www.e-itt.uz
II SON. 2024
355
СОЛИҚ СИЁСАТИНИНГ НАТИЖАЛАРИ ТАҲЛИЛИ
и.ф.д.
Нормурзаев Умид Холмурзаевич
Йирик солиқ тўловчилар бўйича инспекция
ORCID: 0009-0001-0130-8766
Aннотация.
Мазкур мақолада мамлакатда солиқ соҳаларида тадбиркорлик
фаолиятини юритиш учун қулай шарт-шароитлар яратиш, бизнес доираларнинг
ишончини янада мустаҳкамлашга қаратилган кенг кўламли ислоҳотларни
такомиллаштиришда ҳудудлараро солиқ инспекциясини ўрни ва аҳамияти ёритилган.
Шу билан бирга, Ўзбекистон солиқ тизимида амалга оширилаётган айрим муҳим
ислоҳотлар ўрганилиб, хориж тажрибаси, мамлакатимизда уни қўллаш бўйича илмий-
амалий хулоса ва таклифлар ишлаб чиқилган.
Калит сўзлар:
солиқ сиёсати, солиқ тушумлари, таҳлика-таҳлил, хавфлар,
самарадорлик, рақамли платформа, усуллар ва воситалар, таҳлил, оптималлаштириш,
солиқ имтиёзлари, солиқ ставкаси.
АНАЛИЗ РЕЗУЛЬТАТОВ НАЛОГОВОЙ ПОЛИТИКИ
д.э.н.
Нормурзаев Умид Холмурзаевич
Проверка крупных налогоплательщиков
Аннотация.
В данной статье описаны роль и значение межрегиональной налоговой
инспекции в совершенствовании масштабных реформ, направленных на создание
благоприятных условий для ведения предпринимательской деятельности в налоговой
сфере в стране, а также дальнейшее укрепление доверия деловых кругов. При этом были
изучены некоторые важные реформы, реализованные в налоговой системе Узбекистана,
разработан зарубежный опыт, научно-практические выводы и предложения по его
применению в нашей стране.
Ключевые слова:
налоговая политика, налоговые поступления, анализ, риски,
эффективность, цифровая платформа, методы и инструменты, анализ, оптимизация,
налоговые льготы, налоговая ставка.
ANALYSIS OF THE RESULTS OF TAX POLICY
DSc
Normurzaev Umid Kholmurzaevich
Inspection of large taxpayers
Abstract.
This article describes the role and importance of interregional tax inspection in
the improvement of large-scale reforms aimed at creating favorable conditions for conducting
business activities in the tax sphere in the country, and further strengthening the confidence of
business circles. At the same time, some important reforms implemented in the tax system of
Uzbekistan were studied, and foreign experience, scientific-practical conclusions, and suggestions
on its application in our country were developed.
Keywords:
tax policy, tax revenue, analysis, risks, efficiency, digital platform, methods and
tools, analysis, optimization, tax benefits, tax rate.
UOʻK: 336.221.4
355-364
www.e-itt.uz
II SON. 2024
356
Кириш.
Су нгги и илларда ку плаб мамлакатлар, жумладан, У збекистон солиқ тизимида
муҳим ислоҳотлар амалга оширилди. Ушбу ислоҳотлар ку пинча иқтисодии у сишни
таъминлаи диган, инвестицияларни рағбатлантирадиган ва давлат функциялари учун
етарли даромад и иғилишини таъминлаи диган янада самарали, шаффоф ва адолатли
солиқ тузилмасини яратиш зарурати билан боғлиқ. Солиқ тизимидаги ислоҳотлар
мамлакатнинг иқтисодии манзарасини шакллантиришда ҳал қилувчи рол у и наи ди.
Бундан ташқари, солиқ маъмурчилигини такомиллаштириш бу и ича қатор илмии
тадқиқот ишлари амалга оширилмоқда. Хусусан, солиқ ту ловчиларга аудит ва солиқ
назоратини қу ллаб-қувватлаш мажбуриятини ту лиқ бажариш, назорат функцияларини
тармоқлар бу и ича тузилмалаш, қоидаларга биргаликда риоя этиш тамои илини амалга
ошириш, солиқ ту лашдан бу и ин товлашни ту хтатишнинг самарали механизмини ишлаб
чиқиш масалаларининг долзарблиги уларнинг етарлича назарии ва норматив жиҳатдан
у рганилмаганлиги ва замонавии иқтисодии шароитда юқори амалии аҳамияти бу
борадаги тадқиқотларнинг устувор и у налишларидан ҳисобланади.
Адабиётлар шарҳи.
Федоров (2010) фикрича, “маъмурии юкни камаи тирадиган ва и ирик солиқ
ту ловчиларнинг
инвестиция
фаоллигини
рағбатлантирадиган
солиқ
маъмуриятчилигини такомиллаштириш бу и ича чора-тадбирлар таклиф этган,
амалдаги солиқ имтие зларини сезиларли даражада кенгаи тирадиган ва ту лдирадиган
ҳамда у з инвестиция манбаларини ку паи тирадиган и ирик солиқ ту ловчиларнинг
инвестиция фаолиятини солиқ орқали рағбатлантириш усуллари ва услубларини
ишлаб чиққан, уларнинг самарадорлигини баҳолаган”
Камалнев (2009) и ирик солиқ ту ловчиларнинг фаолиятини солиққа тортиш
амалие тини бевосита газ тармоғи корхоналари мисолида таҳлил қилган бу либ, и ирик
солиқ ту ловчиларининг солиқ маъмуриятчилиги натижаларига баҳо берган,
минтақалараро солиқ хизмати органларининг назорат фаолияти ҳам миқдории ҳам
сифат ку рсаткичлари асосида таҳлил қилган”.
Маи буров (2007) “солиқ ислоҳоти солиқ тизимини тубдан у згартиришни давлат
солиқ сие сатининг янги мазмунига мослаштириш ” деб таъкидлаи ди.
Ситникованинг (2012) фикрича, “консолидациялашган солиқ ту ловчилар гуруҳига
киритишда активларини тан олиш е ки махсус қаи та баҳолаш зарур, гуруҳга киришдан
олдин корхонанинг зарарларини у тказиш тартиби ишлаб чиқилиши лозим,
консолидациялашган солиқ ту ловчининг молиявии -ху жалик фаолиятининг бир хил
қии матга эга бу лган субъект сифатида халқаро эътироф этилишига алоҳида эътибор
қаратилиши лозим”.
Дементьева (1689) солиқ сие сатини давлат иқтисодии сие сатининг инъикоси
эканлигини, у мустақил аҳамиятга эгалиги ва солиқларнинг илмии назариясига
асосланиши лозимлигини таъкидлаи ди. “Амалга оширилае тган солиқ сие сатининг
натижалари ку п жиҳатдан давлат у з иқтисодии сие сатига қандаи тузатишлар
киритишга мажбур эканлигини, солиқ тизимини қандаи қуриш кераклигини
белгилаи ди” .
Карп (2001) Солиқ сие сати давлатнинг у рта ва узоқ муддатли истиқболдаги
умумии молиявии сие сатининг таркибии қисми бу либ, солиқ соҳасидаги давлат
фаолияти концепцияси, солиқ механизми, солиқ тизимини бошқариш каби
тушунчаларни у з ичига олади.
Таҳлил ва натижалар муҳокамаси.
У збекистон Республикаси Президентнинг 2018 и ил 29 июндаги “У збекистон
Республикасининг солиқ сие сатини такомиллаштириш концепцияси ту ғрисида”ги ПФ-
www.e-itt.uz
II SON. 2024
357
5468-сонли Фармони билан мамлакатда солиқ ислоҳотларининг асосии и у налишлари
белгилаб берилди.
У збекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиее внинг ташаббуслари билан (i)
адолатли, (ii) шаффоф ва (iii) узоққа му лжалланган (iv) халқаро андозаларга жавоб бера
оладиган солиқ тизимини яратишга қаратилган солиқ ислоҳотлари иқтисодии , ҳуқуқии
жиҳатдан ҳар томонлама асосланган ҳамда солиқ ту ловчилар учун қулаи ва манфаатли
эканлигини ку рсатди. 2017 и илга қадар амалда бу лган 13 та солиқ ва 5 та мажбурии
ту ловлар у рнига солиқлар сони 9 тагача қисқартирилди. Ободонлаштириш ва
инфратузилмани ривожлантириш солиғи бекор қилиниши ҳамда юридик шахслардан
олинадиган фои да солиғи ставкасини камаи тириш орқали тадбиркорлик субъектлари
молиявии натижадорликка эришиши рағбатлантирилди. Иқтисодие тга солиқ юкини
адолатли тақсимлаш ҳамда ҚҚС занжири узлуксизлигини таъминлаш мақсадида товар
аи ланмаси 1 млрд.су мдан ошган солиқ ту ловчилар ҚҚС ту лаши белгиланди ва солиқ
ставкаси 20 фоиздан бугунги кундаги 12 фоизга қадар туширилди. Солиштириш учун:
Европа давлатлари Швецияда даромад солиғи ставкаси 56,9%, Англияда 20-45%,
Данияда 55,6%, Испанияда 45%, ҚҚС ставкаси Дания, Норвегия, Швецияда — 25 %,
Финляндияда — 24%, Венгрияда — 27 %, Россия, Беларусь ва Украинада — 20 %.
Солиқ маъмуриятчилигининг моҳиятан янги тартиби жории этилгани сабабли
солиқларнинг прогноздан ошириб бажарилган қисми ҳисобидан маҳаллии бюджетлар
ихтие рида 5,5 триллион су м маблағ қолдирилди. Бу 2017 и илги ку рсаткичларга
нисбатан 6 баробар, 2016 и илга нисбатан 32 баробар ку пдир. 2018 и илда юридик
шахслар 436,1 минг ва жисмонии шахслар сони 6406,0 мингтани ташкил қилган. 2018
и ил 1 апрелдан бошлаб Назорат қилувчи органлар фаолиятини мувофиқлаштириш
бу и ича республика кенгаши давлат солиқ хизмати органларининг бу шае тган 228 та
штат бирликларини прокуратура органларига у тказган ҳолда тугатилди.
Жисмонии шахслар даромад солиғининг энг юқори ставкаси 23 фоиз бу лган
прогрессив шкала у рнига ягона 12 фоизлик ставкаси белгиланиши ва тадбиркорлик
субъектлари учун ижтимоии солиқ ставкаси 25 фоиздан 12 фоизгача туширилиши
натижасида меҳнатга ҳақ ту лаш жамғармасига солиқ юки қарии б икки баравар
камаи тирилди. Шунингдек, фуқароларнинг бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига
суғурта бадалларини бекор қилиди.
Солиқ юкини кескин пасаи тириш мақсадида:
Тадбиркорларга оғир юк бу либ келган Пенсия, Мактаб ва И у л жамғармаларига 3,2
фоизли и иғимлар бекор қилинди. Натижада 7 мингга яқин корхона ҳар и или у ртача 6
трлн су м миқдоридаги солиқ ту лашдан озод бу лди.
Юридик шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солиқ ставкасини, бино ва
иншоотлардан, шу жумладан илгари хусусии лаштирилган объектлардан самарасиз
фои даланае тган юридик шахслар учун оширилган ставкада солиқ ҳисоблаш тартибини
сақлаб қолган ҳолда, 5 фоиздан 2 фоизга пасаи тирилди ва и иллик обороти (тушуми) 1
миллиард су мгача бу лган солиқ ту ловчилар учун оборотдан (тушумдан) солиқни 4 фоиз
миқдордаги базавии ставкадан келиб чиқиб ҳисоблаш ва ту лаш тартибини ҳамда
қу шилган қии мат солиғини ихтие рии равишда ту лаш имконияти белгиланди. 2019
и илда юридик шахслар 440,4 минг ва жисмонии шахслар сони 7350,0 мингтани ташкил
қилган. Илғор хорижии тажриба ҳамда синалган амалие т асосида мамлакатимизда
миллии солиқ тизими яратилди. Солиқлар сони ва ставкалари оптималлаштирилди.
Қу шилган қии мат солиғининг ставкаси 20 фоиздан 15 фоизгача пасаи тирилди. Бунинг
натижасида у тган и или тадбиркорлар ихтие рида жами 2 триллион су м маблағ қолди.
Дивиденд ва фоизлар ку ринишидаги даромадларни ту лаш манбаидан олинадиган
даромад солиғи ставкаси 10 фоиздан 5 фоизга пасаи тирилди.
Шунингдек, 2019 и ил август ои идан бошлаб И ирик солиқ ту ловчилар бу и ича
ҳудудлараро давлат солиқ инспекцияси у з фаолиятини бошлади, бу бугунги кунда
www.e-itt.uz
II SON. 2024
358
замонавии даражадаги инспекция намунаси ҳисобланади. “my.soliq.uz” ДСҚ порталида
45 та давлат хизматлари тақдим этилади. Жории и ил бошидан буе н бир қатор электрон
хизматлар ишга туширилди. Хусусан:
“Ижара шартномаларини ру и хатдан у тказиш» (922,5 минг ку чмас мулк ижара
шартномаларини электрон шаклда ру и хатдан у тказиш);
“Электрон ҳисобварақ-фактуралар” (880,3 минг электрон ку ринишда ру и хатга
олинган ҳисоб-фактуралар);
“ҚҚС ту ловчиси сифатида ру и хатдан у тиш”.
2019 и ил бошидан буе н my.soliq.uz портали орқали келиб тушган су ровлар сони
440,6 миллионни ташкил этди, бу у тган и илнинг шу даврига нисбатан 12,8 фоизга ку п.
Бундан ташқари, солиқ солиш соҳасидаги 16 та электрон давлат хизматлари Ягона
интерактив давлат хизматлари my.gov.uz порталида тақдим этилган. Солиқ
органларининг солиқ ту ловчининг солиқ қарзини дебиторларидан ундириш тартиби
бекор қилинди.
У збекистон Республикаси Президентнинг 2019 и ил 30 декабрдаги У збекистон
Республикасининг “2020 и ил учун У збекистон Республикасининг Давлат бюджети
ту ғрисида”ги қонуни ижросини таъминлаш чора-тадбирлари ту ғрисида”ги қарори ПҚ-
4555-сонли мамлакатда бюджет даромадларини шакллантиришга қаратилган.
2020 и ил солиқ тушумлари прогнози 99,6 трлн.су м миқдорида тасдиқланган. Шу
билан бирга, давлат бюджетига 103,6 трлн.су мни ташкил этди.
Бунда, 2020 и илги солиқ тушумларининг у тган даврларга нисбатан ижобии
у сишини ҳам таъкидлаш жоиз, жумладан:
2019 и ил - 83,3 трлн.су м е ки 124% у сиш,
2018 и ил - 54,2 трлн.су м е ки 184% у сиш,
2017 и ил - 37,7 трлн.су м е ки 264% у сиш.
2020 и ил мобаи нида Солиқ низоларини судгача ҳал қилиш бошқармаси томонидан
солиқ низолари бу и ича 231 та шикоят аризаси ку риб чиқилди.
“Солиқ-Сервис” давлат унитар корхонасининг ҳудудии бу линмалари томонидан
2020 и ил давомида солиқ ту ловчиларга 1128569 дан ортиқ хизматлар ку рсатилди.
Солиқ маъмурчилиги масалалари бу и ича махсус “Саll-марказ” хизмати томонидан 24/7
режимида амалдаги солиқ қонунчилигини қу ллашга доир 463055 та мурожаатлар
бу и ича тушунтиришлар берилди.
Солиқлар
ва
солиқ
режимларини
унификациялаш,
солиқ
юкини
оптималлаштириш, шунингдек, тадбиркорлик субъектлари учун янада қулаи
шароитлар яратиш мақсадида 2020 и ил 1 январдан бошлаб янги таҳрирдаги Солиқ
кодекси кучга кирди. Солиқ ту ловчи — юридик шахс е ки якка тартибдаги тадбиркор
унга нисбатан қу лланилган молиявии жарималар ту ғрисидаги қарорни олган кундан
бошлаб, қу лланилган молиявии жарималар миқдорининг 50 фоизини у н кун давомида
ихтие рии равишда ту лаганда, уни жарима суммасининг қолган қисмини ту лашдан озод
этиш бу и ича молиявии жарималарни ундиришнинг соддалаштирилган тартибини
жории этилди.
2021 и ил солиқ тушумлари прогнози 112,7 трлн.су м миқдорида тасдиқланган. Шу
билан бирга, давлат бюджетига 127,9 трлн.су мни ташкил этди. 2021 и илда юридик
шахслар 498,9 минг, ЯТТлар 376,9 минг ва у зини-у зи банд қилганлар сони 1210,8
мингтани ташкил қилган.
У збекистондаги фои даланувчиларга электрон шаклдаги хизмат ку рсатувчи Google,
Apple, Samsung, Huawei, Facebook, Яндекс каби 51 та трансмиллии компаниялар
У збекистондаги фаолиятларн бу и ича солиқ ту ловчи сифатида ру и хатдан у тди. Улар
томонидан 2021 и ил давомида давлат бюджетига 22,5 млрд.су м солиқлар ту ланди.
У зини у зи банд қилган шахс ҳақиқатда ишлаган вақтидан қатъи назар, 2021
и ил
учун базавии ҳисоблаш микдорининг камида бир баравари ҳажмида ижтимоии солиқ
www.e-itt.uz
II SON. 2024
359
ту лаи ди. Шунга ку ра, меҳнат стажи е зилади ва пенсия ҳисобланади. “Солиқчи - ку макчи”
платформаси амалие тга жории этилиб, унга тадбиркорларга ку маклашувчи 14 та
интерактив хизматлар жои лаштирилди. 14,8 минг нафар солиқ ту ловчиларга мавжуд
имтие злардан фои даланиш тартиби юзасидан тушунтириш берилди. Янги очилган 12,4
мингта тадбиркорлик субъектларининг фаолият туридан келиб чиқиб, оптимал солиқ
режимини танлашда е рдам берилди.
“Хуфие на иқтисодие т” улушини қисқартириш учун солиқ аудити у тказишда
“таҳлика-таҳлил” тизими босқичма-босқич жории этилган ҳолда солиқларни ва бошқа
мажбурии ту ловларни у з вақтида ту лаб келае тган кичик тадбиркорлик субъектларида
солиқ аудити у тказилишига моратории эълон қилинди. Пенсия ва нафақаларни
таи инлашда фуқаролар учун янада қулаи шароитлар яратиш мақсадида ишловчи
фуқаролар томонидан ишламаи диган турмуш у ртоқлари келгусида пенсия
таъминотига эга бу лишлари учун у з даромадларидан ихтие рии равишда ҳар ои да
ижтимоии солиқ ту лаш ҳуқуқи берилди.
2022 и илда юридик шахслар 541,5 мингтага етди. Расмии банд бу лган ходимлар
сони 2018 и илдаги 3,9 млн нафардан 2022 и ил якунлари бу и ича 5,1
млн нафарга ошди
(130 фоизга ку паи ди). Тадбиркорлик субъектларини қу ллаб-қувватлашга қаратилган
умумии тарзда берилган енгилликлар ва имтие злар натижасида уларнинг ихтие рида
2017-2021 и илларда 119,5 трлн.су м, 2022 и илда 72,9 трлн.су м маблағ қолди
(республиканинг 2017 и илдаги солиқ тушумлари даромадидан 2 бараварга ку п). 2022
и илда Давлат бюджети ва давлат мақсадли жамғармаларининг даромадлари 148,5
трлн.су мни (ЯИМга нисбатан 16,7 %) ташкил этган, бу 2021 и илга қараганда 16 фоизга
ку п. 2021 и ил даромадлар 128,0 трлн.су мни е ки ЯИМга нисбатан 17,4 фоизни ташкил
этган.
Умумбелгиланган солиқларни ту ловчилар сони 2018 и илдаги 7,6 мингдан 2023
и илда 178 мингга етди (23 баравар ошди). Юридик шахслар мол-мулк солиғи ту ловчи
корхоналар сони 2018 и илдаги 9,2 мингтадан 2023 и илда 77,3 мингтага етди (8,4
баравар ошди). Мулк солиғи ставкаси 5 фоиздан 1,5 фоизга пасаи тирилди. Туристик
зоналарга масус солиқ режими жории этилиб, аи ланмадан олинадиган солиқ 1 %
белгиланди.
2017-2023
и илларда солиқ тизимидаги кенг ку ламли ислоҳотлар ЯИМнинг
барқарор у сишини 3,4
бараварга (314,5
дан 1
068
трлн.су мга) ва солиқларнинг
4,4
бараварга (37,7
дан 166,9
трлн.су мга) ошишини рағбатлантирувчи омил бу лди.
1-расм. Макрокўрсаткичларнинг ўсиши ва солиқ юки динамикаси
Манба:
Солиқ қўмитаси, Статистика агентлиги ва Иқтисодиёт ва молия вазирлиги
маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган.
37,7
54,2
83,4
103,6
128,0
148,5
165,9
317,5
426,6
532,7
605,5
738,4
896,6
1 068,0
11,9
12,7
15,6
17,1
17,3
16,6
15,5
0,0
10,0
20,0
30,0
40,0
50,0
60,0
70,0
80,0
0,0
200,0
400,0
600,0
800,0
1 000,0
1 200,0
2017 й.
2018 й.
2019 й.
2020 й.
2021 й.
2022 й.
2023 й.
Солиқ қўмитаси бўйича солиқ тушумлари (трлн.сўм)
ЯИМ (трлн.сўм)
Солиқ қўмитаси бўйича солиқ юки(ЯИМга нисбатан %да)
www.e-itt.uz
II SON. 2024
360
Иқтисодие ти ривожланган мамлакатларда бюджетнинг асосии қисми ту ғридан-
ту ғри солиқлар ҳисобидан шакллантирилади, бу эса иқтисодие тнинг барқарор
ривожланиши ва солиқ тизимининг янада самарали фаолият юритае тганидан далолат
беради.
Солиқларнинг ЯИМдаги улуши 12
дан 17,3
фоизгача у згарди, бунда солиқ юкининг
энг юқори чу ққиси пандемиянинг салбии таъсири даврига ту ғри келади ва 2022
и илдан
бошлаб унинг улуши 2023 и илда 15,5
фоизгача пасаи ди (1-расмга қаранг). Су нгги
и илларда солиқ тушумлари таркибида сезиларли у згаришлар ру и берди, 2023
и ил
якуни бу и ича 2017
и илга нисбатан ту ғридан-ту ғри солиқ тушумлари 8
бараварга
(8,8
трлн.су мдан 70,7
трлн.су мгача) у сиши билан бирга уларнинг ЯИМдаги улуши
3,8
фоиз пунктга у сди (ЯИМга нисбатан 2,8
дан 6,6
фоизгача).
Бундан ташқари, ту ғри солиқлар инфляция даражасига ту ғридан-ту ғри боғлиқ
эмас, тушумлар динамикаси эса улар билан бевосита боғлиқ эмас
–
фои да солиғи ва
даромад солиғи бу и ича даромадлар солиқ солиш объектлари динамикаси ва
белгиланган ставкаларнинг характеридан келиб чиққан ҳолда инфляция даражасидан
орқада қолиши е ки ошиши мумкин.
2-расм. Солиқ гуруҳлари бўйича солиқ юкининг таркиби динамикаси
Манба:
Солиқ қўмитаси, Статистика агентлиги ва Иқтисодиёт ва молия вазирлиги
маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланган.
Билвосита солиқлар бу и ича тушумлар 2,8
бараварга (18,2
трлн.су мдан
51,5
трлн.су мга)
ошган
ҳолда
уларнинг
улуши
ЯИМнинг
5,7
фоизидан
4,8
фоизигача
-
0,9
фоиз пунктга камаи ди. Ресурс солиқлари ва ту ловларининг роли
ортиб, тушумлар 4
бараварга (6,9
трлн.су мдан 28,1
трлн.су мгача), ЯИМдаги улуши эса
2,2
фоиздан 2,6
фоизгача
-
0,5
фоиз пунктга ошди (2-расм). Қаи д этиш жоизки,
ислоҳотлар доирасида ҚҚС ставкаси (Қонун, 2022) босқичма-босқич 20
фоиздан
15
фоизга ва кеи инчалик 12% гача туширилди.
Солиқ маъмурчилиги самарадорлигини баҳолаш. Солиқ маъмурчилиги
самарадорлигини баҳолаш усулларидан бири бу “солиқнинг эластиклик коэффициенти”
бу либ, у белгиловчи иқтисодии ку рсаткич (ЯИМ) бир пунктга у згарганда солиқ
тушумларининг у згаришини ку рсатади. Мамлакат иқтисодие тининг барқарор
ривожланишини таъминлаш учун бугунги кунда иқтисодие тнинг реал секторида
мақбул солиқ юкини шакллантириш муаммоси яққол ку риниб турибди, бу эса
тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш учун қулаи шарт-шароитлар яратиб, бизнес
1,2
1,0
1,5
1,0
1,0
1,6
1,5
2,8
2,9
3,9
7,2
7,8
6,9
6,6
5,7
5,9
6,6
5,4
5,4
5,4
4,8
2,2
3,0
3,7
3,5
3,1
2,7
2,6
11,9
12,7
15,6
17,1
17,3
16,6
15,5
0,0
2,0
4,0
6,0
8,0
10,0
12,0
14,0
16,0
18,0
20,0
2017 й.
2018 й.
2019 й.
2020 й.
2021 й.
2022 й.
2023 й.
Бошқалар
Бевосита солиқлар
Билвосита солиқлар
Ресурс солиқлари
Солиқ қўмитаси бўйича умумий солиқ юки
www.e-itt.uz
II SON. 2024
361
ҳамжамиятига мос келган, шу билан бирга давлат улардан солиқлар и иғилувчанлигини
зарур даражада таъминланган бу лар эди.
“У збекистон-2030” стратегиясига (Фармон, 2023)
ку ра, рақамлаштириш тизими
самарасини ошириш ва кенгаи тириш орқали солиқ маъмурчилиги тизимининг
самарадорлигини янада ошириш, шунингдек солиқ тизимини ту лиқ рақамлаштириш,
соддалаштириш ва барча тадбиркорлар учун тенг имкониятлар яратиш, расмии сектор
-
нолегал фаолиятдан афзал ва манфаатли бу лиши учун барча зарур шароитларни
таъминлаш мақсадлари илгари сурилган. Ушбу вазифалар ижросини таъминлаш
республикамизда солиқ юкини аҳолининг ижтимоии қатламлари ва ҳудудлари
у ртасида муносиб тақсимлаш, солиқ маъмурчилигини янада такомиллаштиришни
тақозо этади. Солиқ ту ловчилар учун солиқ солишнинг умумбелгиланган тартиби ва
махсус солиқ режимлари амал қилиб, Солиқ кодексининг 17-моддасига мувофиқ,
тадбиркорлик субъектлари 9
та солиқ ва 3
та и иғимларни ту лаи ди.
Махсус солиқ режимлари аи рим солиқларни ту лашдан озод этишни,
пасаи тирилган солиқ ставкаларини ва бошқа солиқ имтие зларини қу ллашни назарда
тутиши мумкин. Аи ланмадан олинадиган солиқни солиқ даврида товарларни
(хизматларни) реализация қилишдан олинган даромади 1
млрд. су мдан ошмаган
юридик шахслар, шунингдек, даромади 100
млн. су мдан ошган, лекин бир миллиард
су мгача бу лган ЯТТ ихтие рии асосда ту лашлари мумкин. Солиқнинг базавии ставкаси
4%
қилиб белгиланган. Жами даромади 500
млн. су мдан ошмаган солиқ ту ловчилар
учун бир и иллик солиқ ставкаси 25
млн.су м, 500
млн. су мдан юқори бу лган солиқ
ту ловчилар учун 34,0
млн.су м миқдорида белгиланган. У збекистон Республикасининг
аи рим ҳудудларида фои да солиғи 1
фоиз миқдорида белгиланади. Мамлакатимизда
барча тадбиркорлик субъектлари томонидан аҳоли билан пулли ҳисоб-китобларни
амалга оширишда онлаи н-НКМ е ки виртуал кассадан фои даланишлари лозим.
Тадбиркорлик субъектлари томонидан аҳоли билан пулли ҳисоб-китобларни амалга
оширишни бошлашдан олдин онлаи н-НКМ е ки виртуал кассани солиқ органларидан
ру и хатдан у тказилади. Бунда, Солиқ қу митаси томонидан ишлаб чиқилган виртуал
касса дастурии маҳсулотининг асос қисми (базаси) тадбиркорлик субъектларига бепул
берилади. Унда маҳсулотларни кирим қилиш, касса чекини шакллантириш, фискал
модул билан интеграция қилиш, чекларни онлаи н режимда операторга юбориш, З-
ҳисоботни шакллантириш, фои даланувчиларни бошқариш, оффлаи н режимида ишлаш,
товарлар номенклатурасини юритиш, умумии ҳисоботларни шакллантириш
имкониятлари мавжуд бу лади.
Тадбиркорлик субъектлари томонидан Давлат реестрига киритилган онлаи н-НКМ
ва (е ки) виртуал кассалар мустақил сотиб олинади. Онлаи н-НКМ ва (е ки) виртуал касса
ру и хатдан у тказилганлиги учун ту лов ундирилмаи ди. У збекистон Республикаси
Марказии банки маълумотларига ку ра, 2024 и ил 1
маи ҳолатига муомаладаги банк
карталари сони 2023 и илнинг шу даври билан солиштирилганда, 30,3 фоизга ошиб, 48,8
млн донани ташкил қилди (37 491,5 донага нисбатан). Лаҳзали ту ловлар тизими
доирасида 2024 и илнинг январь-апрель ои ларида қабул қилинган ту ловлар ҳажми 1,6
баробар ошиб, 187,3 трлн.су м (у сиш 1,2 баравар) миқдорида 11 607,9 минг донани
ташкил этди.
Яратилган имкониятлар (имтие з ва преференция) алоҳида шароитларда
бериладиган ва вақтинчалик солиқ имтие злари Солиқ кодексида белгиланиб қу и илган.
У збекистон Республикаси Президенти қарорлари билан солиқ ту ловчиларга
вақтинчалик имтие злар берилиши, шунингдек, аи рим тоифадаги туманларда фаолият
юритае тган тадбиркорлик субъектлари учун солиқ имтие злари белгиланиши мумкин.
Хусусан, У збекистон Республикаси Президентининг 2022
и ил 30 декабрдаги ПФ-287-сон
Фармони республика туман ва шаҳарлари 5 та тоифага ажратилди. Ушбу Фармон билан
www.e-itt.uz
II SON. 2024
362
2023 и ил 1
январдан 2026 и ил 1 январга қадар солиқ солишнинг қуи идаги
табақалаштирилган тартиби жории этилган:
а)
5-тоифадаги туманларда ру и хатдан у тган ва шу ҳудудларда фаолият
юритадиган тадбиркорлик субъектлари (и ирик солиқ ту ловчилар, доимии муассаса,
бюджет ташкилоти ва давлат корхонаси, устав жамғармаси (капитали)да давлат улуши
50
фоиз ва ундан ку проқ миқдорда бу лган юридик шахслар бундан мустасно):
фои да солиғи, аи ланмадан олинадиган солиқ ва ижтимоии солиқни 1
фоиз;
юридик шахсларнинг мол-мулк ва ер солиғи бу и ича ҳисобланган сумманинг 1
фоиз;
б)
5-тоифадаги туманларда ру и хатдан у тган ва шу ҳудудларда фаолият
юритадиган ЯТТ ЖШ ДС қатъии белгиланган суммаларини ту лашдан озод қилинади;
в)
4-тоифадаги туманларда ру и хатдан у тган ва шу ҳудудларда фаолият
юритадиган тадбиркорлик субъектлари учун
аи ланмадан олинадиган солиқнинг базавии солиқ ставкаси 3 фоиз этиб
белгиланади. Бунда, қонунчиликда назарда тутилган ҳолларда мазкур солиқ бу и ича
пасаи тирилган солиқ ставкалари сақлаб қолинади;
г)
Қорақалпоғистон Республикаси Жу қорғи Кенгеси ва халқ депутатлари
вилоятлар Кенгашларига 4-тоифадаги туманлар бу и ича:
юридик шахсларнинг мол-мулкива ер солиғи бу и ича Солиқ кодекси билан
белгиланган энг кам қии матларга 0,3 гача;
ЯТТ учун қатъии белгиланган миқдордаги ЖШДС бу и ича 0,5 гача камаи тирувчи
коэффициент киритиш ҳуқуқи берилади. 2024 и ил 1 мартдан бошлаб «Тадбиркорликни
ривожлантириш компанияси» акциядорлик жамияти томонидан умумии белгиланган
шартлар ва қоидалар доирасида 4 ва 5-тоифадаги туманларда ру и хатдан у тган ва шу
ҳудудларда фаолият юритадиган кичик тадбиркорлик субъектларига тижорат
банкларининг Марказии банк асосии ставкасидан 4 фоизлик пункт юқори ва асосии
ставканинг 1,75
бараваридан ошмаган ставкада миллии валютада ажратиладиган
кредитлари бу и ича асосии ставканинг 40 фоизигача миқдорида компенсация тақдим
этилади.
Шунингдек, У збекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2020 и ил 5
июндаги
“Cолиқ
маъмуриятчилигида
замонавии
ахборот-коммуникация
технологияларини кенг жории этишга доир қу шимча чора-тадбирлар ту ғрисида”ги 359-
сон қарори, У збекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 05.06.2020 и илдаги 359-
сон қарори, У збекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2022 и ил 22 августдаги
“Давлат солиқ хизмати органлари томонидан солиқ ту ловчиларнинг солиқ
мажбуриятларини аниқлашда давлат органлари ва ташкилотларининг маълумотлар
базасидан фои даланишни тартибга солиш ту ғрисида”ги 471-сон қарори ҳамда
У збекистон Республикаси Президентининг 2021 и ил 7 сентябрдаги “Солиқ
мажбуриятларини бажаришда тадбиркорлик субъектларига янада қулаи шарт-
шароитлар яратиш чора-тадбирлари ту ғрисида”ги ПФ-6307-сон Фармони қабул
қилинди. Мазкур меъе рии хужжатлар қабул қилиниб, соҳани рақамлаштириш орқали
солиқ органларини замонавии хизмат ку рсатувчи идорага трансформация қилиш
ишлари тизимли давом эттирилмоқда.
Жумладан, солиқ ту ловчиларга хизмат ку рсатадиган “Soliq” мобил иловаси доимии
равишда такомиллаштирилиб, (2022 ва 2023 и илларда мобил иловалар орасида и ил
бренди ғолиби деб эътироф этилган) интерактив хизмат турлари 56 тага ва
фои даналувчилар сони охирги 2 и илда 3 бараварга ошиб, 7,8
млн.тага етди. Энг оммабоп
хизматлар сифатида харидлар учун кешбэк, у зини у зи банд қилиш, солиқ ҳамкор,
солиқларни ту лаш, ота-онам солиқларини ту лаш, қуе шли хонадон, ижтимоии кешбэк,
иш ҳақи маълумотлари ва ижара шартномаларини ру и хатдан у тказиш хизматларини
ку рсатиш мумкин. Солиқ маъмурчилигини таъминлаш ва яширин иқтисодие тни
www.e-itt.uz
II SON. 2024
363
жиловлашга қаратилган 72 та янги дастурии маҳсулотлар ишга туширилди. “Марказии
маълумотлар базаси”, “Ташқи манба”, электрон ҳисобварақ-фактура, онлаи н чек,
рақамли маркировка, “Солиқ хавфини аниқлаш ва баҳолаш”, Маҳсулотлар ягона
электрон миллии каталоги, “e-ijara”, “e-imtiyoz”, “Солиқ текширувлари”, “Автокамерал”,
“ҚҚСни қаи тариш”, “Солиқ декларацияларини юбориш”, “Маҳаллаларда солиқ
органлари фаолияти”, “ДСБ маъмурчилиги”, “Электрон юк хати” ва бошқа ахборот
тизимлари. Идоралараро ҳамкорлик доирасида у заро электрон ахборот алмашиш и у лга
қу и илган вазирлик ва ташкилотлар сони 60 тага, интеграция и у налишлари сони 238
тага етказилди.
Энг фундаментал у згариш, солиқ органлари тадбиркорлар елкасидан солиқларни
ҳисоблашни олиб, ҳисоблаб берилган ер, мол-мулк солиқлари ту лиқ ва ҚҚС бу и ича 88
фоизи ҳамда аи ланмадан олинадиган солиқдан 81,3
фоизи тадбиркорлар томонидан
тузатишларсиз топширилган. “Автокамерал” АТ орқали ҳисоботларда аниқланган
тафовутлар бу и ича 34,1
трлн.су мга ихтие рии равишда қаи та ҳисоботлар тақдим этилди,
тадбиркорларга нисбатан 13,0 трлн.су млик молиявии жарималар қу лланилишининг
олди олинди ҳамда бюджетга 7,8 трлн.су млик қу шимча солиқлар ҳисобланди.
Юқоридаги янги инструментлар жории этилгач солиқ ҳисоботларида ку рсатилган
товар аи ланмалари 2,8 бараварга (656,9 трлн.су мдан 1827,9
трлн.су мга) ошди, у зини у зи
иш билан банд қилган фуқаролар сони 3,8
млн.тага (1,7 млн.таси шу и илда) етди,
биргина ижара шарномаларини ру и хатга олиш ҳисобига 1,2 трлн.су м қу шимча солиқ
ҳисобланди ва чек талаб қилган фаол фуқароларга 2,5 трлн.су млик (437 млрд.су ми шу
и илда) 1 фоиз кэшбек суммалари ту ланиб, даромад олиши рағбатлантирилди.
Провардида, солиқ иcлоҳотлари доирасида асосии ставкалар кескин пасаи тирилишига
қарамасдан, бюджетга тушумлар 2016 и илдаги 31,4 трлн.су мдан 2023 и илда
165,9
трлн.су мга етиб, 5,3 бараварга ошди. У збекистонда солиқ ислоҳотлари доирасида
соҳани рақамлаштириш тажрибаси 2024 и ил 28–29 февраль кунлари Тошкент шаҳрида
ХVI “Ipak yoʻli” солиқ Форуми ва 28–30 маи кунлари Халқаро валюта жамғармаси Кавказ,
Марказии Осие ва Му ғулистон минтақаларида салоҳиятни ошириш маркази билан
ҳамкорликда “Солиқ маъмуриятчилиги: Рақамли асрда солиқ қонунчилигига риоя
қилинишини яхшилаш” мавзусида Самарқанд шаҳрида у тказилган халқаро
семинарларда бошқа давлатлардан келиб у рганилди.
Жории и илда тадбиркорлар куни баи рами олдидан сунъии интеллект асосида
24/7 режимида ишлаи диган “ДаврОн” виртуал е рдамчиси ва “Солиқ бизнес” хизмати
жории қилиниб, тадбиркорлик субъектларнинг фаолиятига оид маълумотларни онлаи н
равишда корхона раҳбари ва бухгалтерлар билан бир паи тда таъсисчилар, бизнес
ҳамкорлар ва бошқа ишончли шахслар кузатиб бориш имконияти яратилди.
Аҳамиятлиси, солиқ маъмурчилигини рақамлаштиришда асосии эътибор фискал
назоратдан ташқари, аҳолини ижтимоии ҳимоялаш, соғлиғини сақлаш ва соҳаларни
“соя”дан чиқаришда фои даланиш мумкин и у налишларга ҳам қаратилмоқда. Масалан,
“ОНКТ дашборд” комплекси е рдамида мамлакатдаги дори воситалари бозорини ту лиқ
назорат қилиш, жумладан дори воситалари сотилиш динамикаси, қаи си касалликларга
нисбатан қаерда ку п дори воситаларига талаб ортае тганига қараб ҳудудларда қаи си
турдаги касалликлар тарқалгани, дори воситаларининг маҳаллии ва хорижии ишлаб
чиқарувчиларга тегишли эканлиги каби у та муҳим ахборотлардан фои даланиб,
касалликларнинг олдини олиш, соғлом рақобатни ривожлантириш ва бошқа
и у налишларда тезкор қарор қабул қилиш имконияти мавжуд.
Хусусан, жории и илнинг 20 август ҳолатига аҳоли томонидан умумии қии мати 11,9
трлн.су мга тенг дори воситалари сотиб олиниб, унинг 2,6
трлн.су ми (23%) маҳаллии ва
9,3 трлн.су ми (77%) хорижии ишлаб чиқарувчилар ҳиссасига ту ғри келган. Аҳоли жон
бошига Республикада у ртача 324 минг су млик дори воситаларига маблағ сарфланган
(базавии ҳисоблаш миқдори (БХМ) билан таққосланмоқда) бу лса, бу ку рсаткич Тошкент
www.e-itt.uz
II SON. 2024
364
шаҳрида 1,1 млн.су мни, Бухорода 433 минг су м ва Самарқандда вилоятида 390 минг
су мдан иборат, Сурхондаре да 180,5 минг су мни, Қашқадаре да 188 минг су мни ва
Қорақалпоғистонда 186,2 минг су мни ташкил этган. Яна бир долзарб ижтимоии
и у налишлардан, республиканинг исталган ҳудудида асосии 10 та истеъмол
маҳсулотлари (гу шт, е ғ, ун, гуруч, шакар, картошка, пие з) нархини ои лаи н режимида
кузатиб бориш имконияти яратилган.
Хулоса ва таклифлар.
1.
Ижобии синовдан у тган халқаро тажрибага асосланган ҳолда 2025
и ил
1
январдан бошлаб босқичма-босқич Солиқ кодексининг 169-моддаси талаблари
асосида солиқ мониторинги инструментидан и ирик солиқ ту ловчилар фаолиятида кенг
фои даланиш. Бунда солиқ мониторингига тушган и ирик солиқ ту ловчиларда солиқ
текширувлари у тказилмаи ди.
2. Назорат қилинадиган ташқи савдо битимлари доирасида трансферт нархнинг
белгиланиши натижасида олинмаган даромад е ки оширилган харажат суммасини
фои да солиғининг базасига олиб боришга қу шимча равишда дивидендга ҳам
тенглаштириш керак.
3. Солиқ органлари томонидан ер маи донларидан ҳужжатларсиз е ки ҳужжатда
ку рсатилганидан каттароқ ҳажмда фои даланиш ҳолатлари аниқланганда юридик
шахслардан олинадиган ер солиғини белгиланган солиқ ставкаларининг 10 баравари
миқдорида ҳисоблаш тартибини жории қилиш лозим.
Адабиётлар/Литература/Reference:
Дементьева
Н.М.
(1689)
налоговая
политика
государства.
https://nsuem.ru/science/publications/science_notes/issue.php?ELEMENT_ID.
Камалнев Тимур Шамильевич. (2009) Налоговое администрирование крупнейших
налогоплательщиков. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидат
экономических наук. Москва.
Карп М.В. (2001) Налоговый менеджмент: Учебник для вузов. – М.: Юнити-дана, – 39
с.
Қонун (2022) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 26 сентабрдаги
ПФ-5837-сон Фармони ва 2022 йил 30 декабрдаги ЎРҚ-812-сон Ўзбекистон Республикаси
Қонуни.
Майбуров И.А. (2007) Налоги и налогообложение: учебник для студентов вузов,
обучающихся по специальностям; под ред. И.А.Майбурова.-М.: юнити-дана, -655 с.
Ситникова Ольга Владимировна. (2012) Совершенствование налогообложения
крупнеиших консолидированных налогоплательщиков. Автореферат диссертации на
соискание ученой степени кандидат экономических наук. Москва.
Фармон (2023) Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2023 йил 11 сентябрдаги
“Ўзбекистон — 2030” Стратегияси тўғрисида” ги ПФ-158-сон Фармони.
Федоров Андрей Николаевич. (2010) Налоговое администрирование и
стимулирование инвестиционной активности крупнейших налогоплательщиков.
Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидат экономических наук.
Нижний Новгород.
Юнак Алексей Алевтинович (2009). Проблемы правового регулирования налогового
контроля и учета крупнейших налогоплательщиков. Автореферат диссертации на
соискание ученой степени кандидат юридических наук. Москва. с.12.
