276
Elwendia capusii
(Капю зираси) – Илдизтуганакли, туганакпояли, туганаксимон
йўғонлашган поликарп ўт ҳисобланади. Ҳудуднинг адир, гилли ва майин тупроқларида
тарқалган. Мазкур тур, хўжалик аҳамиятига кўра фойдаланилмайдиган турлар қаторига
киритилган. Бу эса, мазкур тур устида янги тадқиқотлар олиб боришни тақозо этади.
Тадқиқотлар давомида турнинг 4 та ўсимликлар жамоасида 10 та ўсиш нуқталари
аниқланди. Тадқиқотларимиз Туркистон тоғ тизмасининг Дуоба, Еттикечув, Ўриқлисой,
Пишағарсой ҳудудлари атрофида олиб борилди. Мазкур ҳудудларнинг денгиз сатҳидан
баландлиги 1100-1450 м атрофида бўлиши кузатилди. Мазкур тур асосан эфемерли-ҳар
хил ўтли-шувоқзор, буғдойиқли-шувоқзор, буғдойиқли-шувоқли-бутазор ҳамда ҳар хил
ўтли-шувоқзор ўсимликлар жамоаларида тарқалганлиги кузатилди. Шу билан бирга 2, 4, 6
ҳамда 9 ценопопуляцияларда
Elwendia chaerophylloides
ҳам учраши кузатилди.
Фитоценозларнинг йил ва фасллар давомида, уларнинг ҳолатини ўзгариб туриши
кузатилади. Айрим йилларда йиллик ѐғин миқдорининг кўп бўлиши натижасида
Elwendia
туркуми вакилларининг маълум майдонларни эгаллаб олиши кузатилади. Лекин мазкур
туркум вакиллари Туркистон тоғ тизмасидаги ўсимликлар жамоасида доминантлик
қилиши ҳолатлари кузатилмади.
Юқорида қайд этилган маълумотлар таҳлили шуни кўрсатадики, ҳозирги кунга қадар
Ўзбекистонда тарқалган
Elwendia
Boiss. туркуми турларининг ценопопуляциялари ва
уларнинг ҳолати борасида аниқ мақсадга йўнатилтирилган тадқиқотлар олиб борилмаган
Шу билан бир қаторда, олинган натижалар муҳим хўжалик аҳамиятига эга бўлган турлар
устида узоқ йиллар давомида мониторинг олиб бориш, уларнинг табиий заҳиралари
аниқлаш ҳамда истиқболли турлардан кенг миқѐсда фойдаланилади. Турнинг
интродукциясини амалга оширишда, мазкур ҳудудлар ва улардан олинадиган намуналар
бирламчи материаллар сифатида фойдаланиш имконини беради.
Мазкур олинган натижалар турларнинг ценопопуляцияларини баҳолаш учун
бирламчи материаллар сифатида хизмат қилади. Турларнинг ўсимликлар жамоаларида
тарқалишини тадқиқ этиш, уларнинг экологик оптимуминин аниқлаш имконини беради.
Фойдаланилган адабиѐтлар рўйхати:
1.
Азимова Д.Э. Молгузар ботаник географик райони флораси. Биология фанлари
бўйича фалсафа доктори диссертацияси автореферати. Тошкент, 2018. 44 б.
2.
Ботирова Л.А. Зоминсув хавзасининг ўсимликлар коплами: Автореф. дис. ...канд.
биол. наук. – Ташкент: 2012. – 24 с.
3.
Рахимова Т.Т. Ўсимликлар экологияси ва фитоценология фанларидан методик
қўлланма. Тошкент. 2009. 72 б.
4.
Сулайманов Н.О. Флора бассейна реки Аксу (Туркестанский хребет): дис.
...канд.\биол. наук. – Тошкент: 2008. – 238 б.
5.
Эсанкулов А.С. Флора Зааминского государственного заповедника: дис.
...канд.биол. наук. – Тошкент: 2012. – 145 б.
HYPERICUM PERFORATUM L
O‗SIMLIGINING DORIVORLIK XUSUSIYATI VA
GENETIK TAHLILI
Jamoatova Farangiz Jamoliddin qizi
O‗zMU Jizzax filiali ―Biotexnologiya‖ yo‗nalishi talabasi
Anvarov Bobur Baxodir o‗g‗li
O‗zMU Jizzax filiali ―Biotexnologiya‖ yo‗nalishi talabasi
Annotatsiya:
Qizilpoycha – Hypericum L. va dog‗li (to‗rtqirrali) dalachoy- Hypericum
muculatum Crantz. Dalachoydoshlar- Hypericum oilasiga kiradi. Dalachoy ko‗pyillik, bo‗yi 30-
277
100 smga yetadigan o‗t o‗simlik. Ildizpoyasi va ildizi sershox. Dalachoy o‗simligini yetishtirish
bugungi kunda keng yo‗lga qo‘yilgan. Undan tayyorlangan damlama antidepressant ta‗sirga
ega ya‘ni markaziy asab tizimini tinchlantirish va stress xolatlarda yaxshilash kabi ta‘sirga ega.
Kalit so‗zlar:
Hypericum Perfiratum, qilpoycha, to‗qson to‗qqiz kasallikka davo o‗t,
Hypericum muculatum.
Qizilpoycha (dalachoy)-o‗simligi sariq, yulduz shaklida bo‗lib, qadimdan shifobaxsh
giyoh sifatida foydalaniladi. Hypericum L dalachoydoshlar- Hypericaceae oilasiga kiradi.
Dalachoy turlari ko‗p yillik, bo‗yi 30-100 smga yetadigan o‗t o‗simlik. Poyasi bir nechta tik
o‗suvchi, silliq, tuksiz, qirrali bo‗lib, yuqori qismi qarama-qarshi joylashgan. Bargioddiy,
cho‗ziq tuxumsimon, poyada bandsiz qarama-qarshi joylashgan. Mevasi uch xonali, ko‗p
urug‗li, ko‗sakcha. Urug‗i mayda, qo‗ng‗ir rangli. Iyun-avgust oylarida gullaydi. Tarqalgan
hududlari Farg‗ona, Toshkent, Samarqand, Surxandaryo va Jizzax viloyatlarining tog‗ oldi
mintaqasidan o‗rta tog‗ hududigacha tarqalgan[1].
Qizilpoycha ko‗p yillik o‗simlik bo‗lib, asosan urug‗idan ko‗paytiriladi. O‗simlik
ekishdan avval yerni kuzda 25-28 sm qatlami haydaladi. Gektariga 20-25 tonna go‗ng va 50 kg
superfosfat o‗g‗iti beriladi. Mart oyining oxiri aprel oyining boshlarida urug‗lar sertifikatsiya
qilinib sabzovot ekadigan seyalkalarda qator oralarini 60 sm li va urug‗ni 0,5-1 sm chuqurlikka
ekiladi. Urug‗ juda mayda bo‗lgani uchun uni qumga aralashtirib ekiladi. Gektariga 4-5 kg dan
urug‗ sarflanadi. Uning urug‗lari 5-6 C da 12-16 kundan keyin ko‗karib chiqishi mumkin. Lekin
urug‗larning tez unishi uchun harorat 18-20 C bo‗lishi muhim. Agar kuzda ekilgan bo‗lsa unishi
tez va hosildorligi yuqori bo‗ladi. Agar o‗simlik qalin bo‗lib chiqsa uni orasi siyraklatilib, 1 m
yerga 10 ta o‗simlik o‗tkaziladi. Birinchi yili o‗simlik 10-12 marta sug‗oriladi, qatororalari 4-5
marta yumshatiladi. O‗sish davomida gektar hisobiga 40 kg dan azot, 30 kg dan kaliy o‗g‗iti
beriladi. Iyun va iyul oylarida dalachoy to‗liq gullaganda uning yer usti qismini gulli shoxlari
shonasi 30 sm dan oshmasdan o‗rib olinadi va maxsus uskunalarda quritiladi. Birinchi o‗rimdan
keyin dalachoy ekilgan maydonlarning gektariga 80-100 kg ammofos o‗g‗iti bilan oziqlantiriladi.
Orada 30-40 kun o‗tgandan keyin dalachoyni ikkinchi marta o‗rib olish mumkin. Dalachoy
birinchi yili meva bermaydi. Dalachoy o‗tlarini odatda iyun oxiridan iyul boshlarida ommaviy
gullash paytida yig‗iladi. Yig‗ilgan o‗tlar yaxshi havo aylanadigan chortoqlarda yoki ayvonlar
ostida quritilib, qog‗ozga yoki matoga 5-10 sm qalinlikda yopilib, vaqti-vaqti bilan aylantiriladi.
Butun o‗simlik o‗ti 15 kg dan oshmaydigan matodan qilingan qoplarga, maydalangani 25 kg
og‗irlikdagi qoplarga qadoqlanadi. Xomashyoning yaroqlilik muddati 3 yil. Namlik 13 % dan
oshmasligi kerak [2-4].
Foydali xususiyatlari: Dalachoy dorivor o‗simlik sifatida dastlab qadimgi Yunonistonda
tanilgan. Rossiya tabobatida dalachoy o‗simligini to‗qson to‗qqiz kasallikka qarshi o‗t deb
hisoblanadi va ko‗plab kasalliklarni davolash uchun, ayniqsa, dorivor o‗tlar aralashmasida keng
qo‗llaniladi. Dalachoy o‗ti biriktiruvchi, qon to‗xtatuvchi, yallig‗lanishga qarshi, og‗riq
qoldiruvchi, antiseptik, siydik haydovchi ta‘sirga ega. O‗simlik ishtaxani qo‗zg‗atadi, to‗qimalar
tiklanishini tezlashtiradi va asab tizimiga tinchlantiruvchi ta‘sir ko‗rsatadi. O‗simlik damlamasi
ayollar kasalliklari, oshqozon –ichak trakti kasalliklari, jigar, yurak va siydik pufagi
kasalliklarida, xususan, buyrak toshlarida qo‗llaniladi[5-8].
Genetik tahlili: Hypericum L. turlari haqida Shuyan Ma, Majid Xayatnezhad, Amir
Abbos Minaifor Hypericum L turlari orasidagi genetik xilma-xillik va munosabatlari haqida
quyidagicha ishlar olib borgan. Eron shimolidagi Hypericum turlarini tahlilini olib borishgan.
Odatda Ibn Sino (yoki Abu Ali Sino) deb atagan "Hofariqun" nomlari bilan Eronda mahalliy
giyoh sifatida tanilgan. Hypericum jinsi o‗simliklari an‘anaviy ravishda dunyoning turli
burchaklarida dorivor o‗simliklar sifatida ishlatilgan. Hypericum perforatum L. so‗nggi yillarda
eng ko‗p ishlab chiqarilgan va qo‗llanilgan o‗simlik preparatlaridan biri, ayniqsa yengil
antidepressant sifatida manba hisoblanadi. Ushbu tadqiqot uchu 9 viloyatdagi 17 turdan tasodifiy
to‗plangan 175 o‗simlikdan foydalanilgan.10 ta primer yordamida genomik DNKni kuchaytirish
141 ta bandni hosil qildi, ulardan 127 tasi polimorf (95,78%). Olingan yuqori o‗rtacha PIC va MI
278
qiymatlari Hypericum turlari orasida polimor lokuslarni aniqlash uchun ISSR primerlarining
yuqori imkoniyatlarini aniqladi. 17 ta to‗plamning genetik o‗xshashligi 0,617 dan 0,911 gacha
baholandi. Oddiy ketma-ketlikni takrorlash (ISSR) belgilari tahliliga ko‗ra, H. androsaemum va
H. hirtellumeng past o‗xshashlikka ega va H. perforaturm va H. triquetri folium turlari eng
yuqori o‗xshashlikka ega. Hypericum turlaridan genetik jihatdan ajratish uchun PCR asosidagi
DNKni kuchaytirish usuli qo‗llanildi. Ichki transkripsiyalangan speyker (ITS) mintaqasining
yadroviy ribosomali gen ketma-ketligi Eski va Yangi dunyoda tug'ilgan 50 ta Hypericum
taksoni uchun tahlil qilindi, ular hozirda qabul qilingan 36 taksonomik bo'limdan 11 tasini
ifodalaydi. Ushbu tadqiqot savdo H
.
perforatum preparatlarini autentifikatsiya qilishning genetik
usulini taqdim etadi. Bundan tashqari, ushbu ma‘lumotlar jinsdagi filogenetik munosabatlarni
dastlabki baholashga imkon beradi, uchta kuchli qo‗llab-quvvatlanadigan monofiletik
to‗plamlarni va bir nechta ikkilamchi monofiletik guruhlarni aniqlaydi. ITS gen ketma-ketligidan
foydalanib, ular H. perforatumni ushbu tadqiqotga kiritilgan Hypericumning barcha boshqa
turlaridan ajratib olingan [7,8].
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. В.П. Печеницын. Репродуктивная стратегия некоторых видов Allium подрода
Melanocrommyum (Amaryllidaceae) Растительные ресурсы. – Санкт-Петербург, 2017. –Т 53
№2. – С 210-219.
2. Уралов А.И. В.П. Печеницын. Структурные особенности и возрастные
изменения клонов Allium stipitatum Regel (Alliaceae) Ботанический журнал. – Санкт-
Петербург, 2018. – Т 103. №1 – С. 94-110.
3. М.Д. Тургунов, В.П. Печеницын, Н.Ю. Бешко, Д.А. Абдуллаев, Уралов А.И.
Биологические особенности редких видов семейства Iridaceae Juss. флоры Узбекистана в
условиях ex situ Acta Biologica Sibirica, 2019, 5(2), P.17-22.
4. Д.Т. Хамраева, О.К. Хожиматов, А.И.Уралов. Рост и развитие Ferula tadshikorum
Pimenov в условиях интродукции Acta Biologica Sibirica, 2019, 5(3), P.172-177.
5. Uralov A.I., Turakulova V.Kh., Esankulova D. S., Dusmuratova F.M. Intrapopulation
Variability and Options of Reproductive Strategy of Allium
Bulbous Species (Amaryllidaceae) Revista geintec-gestao inovacao e texnologias Vol. 11
No. 3 (2021)1646-1655pp.
6. Уралов А.И., Печеницын В.П. Зависимость семенной продуктивности
луковичных видов Allium L. от количества листьев на генеративном побеге. Доклады АН
РУз. 2015. 74-77 с.
7.http://100trav.su/
8.
https://www.jstor.org/stable/43498615
KOVRAK PLANTATSIYALARINI TASHKIL ETISHDA BIOTEXNOLOGIK
ISTIQBOLLAR
Ne‘matova Malohat Abdurasulovna
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
―Biotexnologiya‖ kafedrasi assistant o‗qituvchisi
Murodova Sayyora Sobirovna
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
―Biotexnologiya‖ kafedrasi b.f.d, professor o‗qituvchisi
Rajabboyeva Xilola Toirbek qizi
O‗zbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali talabasi
