Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
56
KIRISH
Olib borilgan tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki,
muloqotning juda katta qismini noverbal aloqa tashkil
etadi. Biz har kuni minglab noverbal belgi va harakatlarga,
shu jumladan, gavda holati, yuz (mimika) va ko‘z ifodasi,
imo-ishoralar hamda intonatsiyaning turli darajalaridan
o‘zimiz bilmagan holda juda ko‘p foydalanamiz. Til –
muloqot vositasi. Ammo uning ishtirokisiz ham muloqotga
kirishish mumkinligini ko‘rishimiz mumkin. Muomala
qilish uchun xizmat qilish tilning eng muhim funksiyasi
bo‘lib, insonlar til orqali bir-birlarini tushunadilar, aloqa
qiladilar, axborot almashadilar hamda jamiyatda kishilar
bir-birlariga til yordamida ta’sir etadilar. U his-hayajon,
istak, ruhiy kechinmalarni izhor etish vositasi ham
hisoblanadi. Shu orqali tilning ekspressiv-emotsional
funksiyasi yuzaga chiqadi. Muloqotning yana bir jihati
munosabatga kirishuvchilarning o‘zaro birgalikdagi
harakati — nutq jarayonida faqat so‘zlar bilan emas,
balki harakatlar bilan ham fikr ifodalashdan iborat.
Noverbal muloqot va xulq-atvor to‘g‘risidagi ilmiy
izlanishlar 1872-yilda Charlz Darvinning «Insonlar va
hayvonlarda emotsiyalar ifodasi» nomli asarining nashri
bilan boshlandi. O‘sha vaqtdan buyon so‘zlarsiz muloqot
va xatti-harakatlarning turlari, ta’siri va ularning ifoda
etilishi bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar olib borildi.
MATERIAL VA METOD
Jahon tilshunosligida paralingvistik vositalar tadqiqi
bo‘yicha ahamiyatli izlanishlar o‘tgan asrning ikkinchi
yarmidan boshlab ko‘zga tashlanadi. Jumladan, T.M.
MULOQOT JARAYONIDA INSON
KECHINMALARINI IFODALASHDA
NOVERBAL VOSITALARNING AHAMIYATI
Abduqodirova Lobar Shavkatovna,
Alfraganus universiteti o‘zbek tili va adabiyoti yo‘nalishi I bosqich magistranti
ORCID: 0009-0008-2928-8550
Annotatsiya:
Muloqot jarayonida inson hissiyotlarini namoyon etishda noverbal vositalar, ya’ni imo-ishora,
mimika, tana harakatlari, intonatsiya, pauza, kulgi, tabassum, ko‘z qarashlari muhim ahamiyatga ega. Noverbal
vositalar orqali yuzaga chiqadigan har qanday nutqning yuqori ta’sir kuchiga ega bo‘lishi, shuningdek, tilning
ishtirokisiz muloqot shakli nafaqat tilshunoslik, balki boshqa sohalar doirasida ham ko‘plab muammolarni hal
qilish mumkinligiga turli misollar keltirilgan. Bundan tashqari, badiiy tasvirda paralingvistik vositalar verbal
vositalar orqali ifodalanishi misollar asosida yoritildi.
Kalit so‘zlar:
noverbal vosita, paralingvistika, tana tili va gavda holati, proksemika, ko‘z va yuz nigohlari,
artifaktlar va badiiy tasvirda noverbal vositalarning ahamiyati.
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
57
Nikolayeva, B.A. Uspenskiy, G.V. Kolshanskiy, I.N.
Gorelov, G.E. Kreydlin, А.Garkavets, L.S. Vigotskiy,
A.A. Reformatskiy, M.L. Butovskaya, E.G. Kulikova, I.A.
Kuznetsov, I.A. Golovanova, I.A. Krim kabi olimlarning
tadqiqotlarida noverbal vositalarning turli aspektlarda
yoritilganini ko‘rish mumkin.
O‘zbek tilshunosligida ham paralingvistik vositalar
yuzasidan bir qator tadqiqotlar amalga oshirilgan.
Xususan, А.Nurmonov, M.Saidxonov, S.Mo‘minov,
Sh.Iskandarova, А.Аripova, Z.Аkbarova, Q.Rasulov,
А.Haydarov, G.Toirova, Q.Kaxarov, X.Ismoilov,
B.Axmedov, M.Qurbanovning tadqiqotlarini ko‘rsatish
mumkin. O‘zbek tilshunosligida paralingvistik vositalar
tadqiqi А.Nurmonovning «O‘zbek tilining paralingvistik
vositalari» nomli risolasida ko‘zga tashlanadi.
Shuningdek, paralingvistik vositalarning monografik
planda o‘rganilishi M.Saidxonovning «Noverbal vositalar
va o‘zbek tilida ularning ifodalanishi» nomli nomzodlik
ishida aks etgan. S.Mo‘minov «O‘zbek muloqot
xulqining ijtimoiy-lisoniy xususiyatlari» deb nomlangan
ilmiy ishida paralingvistik vositalarning genderologik
xususiyatlari bo‘yicha tadqiqot olib borib, erkak va
ayollar foydalanadigan noverbal vositalar haqida qiziqarli
maʼlumotlar beradi. Genderologik aspektda paralingvistik
vositalarni tadqiq qilish B.Axmedovning «Paralingvistik
vositalarning genderologik va pragmatik tadqiqi»
nomli dissertatsiyasida ham shu mavzuga kengroq va
chuqur tahlil ostida qaralgan, natijada o‘zbek ayollariga
tegishli bo‘lgan mimikalar, o‘zbek erkaklari muntazam
foydalanadigan xatti-harakatlar haqida so‘z yuriltilgan.
Noverbal vositalar tasnifi bo‘yicha ingliz tilshunoslari
orasida ham turli nazariyalar mavjud. Xususan,
britaniyalik psixolog M.Argayl noverbal muloqot
komponentlarini quyidagi guruhlarga ajratadi: 1) tana
muloqoti; 2) muloqot maydoni; 3) gavda joylashuvi; 4)
tashqi ko‘rinish; 5) yuz ifodalari va imo- ishoralar; 6)
nigoh; 7) nutq muddati; 8) ovoz ohangi; 9) nutqdagi
xatolik; 10) talaffuz.
AQSHning noverbal vositalar bo‘yicha taniqli
tadqiqotchisi M.Knapp quyidagi tasnifni keltirgan: 1.
Jismoniy harakatlar. 2. Ko‘z harakatlari. 3. Teginish
harakatlari. 4. Tevarak-atrof faktorlari.
Amerikalik psixologlar P.Ekman va V.Frizen tasnifiga
ko‘ra, og‘zaki bo‘lmagan vositalar quyidagi turlarga bo‘linadi:
1. Timsollar – tushunchalar (ma’nolar) va mavzularni
yetkazishga qodir imo-ishoralar. Ular soʻzga ekvivalent
bo‘la oladi.
2. Illyustratorlar – ifodalangan narsani to‘ldiradigan
harakatlar.
3. Regulyatorlar – og‘zaki ifodalangan holatlarni
tartibga solishga, boshqarishga yordam beradigan
harakatlar.
4. Affektivlar – holatni ifodalovchi noverbal vositalar.
5. Adapterlar – o‘z-o‘zini parvarish qilishga qaratilgan
harakatlar.
Noverbal aloqa deganda nima tushuniladi? Noverbal
aloqa — bu og’zaki va yozma ravishda so‘zlardan
foydalanmasdan, xabarlarni yuborish va qabul qilish
jarayoni. Noverbal muloqot til, tovush nutqining
qo‘llanilishiga asoslanmagan bo‘lib, bu mimika, imo-
ishoralar, pantomimika, sensor yoki tana orqali aloqalar
vositasidagi muloqotdir. Bunda axborot so‘zlashish
orqali emas, balki fikrlar va hissiyotlarni turli harakatlar
orqali ifodalash bilan namoyon bo‘ladi. Amerikalik olim
Megrabyan formulasiga kо‘ra, birinchi marta kо‘rishib
turgan suhbatdoshlardagi taassurotlarning ijobiy
bо‘lishiga gapirgan gaplari 7 %, paralingvistik omillar
38 % va noverbal harkatlar 58 % gacha ta’sir qilarkan.
Muloqot qanday tarzda kechishidan qat’i nazar, uning
mazmunli va ta’sirli bo‘lishi nafaqat so‘zlovchiga, balki
tinglovchiga ham bog’liqdir. Muloqot vaqtida so‘zlashish
qoidalariga rioya qilish, aytilayotgan gaplarga e’tiborli
bo‘lish, suhbat davomida bir-birini yaxshi tinglash va
tushuna olish muloqotni yanada chiroyli kechishiga
yordam beradi. Biz foydalanadigan verbal va noverbal
aloqa hayotning barcha jabhalarida o‘ta muhim omil
hisoblanadi va u hech qachon yo‘q bo‘lib ketmaydi.
Xo‘sh, noverbal vositalar nimalarni o‘z ichiga oladi?
Yuz ifodalari
Noverbal muloqotning eng katta qismi yuz
ifodalari orqali amalga oshiriladi, desak adashmagan
bo‘lamiz. Chunki hissiyot va kechinmalarimizning
aksariyati yuzimizdan zohir bo‘ladi. Tanamizdagi
og‘riq, ko‘nglimizdan kechayotgan hislar bevosita
ruhiyatimizga chambarchas bog‘liq. Yuz ifodalari esa
aynan ruhiyatimizdan so‘zlaydi: jahl chiqsa qizarish,
orzu qilsa entikish, xursand bo‘lsa tabassum qilish,
norozi bo‘lsa qoshlarning chimirilishi va yana bir qancha
holatlar bunga misol bo‘la oladi. Birgina tabassum yoki
qovoq solish bilan qanchadan qancha ma’lumot yetkazib
berilishi mumkin. Kishi yuz ifodasini, odatda, uning
so‘zlarini eshitishdan ancha oldin payqaymiz.
Noverbal muloqot va xatti-harakatlar madaniyatlar
o‘rtasida keskin farq qilishiga qaramasdan, quvonch,
qayg‘u, jahl va qo‘rquvni ifodalovchi yuz ifodalari dunyoning
turli burchaklarida yashovchi insonlar uchun bir xildir.
Imo-ishoralar
Biror maqsadga yo‘nalgan belgi va harakatlar
so‘zlarsiz ma’no yetkazishning muhim usulidir. Eng
sodda imo-ishoralar qo‘l silkitish, qo‘l bilan ishora qilish
hamda sonli miqdorlarni ko‘rsatishda barmoqlardan
foydalanish bo‘lib, boshqa imo-ishoralar ixtiyoriy yoki
ma’lum madaniyatga tegishli bo‘lishi mumkin.
Suhbatdoshingiz so‘zlayotgan mavzu sizga
zerikarli ekanligini soatingizga qarab qo‘yishingiz yoki
esnab olishingiz, diqqatingizning bo‘linishi, atrofga
alanglashingiz orqali bildirishingiz – signal qilishingiz
mumkin.
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
58
Paralingvistika
Tilshunos Golub. I.B. nutq ta’sirchanligini
shakllantirishda paralingvistik vositalarning o‘rnini
tilning tasviriy vositalari bilan bir qatorga qo‘yadi. Uning
fikricha, paralingvistika fikr (tushuncha)ning dirijyoridir.
Haqiqatan ham shunday, chunki har qanday shaxs o‘z
fikrini (nutqini) bu vositalar yordamida oson hamda erkin
ifodalay oladi.
Paralingvistika biz ishlatadigan tildan farq qiluvchi
ovozli aloqa. Bunda ovozning balandligi, ohangi va
uning o‘zgaruvchanligi gapning ma’nosiga ta’sirini
hisobga olish muhim. Baland ovozda aytilgan so‘zlar
ma’qullash va ishtiyoqni yoki ayni so‘zlarning ikkilanish
ovoz tonida aytilishi norozilik va qiziqishning sustligini
ifodalashi mumkin.
Tana tili va gavda holati
Tana tili bo‘yicha o‘tkazilgan tadqiqotlar 1970-yildan
buyon sezilarli darajada o‘sdi, ayniqsa, Julius Festning
«Tana tili» kitobi nashridan so‘ng, ommaviy axborot
vositalari insonlarning o‘z-o‘zini himoyalash gavda holati,
qo‘l va oyoqlarni qovushtirish vaziyatlarini tahlil qilishga
alohida urg‘u berdi.
Ushbu noverbal xatti-harakatlar his-tuyg‘ular va
munosabatlarni ko‘rsatishi mumkin bo‘lsa-da, tadqiqotlar
tana tili biz ilgari ishonganlarimizdan ko‘ra ancha nozik
va shu bilan birga, aniqlik darajasi pastroq hisoblanadi.
Proksemika
Proksemika ogʻzaki boʻlmagan muloqotni oʻrganishda
bir nechta kichik toifalardan biridir, jumladan haptika
(tegish), kinesika (tana harakati), vokalika (paratil) va
xronemiya (vaqt tuzilishi) ham shu toifaga misol boʻladi.
1963-yilda ushbu atamani ishlab chiqqan madaniy
antropolog Edvard T. Xoll proksemikani «Odamlarning
boʻshliqdan madaniyatning maxsus ishlab chiqilishi
sifatida foydalanishi haqidagi oʻzaro bogʻliq kuzatuvlari
va nazariyalari» deb taʼriflagan. Proksemika kuzatuv
orqali ochiladigan va madaniyatning kuchli taʼsiri ostida
boʻlgan shaxslararo muloqotning yashirin komponenti
boʻlib qolmoqda.
Proksemika bu suhbatdosh bilan bo‘ladigan oraliq
masofa. Odamlar ko‘pincha «shaxsiy makon»ga
bo‘lgan ehtiyojlariga murojaat etishadi, bu ham noverbal
aloqaning muhim turidir.
Masalan, odamlar bilan tasodifiy suhbat chog‘ida
zarur bo‘lgan shaxsiy maydon hajmi odatda 46 sm dan 1
metrgacha farq qiladi. Boshqa tomondan, ko‘pchilik bilan
gaplashganda shaxsiy masofa 3 metrdan 4 metrgacha
farqlanadi.
Ko‘z nigohi
Biror kishining suhbat jarayonida ko‘zingizga
to‘g‘ridan to‘g‘ri qarashi, bu ularning suhbatga
qiziqayotganligi va e’tibor berayotganligini anglatadi.
Ammo buning uzoq davom etishi boshqa ma’no kasb
etadi, ya’ni taajjub, hayrat va qo‘rquv.
Boshqa tomonda, nigohni olib qochish, tez-tez
uzoqqa tikilish bu kishining noqulaylik his etayotganini
yoki haqiqiy his-tuyg‘ularini yashirishga urinayotganligini
anglatadi.
Haptika
Teginish orqali muloqot qilish noverbal muloqotning
yana bir muhim turi hisoblanadi. Go‘daklik va bolalarning
erta yoshlik davrida teginishning muhim ahamiyatli
ekanligi to‘g‘risida juda ko‘p tadqiqotlar mavjud. Garri
Xarlov tomonidan maymunlarda o‘tkazilgan tadqiqot
teginish va aloqadan mahrum bo‘lishi ularning normal
rivojlanishiga xalaqit berishini ko‘rsatdi. Ular xulq-atvor
va munosabatlarga kirishishda nuqsonlarni boshdan
kechirishi kuzatildi.
Yozuvchi Julia Vud o‘zining «Shaxslararo muloqot:
kundalik uchrashuvlar» kitobida teginish ko‘pincha status
va kuch aloqasi sifatida ishlatiladi, deb yozadi.
Tadqiqotchilar yuqori statusli insonlar boshqalarga
qaraganda tezroq va yuqori intensivlikda boshqa
odamlarning shaxsiy makoniga kirishga moyil bo‘lishlarini
aniqladilar. Teginish orqali qanday ma’no yetkazib berish
jinslar orasidagi tafovutlarda ham namoyon bo‘ladi.
Ayollar g‘amxo‘rlik, tashvishlanish va emotsional
dalda berish ma’nosini yetkazish uchun teginishdan
foydalanishadi. O‘z navbatida, erkaklar kuch yoki
boshqaruvni tasdiqlash uchun teginishdan ayollarga
qaraganda ko‘proq foydalanishadi.
Tashqi ko‘rinish
Biz tanlagan rang, kiyim, soch turmagi va tashqi
ko‘rinishga ta’sir etuvchi boshqa omillar ham norverbal
aloqa vositasi hisoblanadi. Rang psixologiyasi bo‘yicha
tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, turli xil ranglar turlicha
kayfiyatlarni uyg‘otishi mumkin. Tashqi ko‘rinish fiziologik
reaksiyalar, biror narsa to‘g‘risidagi fikr va ularning
qanday talqin etilishining o‘zgarishiga sababchi bo‘lishi
mumkin.
Madaniyat qiyofalarning qay tariqa baholanishida
ahamiyatli o‘ringa ega. G‘arb madaniyatida ozg‘inlikning
qadrlanish ehtimolligi ko‘proq bo‘lsa, ba’zi Afrika
madaniyatida to‘lachadan kelganlikka sog‘lom va ijtimoiy
ahvoli yaxshiroq deb qaraladi.
Artifaktlar
Narsalar va tasvirlardan noverbal tarzda muloqot
qilish uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan vositadir.
Masalan, onlayn forumda o‘zingizning shaxsingizni
namoyish etish uchun ism yoki rasm tanlashingiz,
kim ekanligingiz va sizga yoqadigan narsalar haqida
ma’lumot berishingiz mumkin.
Alfraganus
xalqaro ilmiy jurnal
59
Ish jarayonida kiyiladigan rasmiy ish kiyimlari, misol
uchun, shifokorlarning oq xalati, militsiya xodimlarining
formalari bu insonlarning ish faoliyati to‘g‘risida bir
qarashdayoq ma’lumot beradi.
MUNOZARA
Aloqa-aralashuvda ma’lum axbarotni tinglovchiga
yetkazishda tildan tashqari, yelka, qo‘l, yuz, bosh, qosh,
ko‘z, og‘iz, ovozning baland-past tonlari, tananing turli
harakatlaridan foydalanamiz. Hatto bu holatlar kitob
o‘qiyotganimizda ham sodir bo‘lishi mumkin. Asar
personajlarining xatti-harakatlari, voqelik, syujetning
jadalligi bizni iztirob va taajjubga solganda ham, gohida
yig‘laymiz, kulamiz, qoshimizni chimiramiz, labimizni
buramiz va hokazo.
Quyida ana shunday paralingvistik vositalarning
badiiy tasvirda verbal vositalar orqali ifodalanishini
ko‘rib chiqamiz.
Birgina tabassum qilish yoki qovoq solish bilan
qanchadan qancha ma’lumot yеtkazib berilishi
mumkin. Shuningdek, tabassum orqali ijobiy va salbiy
ekspressivlik yuzaga chiqariladi.
«Aravakash yumshoqqina kulimsiradi. Yosh yigitning
bu shirin tabassumini oy yorug‘ida alayna ko‘ra olgan
yosh qiz qizarib, teskari qaradi...» (Cho‘lpon. «Kecha
va kunduz», 25-bet)
«Otabek ham istehzoli tabassum orasida Homidga
ko‘z qirini tashladi». (A.Qodiriy. «O‘tgan kunlar»).
Yuqoridagi misollarni o‘zaro taqqoslar ekanmiz,
1-gapdagi «shirin tabassum» hamda 2-gapdagi
«istehzoli tabassum» birikmalari ijobiy va salbiy
ma’nolarni ifodalab, matn mazmuniga qo‘shimcha
ta’sirchanlik yuklash maqsadida qo‘llanilgan. Shu bilan
birga, turli ko‘rinishdagi matnlarni tahlilga tortar ekanmiz,
tabassumning metaforik birikma tarzida qo‘llanilishiga
ham guvoh bo‘lamiz.
«Juda yomon bolalar emas ekan, odamgarchiligi ham
chakki emasga o‘xshaydi, degan fikr o‘tdi ko‘nglimdan,
nazarimda, ukalarim ham shu xususda o‘ylashgan
bo‘1sa kerak, yuzlariga qizillik yugurib, tabassum
guli ochilgandek bo‘ldi». (X.To‘xtaboyev. «Besh bolali
yigitcha», 94-bet).
Yozuvchining mahoratini qarangki, birgina tabassumni
o‘ziga xos chiroyli o‘xshatish bilan ifodalagan.
«Anvar o‘z ixtiyoricha chuqur yonig‘a o‘lturdi va
xanjarini yanib kelgan jallodga qo‘li bilan «ozg‘ina
to‘xtang» ishoratini qilib, Abdurahmon tomong‘a kuldi:
– Mening holimni ko‘ringiz, domla, – dedi anvar kulgan
yuzda, – qo‘lim bog‘langan, ustimda xanjar yaltiraydi.
Lekin men kulaman… (Abdulla Qodiriy. «Mehrobdan
chayon», 313-bet)
Bu o‘rinda qahramon kulgisida istehzo, alam ramzi
bor. Kinoyaga yo‘g‘rilgan bu gap zamirida Anvarning
jasorati, o‘limga tik boqishi, sof vijdon bilan mag‘lub
bo‘layotgani nihoyatda chiroyli dalillangan.
Ma’lum bo‘lishicha, ko‘plab olimlar tabassumning
boshqa insonlarga ta’sirini tekshirib ko‘rib, u o‘zida
kuchli ma’lumotlarni jamlashini hamda insonning botiniy
aqliga yuqori ta’sir ko‘rsata olishini aniqlashgan ekan.
Har bir insonning o‘ziga xos tabassumi bo‘ladi, boshqa
birovning tabassumi birovnikiga o‘xshamaydi. Bunda
kishining ruhiy holati, yashayotgan muhiti va hatto tabiati
yashiringan bo‘ladi.
XULOSA
Verbal aloqaga bog‘liq bo‘lmagan barcha birliklar
so‘zlashuv jarayonining yordamchi vositalari sanaladi.
Nutqiy muloqotni shu ikki omil: verbal va noverbal
vositalarning mujassamlashuvi asosida vujudga
keladigan yaxlitlik sifatida talqin qilish maqsadga
muvofiq. Badiiy asar yozuvchisi til birliklaridan
foydalanishda har bir asar mavzusidan kelib chiqib,
o‘zi tasvirlaydigan badiiy personajlarning imo-
ishoralari, tana harakatlarini o‘qirman ko‘z o‘ngida
aniq gavdalantiradigan leksemalar, stilistik vositalarni
qo‘llashga intiladi va badiiy personaj hissiyotlarining
o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berishni uddalashi
talab etiladi. Bundan tashqari, badiiy asarlarda
qahramon hissiyotlariga mos keluvchi til birliklarining
qo‘llanishi asar tilining jozibador, ta’sirchan bo‘lishini
ta’minlaydi. Kinetik paralingvistik vositalar nutqning
tabiiyligi hamda so‘zlovchining ijtimoiy va shaxsiy
holatini aks ettirishda eng faol tilga yondosh birlik
ekanligi tadqiqot natijasida ma’lum bo‘lgan. Tana
a’zolarining muloqot jarayonidagi ishtirokida qo‘l
harakatlarining nisbati 20 %, barmoqlar harakati esa
13 %ni ko‘rsatib, o‘zbekona nutqda eng faol noverbal
birlik ekanligi aniqlandi.
1. Saidxonov M. Aloqa-aralashuv va imo-ishoralar. – T.: Fan, 2008.
2. Nurmonov A. O‘zbek paralingvistik vositalari // Tanlangan asarlar. I jild. – T.: Akademnashr, 2012.
3. Лотман Ю. Семиотика кино и проблемы киноэстетики. – Таллин: Ээсти Раамат, 1973.
4. Крейдлин Г. Невербальная семиотика: Язык тела и естественный язык. – М.: Новое
литературное обозрение, 2002.
5. Krauss R.M. «Lexical Gestures and Lexical Access: A Process Model». Book: Language and
Gesture by D. McNeill (Ed.) New York: Cambridge University Press, 2001. pp.
6. Maxsudova M. Muloqot psixologiyasi. – T.: «Turon-Iqbol», 2006.
Adabiyotlar:
