146
У. Вўриев
*
Хатшунослик экспертизаларини амалга оширишда
ўзгартирилган ёзувлар тадқиқоти
Ўзбекистон Республикаси суд ҳуқуқ тизимида амалга ошири-
лаётган ислоҳотларнинг асосий мақсади давлат органлари фаолияти- да
қонунийликни таъминлаш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари- ни
ишончли ҳимоя қилиш, жамоат ва давлат хавфсизлигини таъмин-
лашдан иборат. Одил судловни амалга ошириш, жиноятларни тез ва
тўла очиш, жиноят содир этган ҳар бир шахсга адолатли жазо берили-
ши, айби бўлмаган ҳеч бир шахс жавобгарликка тортилмаслиги ва ҳукм
қилинмаслиги учун айбдорларни фош этишда ҳамда қонунлар- нинг
тўғри татбиқ этилишини таъминлашда ички ишлар органлари- нинг
эксперт криминалистика хизмати ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Эксперт-криминалистика хизмати томонидан амалга оширила-
диган экспертиза турлари дастлабки терговни тўла амалга ошириш,
жиноят содир этган ҳар бир шахсга адолатли жазо берилиши ҳамда айби
бўлмаган ҳеч бир шахс жавобгарликка тортилмаслиги ва ҳукм
қилинмаслиги учун хизмат қилади.
Хатшунослик экспертизаларини амалга оширишда ўзгартирилган
ёзувларни тадқиқот қилиш муаммолари криминалист олимларни аввал-
дан қизиқтириб келади. Ушбу масала билан олимлар ХХ асрнинг бош-
ларидаёқ шуғулланганлар. Масалан 1916 йилда Ганс Шнейкерт «хатшу-
нослик бўйича тадқиқотларнинг биринчи навбатдаги вазифаси ёзувнинг
ўзгарганлик ҳолати бўлади» деб ҳисоблаб, ёзувни ниқоблаш усул- лари,
ёзувни ўзгартиришга таьсир этувчи омиллар, шунингдек атайин
ўзгартирилган ёзувларни ифодаловчи белгиларни ўрганиш мақсадида
тадқиқотлар ўтказган. Тадқиқот натижасида олинган маълумотларга
асосланиб, Г.Шнейкерт ўзгартирилган ёзувларни ифодаловчи белги-
лар сирасига «сунъий ёзув шакллари уларни кўзга кўринувчи безаш
ҳаракатларни бузиш ҳисобига ёзиш шаклларини бузиш, айнан бир хил
ҳарфлар шаклларини белгиланган кетма кетликда қўллаш, ҳарф- ларни
кўзга кўринувчи баландлиги, тезлашиши ва босим кучи, шу- нингдек
бир қўлёзмага тегишли бўлган оғишларни» киритган.
ИИВ Академияси 4-ўқув курси тингловчиси.
Ўзгартирилган ёзувларни тадқиқ этиш билан боғлиқ вазифалар
хатшунослик экспертизасининг энг мураккаб вазифаларидан ҳисобла-
нади. Бу биринчи навбатда, ёзувни ўзгариши ёки ўзгартирилишига у
ёки бу тарзда таъсир қилувчи ва «бузувчи омиллар» деб аталувчи
омилларнинг кўплигига боғлиқдир.
Ёзувнинг барча мавжуд ўзгаришларни қуйидаги икки асосий
гуруҳга ажратиш мумкин:
1)
ёзувнинг табиий ўзгаришлари;
2)
ёзувни атайин ўзгартиришлар.
Табиий ўзгаришлар - ёзувдаги, одам иштирокисиз юз берадиган
ўзгаришлардир. Ёзувдаги бу каби ўзгаришлар қуйидаги учта бузувчи
омиллар таъсирида юз беради:
1.
Ёзишнинг ташқи шароитларини ўзгариши.
2.
Ёзувчи (ижрочи, муаллиф)нинг ички ҳолатининг ўзгариши.
3.
Ижрочининг, ўз ёзувини ўзгартиришга истаги билан боғлиқ
бўлмаган ғайриодатий мақсади.
Атайин ўзгартиришлар - ижрочи томонидан, ўз ёзувига онгли
равишда киритган ўзгартиришларидир. Ёзувни атайин ўзгартиришлар
турлари қуйидагилар бўлиши мумкин:
-
ёзувни тез ёзиш билан ниқоблаш;
-
одатий ёзиш қўлини алмаштириш;
-
босма ҳарфларга тақлид қилиш;
-
бошқа шахснинг ёзувига тақлид қилиш.
-
ёзувнинг бошқача ўзгартиришлар (масалан, қўлёзмаларни
трафаретлар ёрдамида бажариш).
Ҳозирги кунда хатшунослик экспертизаларини амалга ошириш-
да эксперт криминалистлар асосан хорижий давлатларда чоп этилган
адабиётлардан фойдаланмоқдалар. Ушбу турдаги адабиётларнинг
етишмаслиги ҳамда фойдаланишда айрим муаммоларнинг мавжудлиги
сабабли хатшунослик экспертизаларини амалга оширишда бир қатор
хато ва камчиликларга йўл қўйилмоқда. Ушбу муаммо ва камчи-
ликларни бартараф этиш учун қуйидагиларни амалга ошириш лозим:
-
хатшуносликка оид ўзбек тилида адабиётлар яратиш;
-
хатшунослик экспертизасини амалга ошириш билан боғлиқ
методикани ишлаб чиқиш;
-
эксперт-криминалистика соҳасида кўп йиллик тажрибага эга
ходимлар салоҳиятидан унумли фойдаланишни жорий этиш.
Хуллас бугунги кунда мамлакатимизда амалга оширилаётган
ислоҳотларнинг асосий мақсади фуқароларнинг қонуний ҳуқуқ ва
эркинликларини ишончли ҳимоя қилинишни таъминлаш экан, бу
200
148
борада давлат органлари ролини кучайтириш фаолиятини янада
такомиллаштиришни тақозо этади.
Адабиётлар рўйхати:
1.
Yugay, Lyudmila. "Biometric identification as an innovation in
criminalistics." Society and innovations, Special 07 (2022): 289.
2.
Югай, Людмила. "Судебно-экспертная деятельность в Республике
Узбекистан в эпоху цифровизации." Современные тенденции
развития цифровизации в сфере юстиции 1.1 (2022): 35-40.
