www.e-itt.uz
III SON. 2024
332
МАСОФОВИЙ АУДИТНИ ТАШКИЛ ЭТИШДА МОЛИЯВИЙ МОНИТОРИНГДАН
ФОЙДАЛАНИШ МАСАЛАЛАРИ
Яриев Шерзод Шукуржанович
Тошкент давлат иқтисодиёт университети
ORCID: 0009000181099051
Аннотация
.
Мақолада масофавий аудитни ташкил этишда молиявий
мониторингдан фойдаланиш масалалари ёритилган. Аудитда молиявий
мониторингдан фойдаланиш бўйича илмий ишлар ва меъёрий ҳужжатлар таҳлил
этилиб, хулоса ва таклифлар берилган.
Калит сўзлар:
молиявий назорат, аудит, масофавий аудит, аудитнинг
стандартлари, мониторинг.
ВОПРОСЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ФИНАНСОВОГО МОНИТОРИНГА ПРИ
ОРГАНИЗАЦИИ ДИСТАНЦИОННЫХ ПРОВЕРОК
Яриев Шерзод Шукуржанович
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В статье описано использование финансового мониторинга при
организации дистанционного аудита. В ходе проверки были проанализированы
научные работы и нормативные документы по использованию финансового
мониторинга, даны выводы и предложения.
Ключевые слова:
финансовый контроль, аудит, дистанционный аудит,
стандарты аудита, мониторинг.
ISSUES OF USING FINANCIAL MONITORING IN ORGANIZING
REMOTE AUDITING
Yariev Sherzod Shukurzhanovich
Tashkent State University of Economics
Abstract.
The article describes the use of financial monitoring when organizing a
remote audit. During the audit, scientific works and regulatory documents on the use of
financial monitoring were analyzed, and conclusions and suggestions were given.
Keywords:
financial control, audit, remote audit, auditing standards, monitoring.
UOʻK: 657.2
332-337
www.e-itt.uz
III SON. 2024
333
Кириш.
Малакатимизда Давлат бюджети харажатларининг самарадорлигини ошириш,
бюджет қонунчилиги бузилишининг профилактикасини кучаи тириш ва масофавии
молиявии назоратни кенгаи тириш, замонавии ахборот технологиялари ва маълумотлар
базаси воситасида текшириш объектлари ва мақсадларини аниқлаш и у ли билан кам
самарали текширишларни қисқартиришга қаратилган қатор чора-тадбирлар амалга
оширилмоқда.
У збекистон Республикаси Президентининг 2021 и ил 27 августдаги “Давлат
молиявии назорати тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари ту ғрисида”ги
ПФ-6300-сон ва 2024 и ил 10 июлдаги “Бюджет маблағларидан фои даланиш устидан
молиявии назоратни кучаи тириш бу и ича қу шимча чора-тадбирлар ту ғрисида”ги ПФ-
100-сон фармонлари қабул қилинди.
У збекистон Республикаси Президентининг 2024 и ил 10 июлдаги “Бюджет
маблағларидан фои даланиш устидан молиявии назоратни кучаи тириш бу и ича
қу шимча чора-тадбирлар ту ғрисида”ги ПФ-100-сон фармонида вазирликлар ва
идораларда - бюджет маблағлари тақсимловчиларида ички аудит тизимини
такомиллаштириш, шунингдек Давлат бюджети маблағларидан мақсадли ва самарали
фои даланишни таъминлаш учун жамоатчилик иштироки ва назоратини кенгаи тириш
мақсадида:
Ҳисоб палатаси томонидан У збекистон консолидациялашган бюджети
ижросининг ташқи аудити у тказилади ва унинг натижалари бу и ича тегишли хулосалар
таи е рланади;
2025 и илдан бошлаб устав фондида (устав капиталида) давлат улуши 50% ва ундан
ортиқ бу лган и ирик ташкилотлар фаолияти аудитдан у тказилади;
стратегик ва ахборот-технологик аудит турлари жории этилади деб белгилаб
қу и илган.
Бизнинг фикримизча, стратегик ва ахборот-технологик аудит турларидан бири
бу либ, масофавии аудит ҳисобланади.
Давлат молиявии назорати ва молиявии мониторинг ягона ахборот базасига эга
бу либ, бу бухгалтерия ҳисобини такомиллаштириш шароитида молиявии
ку рсаткичларнинг у заро боғлиқ тизими, бухгалтерия ҳисоби ва ҳисобот тизимини
яратишнинг ягона услубии тамои иллари қу лланилишида намое н бу лади.
Адабиётлар шарҳи:
У збекистон Миллии Энциклопедияси – ҚОМУС.ИНФОда мониторинг қуи идагича
(инг. мониторинг — кузатиш, назорат қилиш) —
е ки жарае ннинг ҳолатини кузатиш, ҳисобга олиш, баҳолаш ва
истиқболини белгилаш. Мониторинг кундалик ҳае тнинг барча соҳаларида қу лланади.
соҳасида ер фонди ҳолати бу и ича кузатишлар тизими ер Мониторинги
(Энциклопедия, 2022). Мониторинг су зининг тор маъноси кузатиш, назорат қилишдир.
Инглиз тилидан су зма-су з таржима қилинган "мониторинг" атамаси жарае ннинг
исталган натижага е ки дастлабки тахминларга мувофиқлигини аниқлашни англатади.
Халқаро стандартлаштириш ташкилоти мониторингни талаб қилинадиган е ки
кутилае тган самарадорлик даражасидаги у згаришларни аниқлаш учун у тказиладиган
тизимли текширувлар, кузатувлар, су ровлар ва шартларни аниқлаш, деб таърифлаи ди
(Словарь, 2009).
Мониторинг – бу жарае нларнинг му лжалланган тарзда ишлашини таъминлаш
учун одатда раҳбарият томонидан бошқариладиган доимии жарае н. Мониторинг - бу
www.e-itt.uz
III SON. 2024
334
жарае нда самарали детектив назорат. Мониторинг ҳаракатларининг типик
хусусиятлари қуи идагилардан иборат:
-ку пинча аудит усулларидан фои даланиш мумкин бу лса-да, аудитга қараганда
камроқ тузилган;
-аудитга бо'лган эҳтие жни аниқлаши мумкин;
-ички аудит е ки мувофиқликни у з ичига олиши мумкин (ahia.org, 2022).
Варфоломеевнинг (2021) қаи д этишича, молиявии мониторинг - бу назорат ва
қонун талаблари е ки бошқа норматив ҳужжатлар талабларини бузган тақдирда
жавобгарлик белгилашдир.
Бошқа манбада,”Молиявии мониторинг - бу молиявии интизомни мустаҳкамлаш ва
уни бошқариш учун масъул бу лган давлат органлари томонидан бюджет
маблағларидан фои даланиш самарадорлигини ошириш мақсадида субъектларнинг
молиявии -ху жалик фаолияти ку рсаткичларини танлаш, қаи та ишлаш ва таҳлил қилиш
жарае ни” сифатида эътироф этилган.
Синцованинг (2024) таъкидлашича, “Ҳозирги вақтда ташкилотда молиявии
оқимларни текшириш ва фаолиятнинг молиявии жиҳатлари мониторинг қилиш
усуллари долзарб масала ҳисобланади. Ҳозирги вақтда ички аудит, молиявии назорат ва
молиявии мониторинг давлат молиявии назоратининг муҳим воситалари сифатида
қаралмоқда”.
Козновнинг (2024) е зишича ,
Молия вазирлигининг 2024 и ил 6 июлдаги 282-сон
буи руғи билан “Фаолияти Украина Молия вазирлиги томонидан амалга ошириладиган
бирламчи молиявии мониторинг субъектлари томонидан молиявии мониторингни
амалга ошириш, давлат томонидан тартибга солиш ва назорат қилиш ту ғрисида”ги
низом тасдиқланди. Ҳужжат 2024-и ил 1-августдан кучга киради.
Наркевичнинг(2016) е зишича:
"Солиқ мониторинги" атамаси солиқ органлари
амалие тида солиқ ту ловчининг аудитдан олдинги таҳлилини амалга ошириш билан
боғлиқ ҳолда қу лланилади. Мониторингнинг асосии мақсади солиқ органлари
томонидан назорат қилинадиган солиқ, валюта ва бошқа қонун ҳужжатларининг
бузилишига олиб келиши мумкин бу лган хавфли операцияларига у з вақтида чора
ку риш ва уларнинг олдини олиш орқали солиқ органлари ва и ирик солиқ ту ловчилар
у ртасида ҳамкорлик алоқаларини яратишдан иборат
.
У збекистон Республикаси Солиқ Кодексининг (2024) “Солиқ мониторинги
ту ғрисидаги умумии қоидалар” номли 169-моддасида солиқ мониторингги қуи идагича
эътироф этилган:”Қуи идагилар солиқ мониторингининг предметидир: солиқ
ту ғрисидаги қонунчиликка риоя этиш, у зига нисбатан солиқ мониторинги
у тказилае тган юридик шахс томонидан солиқлар ва и иғимларни ҳисоблашнинг
ту ғрилиги, ту лиқ ва у з вақтида ту ланганлиги (у тказиб берилганлиги).
Солиқ мониторинги ушбу Кодексга мувофиқ юридик шахс қаи си солиқлар ва
и иғимларга нисбатан солиқ ту ловчи е ки солиқ агенти бу лса, барча шундаи солиқлар ва
и иғимларни қамраб олади.
Солиқ ту ловчилар учун солиқ мониторинги ихтие рии дир.
Солиқ мониторинги солиқ мониторингини у тказиш ту ғрисидаги қарор асосида
солиқ органи томонидан амалга оширилади.
Юридик шахс, агар унинг олдинги и ил учун даромадлари и иллик молиявии
ҳисобот маълумотларига ку ра камида беш миллиард су мни ташкил этган бу лса, солиқ
мониторингини у тказиш ту ғрисидаги ариза билан солиқ органига мурожаат қилишга
ҳақли”.
Юқоридагилардан ку риниб турибдики, молиявии мониторинг Ҳисоб палатаси,
Бош
прокуратура
ҳузуридаги
Иқтисодии
жиноятларга
қарши
курашиш
департаментининг давлат молиявии назорат инспекцияси томонидан у тказилса, солиқ
мониторинги солиқ хизмати органлари томонидан у тказилар экан.
www.e-itt.uz
III SON. 2024
335
Тадқиқот методологияси.
Тадқиқотимиз давлат секторида масафовии аудитни ташкил этишда молиявии
мониторингдан фои даланиш масалаларига бағишланган. Тадқиқот жарае нида назарии
материалларни умумлаштириш, амалии материалларни таққослаш ва статистика каби
усуллардан фои даланилиб хулоса ва таклифлар ишлаб чиқилди.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.
Бугунги тезкор ва мураккаб бизнес муҳитида анъанавии аудит ҳар доим ҳам
ташкилотларга юзага келадиган хавф ва муаммоларни аниқлаш ва ҳал қилиш учун
керакли маълумотларни у з вақтида тақдим этмаслиги мумкин. Ташкилотнинг
молиявии операцияларини, ички назоратни ва рискларни бошқариш жарае нларини
реал вақт режимида баҳолашни у з ичига олган доимии мониторинг ушбу муаммонинг
инновацион ечими сифатида паи до бу лди.
Масофавии аудитда мониторингнинг афзалликлари:
1. Рискларни аниқлаш ва баҳолаш яхшиланади:Узлюксиз мониторингнинг асосии
афзалликларидан бири бу реал вақт режимида хавфларни аниқлаш ва баҳолаш
қобилиятидир. Транзакциялар содир бу лганда маълумотларни ту плаш ва таҳлил қилиш
орқали аудиторлар мумкин бу лган муаммолар е ки аномалияларни анъанавии даврии
аудитларга қараганда тезроқ ва аниқроқ аниқлашлари мумкин. Бу ташкилотларга юзага
келадиган хавфларни ҳал қилиш, таҳдидларни юмшатиш ва мақсадларига эришиш
қобилиятини ошириш имконини беради.
2. Аудит самарадорлигини ошириш: Узлюксиз мониторинг маълумотларни и иғиш,
текшириш ва таҳлил қилиш каби мунтазам вазифаларни автоматлаштириш орқали
аудит самарадорлигини сезиларли даражада ошириши мумкин. Маълумотларни янги
технологияларидан фои даланган ҳолда таҳлил қилиш, аудиторлар ушбу вазифаларни
бажариш учун зарур бу лган вақт ва кучларни қисқартириши мумкин, бу эса уларга
хавфларни баҳолаш, назоратни баҳолаш ва стратегик режалаштириш каби юқори
қии матли фаолиятга эътибор қаратиш имконини беради.
3. Ички назорат кучаи тирилади:Ташкилотнинг ички назоратини доимии равишда
баҳолаш орқали аудиторлар реал вақт режимида потентсиал заиф е ки камчиликларни
аниқлашлари мумкин, бу эса ташкилотларга тузатиш чораларини тезроқ амалга
ошириш имконини беради. Бу хатолар, фирибгарлик е ки тартибга солиш талабларига
риоя қилмаслик эҳтимолини камаи тирадиган янада мустаҳкам назорат муҳитига олиб
келиши мумкин.
4. Манфаатдор томонлар ишончининг ортиши:Доимии мониторинг молиявии
маълумотларнинг ту ғрилиги ва ту лиқлигига у з вақтида ва ишончли ишончни
таъминлаш орқали манфаатдор томонларнинг ташкилотнинг молиявии ҳисоботи ва
ички назоратига бу лган ишончини ошириши мумкин. Бу охир-оқибат инвесторлар,
тартибга солувчилар ва бошқа манфаатдор томонлар у ртасида ишончнинг ошишига
олиб келиши мумкин, бу эса ташкилотнинг обру сини ва инвестиция киритишни қу ллаб-
қувватлаи ди.
Юқорида келтирилган афзалликлар билан бир қаторда аудитда мониторингнинг
баъзи чекловлари ҳам мавжуд.
1. Нарх ва мураккаблик: Аудитда узлюксиз мониторингни амалга ошириш қиммат
ва мураккаб бу лиши мумкин, чунки у технологик инфратузилма, маълумотларни таҳлил
қилиш воситалари ва ходимларни у қитишга катта сармояларни талаб қилиши мумкин.
Ташкилотлар доимии мониторингнинг потенциал афзалликларини бундаи тизимни
жории қилиш ва қу ллаб-қувватлаш учун зарур бу лган харажатлар ва ресурсларга
нисбатан синчковлик билан у лчашлари керак.
2.
Маълумотларнинг
махфии лиги
ва
хавфсизлиги
билан
боғлиқ
муаммолар:Доимии мониторинг маълумотларнинг махфии лиги ва хавфсизлиги билан
www.e-itt.uz
III SON. 2024
336
боғлиқ хавотирларни келтириб чиқариши мумкин, чунки у катта ҳажмдаги молиявии
маълумотларни ту плаш, сақлаш ва таҳлил қилишни у з ичига олади. Ташкилотлар
молиявии маълумотларнинг махфии лигини таъминлаш учун у зларининг доимии
мониторинг тизимлари маълумотларни ҳимоя қилиш бу и ича амалдаги қоидалар ва
илғор амалие тларига мувофиқ ишлаб чиқилиши ва ишлашини таъминлаши керак.
3. Технологияга потенциалига ҳаддан ташқари боғлиқлик:Технология узлюксиз
мониторингни
амалга
оширишда
муҳим
роль
у и насада,
аудиторлар
автоматлаштирилган тизимлар ва маълумотларни таҳлил қилиш воситаларига ҳаддан
ташқари ишонмасликдан эҳтие т бу лишлари керак. Инсонии мулоҳазалар, профессионал
скептицизм ва экспертиза аудит жарае нининг муҳим таркибии қисмлари бу либ қолади
ва аудиторлар технология ва инсон аралашуви у ртасида тегишли мувозанатни
сақлашни таъминлаши керак.
4. Стандартларни у рнатиш муаммолари:Мониторинг аудитда нисбатан янги
е ндашув бу лганлиги сабабли, ундан фои даланишни тартибга солувчи аниқ ва изчил
стандартлар ва и у риқномалар етишмаслиги мумкин. Аудиторлар у зларининг доимии
мониторинг амалие тлари мувофиқ ва долзарб бу либ қолишига ишонч ҳосил қилиш учун
янги норматив у згаришлардан хабардор бу лишлари ва стандартларни белгилаш
жарае нида фаол иштирок этишлари керак.
Молиявии мониторингнинг мақсади давлат корхоналарининг молиявии -ху жалик
фаолияти билан боғлиқ фискал рискларни баҳолаш ва таҳлил қилишдан иборат.
Юртимизда 30 мингга яқин бюджет ташкилоти ва давлат корхоналари бу либ,
уларни жои ига чиқиб у рганишга ку п вақт ва маблағ кетади. Шунинг учун Ҳисоб
палатасида “Масофавии назорат маркази” ишга туширилди. Энди илғор хорижии
тажриба асосида 36 та риск-таҳлил мезонлари ва индикаторларини такомиллаштириш
зарурлиги таъкидланди.
Ҳисоб палатасининг ягона “Масофавии назорат” маркази таҳлиллари асосида
аниқлашича, Андижон давлат университетида жами 39,3 млрд су м нақд пул маблағлари
талон-торож қилинган. Жумладан:
➖
контракт маблағлари ҳисобидан стипендиясиз шаклда таҳсил олган 8 761
нафар талабага 25,1 млрд су м ортиқча стипендия ҳисобланиб, ту лов қаи дномалари
сохталаштирилган;
➖
талабалар томонидан ту ланган 9,3 млрд су м ту лов-контракт суммалари
университет ҳисоб рақамига кирим қилинмаган;
➖
талабаларга ҳисобланган 2,7 млрд су м рағбатлантириш маблағлари
тарқатилмасдан, уларнинг имзолари сохталаштирилган;
➖
бюджет маблағлари ҳисобидан 2 226 нафар талабага битта давр учун икки
мартадан 1,1 млрд су м ортиқча ҳисобланган стипендия у злаштирилган;
➖
талабалар е тоқхона ижарасидан тушган 911,8 млн су млик нақд пуллар
университет ҳисоб рақамига кирим қилинмасдан ноқонунии у злаштирилган.
➖
университетга хизмат уи и харид қилиш учун жисмонии шахс билан 2,5 млрд
су млик ту ғридан-ту ғри шартнома тузиб, шундан 300 млн су ми ноту ғри у тказилган.
Хулоса ва таклифлар.
Мониторинг аудиторлар учун сезиларли фои да келтиради, жумладан,
таваккалчиликни аниқлаш, аудит самарадорлигини ошириш, ички назоратни
кучаи тириш ва манфаатдор томонларнинг ишончини ошириш. Бироқ, ташкилотлар
ушбу е ндашувнинг харажат, мураккаблик, маълумотларнинг махфии лиги билан боғлиқ
муаммолар ва технологияга потенциалига ҳаддан ташқари боғлиқлик каби
камчиликларни ҳам ҳисобга олишлари керак. Доимии мониторингнинг афзалликлари
ва чекловларини синчковлик билан баҳолаган ҳолда, аудиторлар у зларининг махсус
www.e-itt.uz
III SON. 2024
337
контексти учун энг ту ғри е ндашувни аниқлашлари ва иш сифати ва самарадорлигини
ошириш учун ушбу инновацион техникадан самарали фои даланишлари мумкин.
Молиявии мониторинг е рдамида ташкилот фаолиятининг нафақат якунии
ку рсаткичлари, балки молиявии ресурсларни талаб қиладиган барча соҳалари доимии
равишда текширилади,. Шу билан бирга, текширишнинг устуворлиги эгаси томонидан
белгиланиши ва и иллик ҳисоботларда акс эттирилган ку рсаткичларга эмас, балки
мураккаб соҳаларга қаратилган бу лиши мумкин.
Масофавии аудитда мониторингдан фои даланишда илғор хориж тажрибасини
у рганиш ва унинг ижобии томонларини мамлакатимиз амалие тида қу ллаш мақсадга
мувофиқ деб ҳисоблаи миз.
Адабиётлар/ Литература/ References:
ahia.org (2022) Defining the Meaning of ‘Auditing’ and ‘Monitoring’ & Clarifying the
Appropriate Use of the Terms. Mark P. Ruppert, CPA, CIA, CISA, CHFP is the Director of Audit
Services at Cedars-Sinai Health System, Los Angeles, California. He is a former Chairman of the
Board of AHIA. He may be contacted at Mark.Ruppert@cshs.org. Chrome
extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/
ttps://ahia.org/wpcontent/uploads/ 2022/ 12/
DefiningAuditingAndMonitoring.pdf.
Варфоломеев А.А. (2021) ФАТФ: междуна-родные стандарты финансового мони-
торинга и их имплементация в России // Вестник дипломатической академии МИД
России. Россия и мир, no. 3 (29), с. 6-20.
Кодекс (2024) Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодекси.
Кознов A. (2024) С 1 августа вступили в силу новые правила финмониторинга для
аудиторов, бухгалтеров, налоговых консультантов, риэлторов и операторов лотерей.
Наркевич Н. В. (2016) Налоговый мониторинг как форма налогового контроля
Наркевич Н. В. ЖУРНАЛ. Проблемы современной науки и образования.
Синцова Е.А. (2024). Финансовый мониторинг, внутренний контроль и аудит как
системы проверки финансов организации // Фундаментальные исследования.– № 1. – С.
44-49.
Словарь (2009) Управление рисками – словарь (Руководство ИСО 73:2009 г.), ИСО,
Женева, сайт: www.iso.org.
Энциклопедия (2022) Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси – QOMUS.INFO.
https://qomus.info/encyclopedia/cat-m/monitoring-uz/.6.06.2022.
