniqladilar.
Hissiy intellekt siz bilan nima sodir bo'layotganini bilishdan boshlanishi kerak. Siz
o'zingizni va his-tuyg'ularingizni ajratishni, ularni alohida hodisa sifatida taqdim etishni va unga
yon tomondan qarashni o'rganishingiz kerak. Tuyg'ular - bu sizning atrofingizdagi voqealarga
munosabatingiz. Tuyg'uni o'zingizdan ajratish qobiliyati vaziyatni baholashga, qaror qabul
qilishga va to'g'ri javob berishga yordam beradi.[9-10-11]
Hissiy intellektning rivojlanish darajasini quyidagicha baholash mumkin:
-
O'z his-tuyg'ularingiz va his-tuyg'ularingizdan xabardor bo'ling.
-
Gapirishdan yoki harakat qilishdan oldin pauza qiling.
439
-
O'z fikrlaringizni va hissiyotlarga bo'lgan munosabatingizni nazorat qilishga intiling.
-
Tanqidni yaxshilash uchun imkoniyat sifatida foydalaning.
-
Qadriyatlar va tamoyillaringizga sodiq qoling.
-
Boshqalarni maqtang va ilhomlantiring.
-
Foydali fikr bildiring.
-
Kechirim so'rang va xatolarni tan oling.
-
Kechiring va unuting.
-
Majburiyatlaringizni bajaring.
-
Boshqalarga yordam bering.[12-13]
Hissiy intellektning asosini - o`z-o`zini anglash tashkil etadi. O‗zingizning his-
tuyg‘ularingizni qanchalik aniqroq aniqlay olsangiz, shuningdek, biznesingiz yoki karyerangizni
boshlash yoki tugatish, oilaviy masalalar, yoki shaxsiy maqsadlarni modellashtirish nuqtayi-
nazaridan his-tuyg‘ularingiz qanday ta‘sir qilishini yaxshiroq anglay olsangiz, shunchalik
samarali hayot kechirishingiz mumkin. Shubhasiz, his-tuyg‘ularingizni tushunish yetarli emas,
ularni o`z manfaatlaringizga aylantira olish juda muhimdir. Shuningdek, bizga kerakli bo`lgan
maqsadlarga erishish uchun , odamlar bilan muloqatda buzg`unchi yoki neytral his-tuyg`ularni
ijodiy hislarga aylantira olish muhimdir. Ammo, hammasini o`zingizdan boshlashingiz zarur. Bu
shuni anglatadiki: agarda siz qarzdorlik hissi va salbiy his-tuyg`ular bilan biror-bir ishni qilishga
majbur bo`lsangiz, asab va resurslarni minimal sarflash bilan kerakli natijani olish ehtimoli
deyarli mumkin emas. Inson, jamiyat a'zolari sifatida, boshqa odamlar bilan muvozanatli yashash
uchun ko'plab ko'nikmalarga muhtoj.[14-15]
Bizning fikrlash tarzimiz va xatti -harakatlarimiz biz a'zo bo'lgan jamiyatning
yaxlitligiga putur yetkazmasligi juda muhim. Ko'p sonli ijtimoiy-emotsional ko'nikmalar
(hamdardlik, o'zini tuta bilish, chidamlilik, o'zini o'zi bilish, qat'iyatlilik, rahmdillik, yetakchilik,
madaniy sezgirlik) borki, ular ustida ishlashimiz kerak. Hayotimizning har qanday sohasidagi
eng muhimlaridan biri shubhasiz, hissiy aqldir. Hissiy intelekt bu bizga o'zimizning ham, biz
muloqot qilayotgan odamlarning ham his -tuyg'ularini tahlil qilish va qayta ishlashga imkon
beradi
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Бодалев А. А.
О взаимосвязи общения и отношения // Вопросы психологии. –
1994. – № 1.
2.
Sharofitdinov, A. (2022). OILADA SIBLING MAQOMI MUNOSABATLARINING
PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI.
Журнал Педагогики и психологии в современном
образовании
,
2
(3).
3.
Sharofitdinov, A. (2022). DESTRUKTIV XULQ-ATVOR PAYDO BO‗LISHI VA
SHAKLLANISHINING IJTIMOIY PSIXOLOGIK OMILLARI.
Журнал Педагогики и
психологии в современном образовании
,
2
(3).
4.
Abdulla, S. (2022, March). THE ROLE OF FAMILY IN THE FORMATION OF
LEARNING MOTIVATION FOR ADOLESCENTS. In
Conference Zone
(pp. 286-288).
5.
Sharofitdinov, A. (2022). O‗SMIRLARDA O‗QUV MOTIVATSIYASINI
SHAKLLANTIRISHDA OILANING O‗RNI.
Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании
,
2
(6), 82-87.
6.
Sharofitdinov, A. (2022). BOSHQARUV JARAYONIDA QAROR QABUL
QILISHNING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI.
Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании
,
2
(6).
7.
Sharofitdinov, A. (2022). O‗SMIRLARDA JINOYATCHILIK XULQINING KELIB
CHIQISHI.
Журнал Педагогики и психологии в современном образовании
,
2
(6), 78-81.
8.
XXX, Sharafitdinov Abdulla. "The role of family in the formation of learning
motivation for adolescents."
Texas Journal of Multidisciplinary Studies
6 (2022): 285-287.
9.
Sharaffitdinov, A., & Yusupov, U. (2022). The opportunities of educating morality
for children through samples of folklore.
Eurasian Scientific Herald
,
5
, 65-68.
440
10.
Abdulla, S., & Zulxaydar o‗g‗li, Q. M. (2022). Psychological Characteristics of
DecisionMaking in Management.
Global Scientific Review
,
1
, 14-18.
11.
Sharofitdinov, A., & Umidjon, Y. (2022). SHAXSIY KAMOLOTDA ART-
TERAPEVTIK
MASHQLAR.
Журнал Педагогики и психологии в современном
образовании
,
2
(3).
12.
Shovxiyev L.(2021). Ursachen der Entstehung von psychischen Krisen.
"International Simposium of Young Scholars"
Xalqaro Amerika konferensiyasi.
(
514-516
betlar)
13.
Shovxiyev Luqmoniddin Boynazar o‗g‗li, Murotmusaev Komiljon Buriboyevich,
Yuldashev Sheryigit Ergashovich. ―PSCHOLOGY OF MODERN LEADERSHIP AS AN
IMPORTANT PHENOMENON OF EFFECTIVE MANAGEMENT‖
Intenational Journal of
Early Childhood Special Education ISSN:1308-5581
2022 yil
14.
Abdurazzoqov. N.K. ―O‗smirlarda axborot-psixologik xavfsizlikni ta‘minlashning
ijtimoiy-psixologik imkoniyatlari‖- Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and
social sciences- 2021.15-iyun. 433.bet.
15.
Shafieva E.I., Murotmusaev K.B., Yusupova Sh.Sh. Deviant behavior: psychological
factors of study. Frontline social sciences and history journal (ISSN – 2752-7018) Volume 02
Issue 03 pages: 32-38 SJIF impact factor (2021: 5. 376) (2022: 5. 561) 32p
SHARQ MUTAFAKKIRLARINING OILADA BOLALAR SHAXSIDA
ETNOPSIXOLOGIK XUSUSISYATLARNI TARBIYALASH HAQIDAGI
QARASHLARI
B.Norbekova
O‗zMU Jizzax filiali ―Psixologiya‖ kafedrasi katta oʻqituvchisi
M.Oʻroqboyeva
O‗zMU Jizzax filiali ―Oila psixologiyasi‖ yoʻnalishi talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada
sharq mutafakkirlarining oilada bolalar shaxsida
etnopsixologik xususisyatlarni tarbiyalash haqidagi qarashlari bayon qilingan.
Tayanch iboralar:
Sharq xalqlari, islom tarbiyasi, buyuk allomalar va mutafakkirlar,
ijtimoiy-iqtisodiy, ma‘naviy-ahloqiy, pedogogik-psixologik, moddiy qadriyatlar.
―Agar mendan sizni nima qiynaydi?-
deb so‘rasangiz , farzandlarimizning
ta‘lim -tarbiyasi‖- deb javob beraman.
Sh.MIRZIYOYEV
Markaziy Osiyo, jumladan, O‘zbekistonda tarbiya borasida to‘plangan tarbiya uslublari
kamol topayotgan yosh avlod tarbiyasida yuksak ma‘rifiy ahamiyatga ega. O‘zbek xalqi barcha
Sharq xalqlari kabi oilaga, bola tarbiyasiga juda katta ahamiyat bergan. Bu an‘ana avloddan-
avlodga xalq donishmandligining timsoli sifatida o‘tib kelgan va milliy madaniyatimizda o‘ziga
xos o‘rin tutadi. Islom ilmi bo‘yicha bolalar ota-onalar qo‘lida aziz va omonatdirlar. Shuning
uchun ularga go‘zal tarbiya, yaxshi xulq o‘rgatmoq va ko‘rkam odatlarni tushuntirmoq
lozimligi uqtiriladi.
Islom tarbiyasida ota-onaning o‘rni haqida ko‘p gapirilgan. Ayniqsa, ota fe‘li atvorining
bola tarbiyasiga ta‘siri haqida alohida uqtiriladi. Xususan, nafaqat o‘zbek, balki butun islom
mamlakatlariga mashhur bo‘lgan din peshvosi Shayx Muhammadsodiq Muhammad Yusuf
janoblari o‘zining bola tarbiyasi haqidagi fikrlarini quyidagicha bayon etgan: ―Bizning islomiy
