92
С. А. Аликулов
Папилляр нақшларнинг идентификациявий
аломатлари
Қўл бармоқларининг тирноқ фалангаси излари қўл кафтининг
сиртидаги бошқа қисмлари изларига нисбатан кўпроқ учрайди. Бундай
изларни идентификация қилиш учун папилляр нақшлари асос бўлади.
Бу нақшларни ўрганишда текширилаётган шахснинг қўл бармоқлари
папилляр чизиқларининг нақшлари билан солиштириб кўрадиган бир
қатор аломатларни ажратиш мумкин. Қўл излари бўйича шахсни
аниқлаш ушбу аломатларнинг ўзига хосликлари солиштирилаётган
нақшда яхши кўринадиган бўлгандагина амалга оширилади.
Папилляр нақшларини ўрганиш, идентификация қилиш ушбу
изларнинг умумий аломатларини аниқлашдан бошланади. Папилляр
нақшларнинг умумий аломатларига унинг тури, шакли, ўлчами, хар хил
кўринишда бўлиши ва бошқалар киради. Бундан ташқари, дак-
тилоскопик карталарда бўлган кўп миқдордаги папилляр нақшларни
тадқиқ этиш орқали умумий аломатлар қаторига нақшдаги чизиқлар
оқимининг йўналиши (шакли), нақшнинг ва элементларининг ҳолати,
нақшни ташкил этувчи элементларнинг сони, нақшнинг сифатини
киритиш мумкин.
Ҳар бир аломатни кўриб чиқамиз. Нақшдаги чизиқлар оқими- нинг
йўналиши ва унинг шакли папилляр чизиқларининг бир томон- лама
узайиши натижасида эмас, балки кафт сиртида папиллярларнинг
ривожланиши жараёнида вужудга келади. Шунинг учун папилляр
нақшнинг ўзи ёки акси ўрганилганда папилляр чизиқлар қайси томон-
га, яъни ўнгдан чапга ёки чапдан ўнгга, юқоридан пастга йўналган-
лигини аниқлаб бўлмайди. Лекин, шундай бўлишига қарамасдан,
папилляр чизиқларининг бошланиши уларнинг чап томон акси
ҳисобланади. Изни ўрганиш жараёнида нақшлар томонлари ва уларни
локаллаштирилмаганлигини аниқлашдаги қийинчиликларни ҳисобга
олган ҳолда, нақш папилляр чизиқларининг умумий аломатлари
йўналишини эмас, балки нақшдаги папилляр чизиқларининг шакли
(конфигурацияси)ни тадқиқ қилиш керак. Бу қўшимча тадқиқотсиз
нақшнинг идентификациявий аломатини ўрганишга имкон беради ва
амалий жараёнда катта аҳамиятга эга.
Шакл - чизиқларни умумий конфигурацияси ёки уларнинг
оқимини билдирувчи аломатлар йиғиндиси. Уларнинг номланиши
геометрик кўринишдаги шакл ва контурлар атамаларига ўхшаб
93
айтилади. Масалан: ёй, сиртмоқ, овал, айлана-овал, спирал ва ҳоказо.
Папилляр нақш шакллари вариантларининг саноқсизлиги уларнинг
хоҳлаган тизимини аниқ таснифлашга имкон беради. Хусусан,
папилляр нақшларни туркумларга ажратишда уларнинг марказида
ҳосил бўлган сурат асос қилиб олинади, яъни улар ёйсимон,
сиртмоқсимон ва айланасимон туркумга мансуб бўлиши мумкин.
Папилляр нақшлари тузилишининг умумий аломатлари бўлган
нақшнинг ҳолати ва унинг элементларини кўриб чиқамиз. Бу асосий
аломат бўлиб, у нақшдаги элементларни (ўнгдаги, чапдаги, юқорида-
ги, пастдаги ва бошқалар), қандайдир маълум чизиқларни (вертикал,
горизонтал) ёки нуқталарни бир-бирига нисбатан ҳолатини ўз ичига
олади.
Нақшнинг умумий ҳолати деганда, унинг чизиқлари ва бошқа
элементларини қўл, бармоқ ва папилляр нақшларнинг ичидаги алоҳи-
да элементларнинг маълум бўлган анатомик нуқталарида тузилган
координатлар тизимига нисбатан мўлжаллаш тушунилади.
«Ҳолат» аломати, керак бўлган тақдирда, папилляр нақш ҳақи-
даги ахборотни аниқлашга ва кенгайтиришга имкон беради. Масалан,
шакли бир хил бўлган айланасимон нақшлар тирноқ фалангасида ўнгга
ёки чапга оғма ҳолатда жойлашиши мумкин (бурчак катталик- ларининг
мўлжали), ёйсимон нақшларнинг чўққиларини бирлашти- рувчи
чизиқлар ҳолати оғма бўлиши мумкин.
Папилляр нақшларнинг навбатдаги умумий аломати нақшларни
ташкил этувчи элементларнинг миқдоридир. «Миқдор» тушунчаси
нақшларни ўрганишда маълум бўлган ёки аниқланган нуқталар ора-
сидаги чизиқлар миқдорини, шунингдек, характерли расмлар ташкил
қилувчи ҳар қандай элементлар (дельта, марказ, папилляр чизиқлар-
нинг ажралиши, оролча ва бошқалар) миқдорини ҳам ифодалаши
мумкин. Нақшнинг сиртида турли масофалар, нуқталар ва элементлар
ҳолатининг миқдорий фарқи акс этиши мумкин.
Бу каби катта аҳамиятга эга бўлган имкониятлар юқорида
таъкидланган тавсифларнинг, чизиқли четлашишларнинг жуда катта
чегараларига қарамасдан, таҳлилнинг объектив мезонларини кири- тиш,
нусха олиш жараёнида ушбу тавсифларнинг ўзгариши натижа- сида
шаклига кўра ўзаро фарқ қилувчи нақшларнинг аксларини таққослаш
имконини беради.
Бундай аломатлар рўйхатга олишнинг турли тизимларида
қўлланилади (папилляр чизиқларнинг сонига қараб нақш маркази ва
дельта орасида жойлашган сиртмоқсимон нақшларнинг бўлиниши ёки
айланадаги чап томон дельтасининг ҳолатини ўнг томон дельта- сига
94
нисбатан таснифлаш ва ҳоказо).
Папилляр нақшларининг сифати папилляр чизиқларнинг «ажрата
олиниши» акс этиш даражаси билан таснифланади. Нақш- нинг аксида
нақш кокилининг ҳолати ифодаланади. Нақшни тўлиқ таснифлашга
имкон берувчи папилляр нақшлар тузилишининг умумий аломатлари
шулардан иборат.
Папилляр нақшларнинг умумий хусусиятлари бир қатор ўхшаш-
ликларга эга бўлиб, улардан ҳозирги вақтда энг кўп ўрганилганлари ва
амалиётда кенг қўлланилаётганлари - нисбатан ўзгармаслик, яхши акс
этган индивидуаллик ва кўзга ташланув-чанлик, шахсни иденти-
фикация қилиш методи ва ҳар хил воситаларнинг ривожланишидир.
Шуларга асосан шахсни идентификация қилишни бевосита амалга
ошириш мумкин бўлади.
Папилляр нақшлар хусусий аломатларининг тузилиши. Издаги
нақшлар умумий аломатлари бўйича тавсифлангандан сўнг, ушбу
нақшларда папилляр чизиқлар тузилишининг характерли деталлари ва
нақшларнинг ўзига хосликлари ажратилади, улар қолдирилган изни
айнанлаштиришга асос бўлади
Папилляр чизиқлар ўз йўналишида ҳеч қачон узлуксиз бўлмай- ди.
Улар узилиши, ажралиши, қўшилиб кетиши мумкин. Нақшларда қисқа
папилляр чизиқлар, кесимлар, нуқталар, эгилган чизиқлар, оролчалар ва
бошқаларни кузатиш мумкин.
Бу деталлар ўзининг ўзаро хилма-хил жойлашишига кўра сон
саноқсиз бирикмалар ҳосил қилади. Папилляр чизиқлар деталлари-
нинг қуйидаги турлари мавжуд: папилляр чизиқларнинг тугаллани- ши,
чизиқнинг бошланиши, чизиқларнинг бўлиниб кетиши ва қўши- лиши,
кўзчалар ёки оваллар, папилляр чизиқларнинг узилиши, қисқа
чизиқларнинг қўшилиши ёки илмоқлар, якка жойлашган қисқа чизиқ
ёки папилляр чизиқларнинг узилиши, папилляр нуқталар, чизиқчалар,
бурчаксимон синиқчалар ва чизиқларнинг кескин бурилганлиги, иккита
чизиқни туташтирувчи кўприкчалар.
Папилляр нақшларнинг ўзига хосликлари санаб ўтилган детал-
ларнинг ҳар хил бирикмалари ҳисобланади. Нақшнинг аниқ бир жойида
жойлашган айри, чизиқнинг охири ва кўзча ушбу деталлар- нинг
ҳолатига қараб, уларни ажратиб турувчи папилляр чизиқлар сонининг
бир-бирига ҳамда уларнинг шакли ва бошқа хусусий ало- матларига
нисбатан кўрилади.
Нақшнинг аниқ бир жойида жойлашган папилляр чизиқларнинг
тузилиши, деталларининг йўқлиги папилляр нақшнинг ўзига хослик-
лари деб айтиш мумкин. Тери нақшининг идентификацион аломат- лари
95
уларнинг ўзига хос тузилишидир (папилляр чизиқлар оқимлари сурати,
уларнинг ўзаро жойлашиши ва бошқалар), улар бармоқ нақшларини
турига, хилига бўлишга ва қўл ёки оёқ кафтининг бир қисмидаги
нақшни бошқа қисмидаги нақшдан ажратишга имкон беради.
Дактилоскопик тадқиқотларда, биринчи навбатда, папилляр чизиқлар,
поралар, чандиқларнинг деталлари ва бошқалар катта аҳамиятга эга.
Папилляр чизиқнинг деталлари тери нақшининг асосий қисми
ҳисобланиб, тери қатламининг табиий равишда ривожланишидан ҳосил
бўлади ва терининг бутун қисмида жойлашади. Бир хил номли
папилляр чизиқларнинг деталлари тузилиши жиҳатидан бир-бирига
ўхшаш бўлишига қарамасдан, ўзининг ташқи кўриниши билан бир-
биридан фарқланади. Шунинг учун папилляр чизиқларининг детал-
ларини тавсифлаганда уларнинг ўзига хосликлари ҳисобга олинади.
Папилляр чизиқларнинг иккига бўлиниши ва бирлашиши. Ўзи-
нинг шакли бўйича бу деталлар ташқи кўриниши билан бир-бирига
яқин, лекин улар нақшда жойлашиши ва диаметри билан фарқ қила- ди.
Ушбу деталларнинг ажралиб турувчи хусусиятлари қуйидагилар:
папилляр чизиқларнинг ажралиши ёки қўшилиб кетишида ҳосил
бўладиган папилляр чизиқларнинг ажралиб (қўшилиб) кетувчи қисм-
лари бурчак ўлчамининг ҳар хиллиги, симметрик ёки асимметрик- лиги,
шохчаларнинг ҳар хил ўлчамдалиги. Ажралган (қўшилган) папилляр
чизиқларнинг орасида нуқталар, фрагментлар ёки қисқа папилляр
чизиқчалар жойлашган бўлиши мумкин. Бунда қисқа папилляр
чизиқлар ва фрагментлар ажралиш (қўшилиш) бурчагига яқин
жойлашган бўлади ёки унинг ёнида жойлашади. Биринчи ҳолатда битта
папилляр чизиқнинг учта шохчага ажралиши ёки учта чизиқнинг битта
нуқтада туташиши кўзда тутилади. Иккинчи ҳолатда эса ўша жой янги
папилляр чизиқларнинг бошланиш ёки тугалланиш қисми бўлади.
Қисқа ажралувчи ва қўшилувчи шохчалар катта аҳамиятга эга, бундай
ҳосил бўлишларни мустақил папилляр чизиқ- ларнинг деталлари деб
ҳисоблаш мумкин.
Папилляр чизиқларнинг бошланиш ва тугалланиш қисмлари. Янги
папилляр чизиқ бошланиш жойининг уланиш қисмида чизиқлар бир-
бирига жой бериб суриладилар, тугалланаётган жойда эса улар яна
яқинлашадилар. Папилляр нақшларнинг бошланиш ва тугалла- ниш
қисмлари бир-биридан шакли билан фарқ қилади. Улар айлана- симон,
тўғри бурчакли ва ўткир бурчакли бўлиши мумкин.
Иккита папилляр чизиқнинг учинчиси билан туташиши. Бундай
деталлар иккига ажралган папилляр чизиқларнинг шохга ўхшаб тута-
шиши оқибатида ҳосил бўлади. Бундай туташувчи шохча қисқа ёки
96
узун, тўғри ёки букилган бўлиши мумкин.
Оваллар папилляр чизиқларнинг иккига ажралиши ва кейинча-
лик қўшилиши натижасида вужудга келади ва симметрик ёки асси-
метрик тузилишга эга бўлади. Ёйнинг, сиртмоқнинг ва айлананинг
юқори қисмида жойлашган оваллар бирмунча эгилган ҳолатда бўла- ди.
Оваллар ичида айрим ҳолларда фрагментлар ва папилляр нуқта- лар
мавжуд бўлади.
Якка узилишли ва пунктир папилляр чизиқлар. Бундай чизиқлар
узилиш жойининг тўғри бурчакли ва узилишнинг турли узунликда
бўлиши билан фарқланади.
Папилляр нуқталар ва фрагментлар. Бу деталлар жуда қисқа
бўлган папилляр чизиқлардан иборат. Нуқта папилляр чизиқнинг энг
қисқа фрагменти - бўлакчаси бўлиб, унинг узунлиги энига нисбатан
тўрт-олти марта катта бўлиши мумкин.
Папилляр чизиқларнинг қарама-қарши ҳолати. Бу ҳолатда икки
папилляр чизиқ учрашган жойида кенгаяди ёки бир-бирининг устига
тушиб қолади.
Папилляр чизиқларнинг букилиши (синиши). Букилишлар
папилляр чизиқларнинг дастлабки йўналишининг кескин ўзгариши
натижасида ҳосил бўлади.
Папиллярлараро чизиқлар. Эгатчалар остидаги тор дўнгликлар-
дан иборат ва улар папилляр чизиқларнинг орасида жойлашган бўлади.
Папилляр чизиқлар деталларининг турли бирикмаси катта
идентификациявий аҳамиятга эга. Улар орасидан қуйидагиларни
ажратиш мумкин: бир нуқтада жойлашган папилляр чизиқларнинг
бирлашиши ёки бўлиниб кетиши, бир папилляр чизиқда икки ва ун- дан
ортиқ овалларнинг яқин жойлашиши ва ҳоказо. Бармоқ нақшлари учун
марказ ва дельтанинг тузилиши ўзига хос ҳисобланади.
Поралар турлича жойлашишга, ўзига хос шакл ва тузилишга эга
бўлиб, папилляр чизиқларнинг алоҳида қисмларининг индивидуал
тузилишини ифодалайди.
Чандиқлар тери қатламининг бўртиб чиққан ёки чуқурча
шаклидаги ҳар хил ўлчамли ва конфигурацияли жароҳатлардан ҳамда
нақшнинг таснифли хусусиятларидан иборат бўлади.
Тери букламлари тери нақшларининг ўзига хос хусусиятлари
бўлиб, флексор чизиқларнинг майда шохчалари, фалангалараро буки-
лишлар ва тор букилган ажинларнинг алоҳида қисмлари ҳисобланади.
Тери нақшининг идентификациявий аломати умумий ва хусусий
аломатларнинг йиғиндисидир ва дактилоскопик тадқиқотлар ёрдами- да
одамни криминалистик идентификация қилиш учун асос бўлиб хизмат
97
қилади.
Бармоқ нақшларининг таснифланиши. Бармоқ нақшларини тас-
нифлаш учун уларни турларга ва ҳар хил кўринишга бўладиган,
нақшнинг марказий қисмида жойлашган ва папилляр чизиқлардан
ташкил топган сурат хизмат қилади. Ушбу суратларнинг ўзига хос-
ликларини ҳисобга олган ҳолда бармоқ нақшлари уч турга бўлинади -
ёйсимон, сиртмоқсимон ва айланасимон (уларни яна ҳалқасимон ҳам
дейишади). Ёйсимон нақшга оддий сурат хосдир. Сиртмоқсимон ва
айланасимон нақшлар мураккаб тузилишга эга. Бармоқ нақшлари- нинг
турлари ичида сиртмоқсимон нақш кўп тарқалган. Улар ҳамма
нақшларнинг 65 %ини, айланасимон нақшлар - 30 %, ёйсимон нақшлар
эса - 5 %ини ташкил этади.
Ёйсимон нақшлар. Ҳамма ёйсимон нақшлар учун нақшнинг юқори
оқими ва марказ қисмини тўлдирувчи папилляр чизиқларнинг эгилган
шакли умумий ҳисобланади. Улар ёй шаклида эгилган бўлиб, бир-
бирини устига тахлаб қўйилганга ўхшайди. Ёйнинг бўртиб чиққан
қисми нақшнинг юқорисига қараган, унинг томонлари нақш- нинг
асосида жойлашган. Нақшнинг симметрия ўқи нақш асосига нисбатан
ҳар хил ҳолатда, яъни ўнг томонга, вертикал ва чап томонга оғиши,
ёйнинг ички қисмида қисқа папилляр чизиқлар бўлиши мумкин. Уларни
мавжудлиги ва ўзига хос ўзаро жойлашишига қараб уч турга ажратамиз:
оддий, чодирсимон ва марказ қисми ноаниқ тузилган нақшлар. Ҳар бир
турда ўзига хос бўлган, алоҳида хилма- хиллик мавжуд. Улар у ёки бу
гуруҳдаги нақшларни фақат ўзига мос келувчи тузилишига қараб бир-
бирлари билан бирлаштиради.
Оддий ёйсимон нақшлар ёйсимон нақшлар орасида энг оддий
бўлиб, уларнинг маркази, четлари ва юқори қисми нақш асосининг
тепасида жойлашган ва бир маромдаги ёйсимон папилляр чизиқлар
оқимидир.
Оддий ёйсимон нақшлар бир-бирларидан ёй ҳосил қилувчи
папилляр чизиқларининг эгрилик даражаси билан ажралиб туради.
Нақшнинг марказ қисмини ҳосил қилувчи хилма-хил оддий ёйсимон
нақшлар кучсиз, ўртача ва кучли эгилган ёйсимон папилляр чизиқ-
лардан иборат бўлади. Биринчи кўриниш - кучсиз эгилган папилляр
чизиқлар камроқ эгилган, иккинчи кўриниш - ўртача эгилган папилляр
чизиқлар ёйининг юқори қисми нақшнинг асос қисмидан сезилар- ли
даражада кўтарилган, учинчи кўриниш - кучли эгилган папилляр
чизиқларнинг оқими кўп эгилиб, томонлари нақш асосининг четлари-
га осилиб турувчи гумбаз шаклидаги суратни ҳосил қилади.
Чодирсимон кўринишдаги ёйсимон нақшларга ёйнинг ички
98
қисмида мавжуд бўлган, чодирни эслатувчи суратдан ташкил топган
қисқа папилляр чизиқчалар нақшлари киради. Қисқа папилляр чизиқлар
сони ва уларнинг ўзаро жойлашиши бу турдаги хилма-хил нақшларнинг
жуда кўплигидан далолат беради. Чодирсимон кўри- нишдаги ёйсимон
нақшларнинг ички ёйидаги қисқа папилляр чизиқ- лар одатда вертикал
ёки нақш асосига нисбатан қия жойлашади.
Чодирсимон кўринишдаги ёйсимон нақшлар ёйнинг ички қисмида
жойлашган бир ёки икки вертикал қисқа папилляр чизиқлар, чап ва ўнг
томондан қўшилган ёки бошқа папилляр чизиқларнинг ўткир бурчак
остида яқинлашган нақшларидир. Бу нақшларни чодир- симон арча
шаклидаги ёйсимон нақшлар деб аташ қабул қилинган.
Марказ қисми аниқ тузилишга эга бўлмаган ёйсимон нақшлар. Бу
турдаги нақшлар ёйнинг ички қисмида бетартиб жойлашган қисқа
папилляр чизиқларга эга.
Сиртмоқсимон нақшлар. Ушбу турдаги нақшларнинг ички
суратини ҳосил қилувчи кўпгина папилляр чизиқлар эгилган сиртмоқ
кўринишда бўлади. Ҳар бир сиртмоқда унинг элементини ҳосил
қилувчи юқори-ярим юмалоқ букилиш, юқоридан келаётган чизиқлар
томонлари ва асоснинг очиқ қисми ажратилади. Нақшнинг ички сурати
бир-бирига устма-уст туширилган бир нечта сиртмоқлардан иборат.
Айрим ҳолатларда нақшнинг ички сурати битта сиртмоқдан ҳам иборат
бўлиши мумкин. Баъзан сиртмоқнинг томонлари жуда калта ёки
томонларидан бири бўлмаганда ҳам нақш сиртмоқсимон деб аталади.
Нақшни таснифлаш учун сиртмоқнинг юқори қисми бир текисда
эгилган ва шакли аниқ кўриниши керак.
Сиртмоқлар нечта бўлмасин, ҳар доим мустақил учинчи оқим -
нақшнинг ички суратини ҳосил қилишади ва улар шаклининг ўзига
хослиги билан фақат бир жойда бошқа оқимлар билан бирлашади.
Шунинг учун сиртмоқсимон нақшларда дельта битта бўлади. Ички
ситрмоқда устма-уст ётган сиртмоқлар ва ёйлар орасида асосий
нақшнинг суратини тўлдирувчи алоҳида қисқа папилляр чизиқлар,
фрагментлар ва нуқталар мавжуд бўлиши мумкин.
Сиртмоқсимон нақшлар олти турга бўлинади. Уларни турларга
бўлиш сиртмоқлар шаклининг ўзига хослигига, томонларининг бир
бирига нисбатан жойлашишига, сиртмоқларнинг сони ва нақшда
уларнинг ўзаро жойлашишига асосланади. Шуларни ҳисобга олган
ҳолда, сиртмоқсимон нақшлар оддий, эгилган, ярим, ёпиқ, қарама-
қарши ва параллел турларга ажратилади.
Ички суратни ҳосил қилувчи сиртмоқнинг шаклига қараб, сирт-
моқсимон нақшлар оддий ва эгилган кўринишда бўлади.
99
Оддий сиртмоқсимон нақшлар. Ушбу нақшдаги сиртмоқларнинг
томонлари бир-бирига нисбатан аниқ йўналишда параллел жойлаш- ган
бўлиб, ўзига хос тўғри чизиқлар ҳосил қилади. Сиртмоқнинг симметрик
ўқи нақшнинг асосига нисбатан эгилган ҳолатда бўлади. Айрим
ҳолларда сиртмоқнинг симметрик асоси нақшнинг асосига ёнма-ён ёки
вертикал жойлашган бўлиши ҳам мумкин. Вертикал ҳолатда
сиртмоқнинг томонлари нақшнинг асосида кескин бурилиш ҳосил
қилади. Сони жиҳатидан оддий сиртмоқсимон нақшлар барча бошқа
бармоқ нақшлари сонидан кўпдир.
Эгилган сиртмоқсимон нақшларга сиртмоқнинг юқори қисми
нақшнинг асосига нисбатан кескин бурилган ҳолатда жойлашган
нақшлар киради. Сиртмоқнинг юқори қисми нақш дельтасига ёки унга
нисбатан қарама-қарши томонига қараган бўлади. Агар сирт- моқнинг
юқори симметрик ўқи нақшнинг асосига вертикал ёки ўтмас бурчак
остида жойлашган бўлса, унда бу нақш иккита дельтага эга бўлиб,
айланасимон нақш деб аталади.
Ярим сиртмоқсимон нақшлар. Ушбу турдаги нақшларда сирт-
моқнинг чап ёки ўнг томони нақшнинг қарама-қарши четларида жой-
лашган бўлиб, бири иккинчисидан тенг яримга калта бўлади. Қисқар-
тирилган томонлари ички сиртмоқнинг яқинида жойлашиши ва ёнида
жойлашган қисқа папилляр чизиқлар билан туташиши мумкин.
Ёпиқ сиртмоқсимон нақшлар сиртмоқларининг асослари бир-
бирига жуда яқин жойлашиши, бир-бири билан туташиб кетиши ёки
сиртмоқ ичидаги қисқа папилляр чизиқнинг ўзида жойлашиши мумкин.
Ёпиқ ва ярим сиртмоқлар оддий сиртмоқ бўлиб, эгилиши ҳам мумкин,
лекин уларни алоҳида мустақил турларга ажратишга асос бўлмайди.
Сиртмоқсимон нақшларнинг ички кўриниши иккита алоҳида жой-
лашган сиртмоқлар тизимидан иборат бўлса, бундай нақшлар бу
тизимдаги сиртмоқларни ўзаро жойлашишига қараб, қарама-қарши ёки
параллел сиртмоқли нақшлар ҳисобланади. Алоҳида олинган
сиртмоқлар тизими мустақил папилляр чизиқларнинг оқимидир. Шу
туфайли, айтиб ўтилган нақшларда папилляр чизиқларнинг тўртта
оқими мавжуд бўлиб, улар иккита дельтани ташкил этади. Қарама-
қарши ва параллел сиртмоқсимон нақшлар жуда кам учрайди.
Қарама-қарши сиртмоқсимон нақшларда ички сурат ёки улар-
нинг тизимини ҳосил қилувчи иккита қарама-қарши сиртмоқсимон
нақшларнинг юқори қисми бир-бирига эгилган ва яқинлашган, томон-
лари ва асоси нақшнинг қарама-қарши четларида, иккита дельта эса
нақшнинг марказий қисмида жойлашган бўлади.
Параллел сиртмоқсимон нақшлар. Уларнинг ички сурати бир-
100
бирига нисбатан параллел жойлашган оддий сиртмоқлар тизимидан
ташкил топган. Параллел сиртмоқсимон нақшларда иккита дельта, яъни
ички - сиртмоқнинг чўққи қисми нақшнинг юқори оқимига яқинлашган,
ташқи - унинг четида жойлашган бўлади.
Айланасимон (ҳалқасимон) нақшлар. Айланасимон нақшлар
ўзининг тузилишига кўра жуда мураккаб ва турли кўринишларга эга. Бу
турга ички сурати папилляр чизиқлардан ташкил топган айлана
кўринишида ва бир-бирини эгиб турувчи спирал, сиртмоқ ёки муайян
бирикмалар кўринишида бўлган бармоқлар нақшлари киради. Нақш- да
ички суратнинг асосини ташкил қилувчи папилляр чизиқлардан
ташқари, қисқа папилляр чизиқлар ҳам бўлади. Айрим ҳолларда улар
фақат айлана бўйича ёки овал шаклида жойлашиб, айланасимон нақш-
нинг ички суратини ҳосил қилади. Айланасимон нақшлар икки, айрим
ўринларда ундан ҳам кўп дельтали бўлиши мумкин. Айланасимон
нақшларнинг ички сурати ўзига хослиги боис уларни иккита мустақил
турга, яъни оддий ва мураккаб айланасимон нақшларга ажратиш
мумкин.
Оддий айланасимон нақшлар. Ушбу турга ички сурати айлана ёки
спирал шаклидаги папилляр чизиқлардан ҳосил бўлган нақшлар
киради. Оддий айланасимон нақшлар ҳалқасимон ёки спиралсимон
турларга бўлинади.
Ҳалқасимон нақшларда ички суратни ҳосил қилувчи папилляр
чизиқлар турли эгилишларга эга бўлиб, ҳалқа ёки овал шаклини ҳосил
қилади.
Спиралсимон нақшларнинг ички сурати спирал шаклидаги
папилляр чизиқлардан ҳосил бўлади. Спиралсимон нақшлар: типик,
спирал-сиртмоқ ва спирал-чиғаноқ (спирал-улитка) кўринишларга
бўлинади.
Типик спираллар асосини спирал шаклида эгилган бир, икки ёки
ундан ортиқ папилляр чизиқлар ҳосил қилади.
Сиртмоқ-спиралларнинг ички сурати бир, икки ёки ундан ортиқ
спирал шаклида эгилган сиртмоқлардан иборат бўлади.
Спирал-чиғаноқлар (спирал-улитка) нақшларида спирал ташқи
томонларининг учлари ёки тугалланган томонларининг спиралга оид
эгилган сиртмоқлари нақшнинг қарама-қарши томонига қараб йўналган
бўлади.
Мураккаб айланасимон нақшлар. Бу турга нақшларининг ички
сурати иккита бир хил ёки ҳар хил шаклга эга бўлган папилляр чизиқлар
оқимидан иборат бўлган нақшлар киради. Айланасимон нақшлар
мураккаб ва турли айланасимон нақшларга бўлинади.
101
Мураккаб бир турдаги нақшлар. Мураккаб бир турдаги айлана-
симон нақшларнинг ички сурати икки ёки ундан ортиқ сиртмоқдан
иборат бўлиб, улардан бири иккинчисини эгган ёки бир-бирини
эгишган (сиртмоқ-чиғаноқлар) кўринишда бўлади.
Мураккаб турли хилдаги нақшлар. Бундай нақшларнинг марказ
қисми иккита ҳар хил папилляр чизиқлар оқимидан ташкил топган.
Масалан, сиртмоқ овални ёки спирални эгиб олиши мумкин ва
бошқалар.
Бармоқ нақшларининг ўткинчи шакллари. Айрим бармоқ нақш-
лари ташқи томонидан маълум бир турга ўхшаш бўлгани ҳолда, ички
сурати тузилишининг баъзи бир хусусиятларига кўра, умуман бошқа
турга мансуб бўлади. Бундай бармоқ излари дактилоскопияда ўткин- чи
ёки алдамчи деб қабул қилинган. Ўткинчи нақшларнинг бир нечта
шакллари мавжуд. Масалан, агар сиртмоқсимон нақшнинг ички сурати
битта сиртмоқдан иборат бўлса ва унинг чўққисига қисқа папилляр
чизиқ келиб қўшилса (ажралса) ёки сиртмоқнинг чўққиси бурчаксимон
эгилган бўлса, бундай сиртмоқ алдамчи бўлади. Бундай ҳолатда,
юқоридагиларни ҳисобга оладиган бўлсак, сиртмоқнинг тузилиши
ёйсимон нақшлар турига киради. Худди шундай ички суратида
биттагина алдамчи айланаси бўлган нақш ёйсимон ёки сиртмоқсимон
нақшлар турига киради. Агар сиртмоқсимон нақшнинг ички суратида
айлана шаклидаги папилляр чизиқлар бўлса, улар ҳалқасимон нақш
ҳисобланади. Бунда ёпиқ сиртмоқларнинг асоси қисқа эгилган папилляр
чизиқ билан қуршалган, ярим сиртмоқларда қисқарган томон қарама-
қарши томонга нисбатан 90 ёки ундан ортиқ даражадаги бурчакда
жойлашган, эгилган сиртмоқли нақшда сирт- моқнинг юқори қисми
вертикал ҳолатда пастга - нақшнинг асосига қараган бўлади.
Аномал бармоқ нақшлари. Аномалиялар ёки бармоқ нақшлари
тузилишидаги бузилишлар ёйлар ва сиртмоқлар чўққиларининг ўткир
бурчаклари ҳамда бармоқ нақшларининг одатдаги кўринишини
бузувчи, кам учрайдиган аломат ҳисобланади. Аномал ва бошқа
ўткинчи шакл- лар бармоқ нақшларининг мустақил таснифлаш
гуруҳига кирмайди.
Адабиётлар рўйхати:
1.
Yugai, Lyudmila Yuryevna. "The use of biometric identification in
countering crime." Berlin Studies Transnational Journal of Science and
Humanities 2.1.4 Legal sciences (2022).
2.
Югай, Л. Ю. "Некоторые аспекты использования инновационных
технологий
биометрической
идентификации
личности
в
противодействии преступности: опыт Республики Узбекистан." (2022).
