47
Alfraganus Universiteti
«ALFRAGANUS» xalqaro ilmiy jurnali
Mahmudova Shoxista Abdusalomovna
1
1
Sharq filologiyasi kafedrasi o‘qituvchisi. ALFRAGANUS UNIVERSITY. Toshkent, O‘zbekiston. e-mail:
shohistaxon.mahmudova@mail.com. ORCID: 0009-0003-1095-1723
MAHMUDOVA Sh.A. IJODKOR VA
IJODIY BIOGRAFIYA
MAHMUDOVA Sh.A. CREATOR AND
CREATIVE BIOGRAPHY
МАХМУДОВА Ш.А. ТВОРЕЦ И
ТВОРЧЕСКАЯ БИОГРАФИЯ
Alfraganus Universiteti
48
«ALFRAGANUS» xalqaro ilmiy jurnali
Anotatsiya
aqolada zamonaviy o‘zbek adabiyotida ijodkor va ijodiy biografiyaning uzviy
bog‘liqligi yozuvchilarning hikoyalari misolida tahlil qilindi. Yozuvchilar o‘z o‘y-kechinmalarini, ijod
jarayoni mashaqqatlari, ijodkor ruhiyatidagi evrilishlar, ko‘nglining tub-tubidagi dard va armonlarini
asarlardagi ijodkor obrazlari orqali ifoda etishdi. Shukur Xolmirzayevning “Quyosh-ku falakda kezib
yuribdi” (Qudrat aka), “Bulut to‘sgan oy” (Quvvatjon) kabi hikoyalarida, Erkin A’zamning “Yozuvchi”
(domla) hikoyasida, ijodkor ruhiyatining goho jo‘shqin, goho tushkin, goho alamli (achchiq), goho
quvonchli (shirin) kayfiyatlarini, ijtimoiy muhit va sharoitga bo‘lgan tanqidiy qarashlarini ro‘y-rost
tasvirlaydilar.
M
Abstract
n the article, the interrelationship of the creator and creative biography in
modern Uzbek literature was analyzed on the basis of the biographical method on the example of the
writers' works. The writers expressed their thoughts, hardships of the creative process, changes in the
artist's psyche, pains and dreams in the depths of their hearts through the images of the artist in their
works. In Shukur Kholmirzayev's stories such as "The sun is wandering in the sky" (Qudrat brother),
"The moon blocked by a cloud" (Kuvvatjon), in the story "Writer" (Domla) by Erkin Azam, the spirit
of the creator is sometimes lively, sometimes depressed, sometimes painful (bitter), sometimes happy
(sweet) moods, and their critical views on the social environment and conditions.
I
Аннотация
статье на основе биографического метода на примере произведений
писателей проанализирована неразрывная связь между творцом и творческой биографией в
современной узбекской литературе. Через образы художника в своих произведениях писатели
выражали свои мысли, тяготы творческого процесса, изменения в психике художника, боли и
мечты в глубине души. В рассказах Шукур Холмирзаева, таких как «Солнце бродит по небу»
(Кудрат брат), «Луна заграждается облаком» (Кувватжон), в рассказе «Писатель» (Домла) Эр
-
кин Аъзама дух у творца то живые, то депрессивный, то болезненные (горькие), то радостные
(сладкие) настроения, и их критические взгляды на социальную среду и условия.
B
KIRISH
I
jodkor shaxsini o‘rganishga intilish hamisha adabiy tanqidchilikdagi asosiy vazifalardan
biri bo‘lib kelgan. Chunki ijodkor ruhiyati, dunyoqarashi, saviyasi, didi masalalari o‘sha
davr muhiti, jamiyatdagi insonlar ma’naviyatining ko‘zgusi sifatida namoyon bo‘ladi. Shu bois
biz ijodkorlarni doimo kuzatish, tahlil qilish, sintezlash va ma’lum xulosa chiqarishga intilishda,
ilhom og‘ushida, ma’naviy va jismoniy bezovtalikda ko‘rishga odatlanib qolganmiz. Ularning
nafaqat asarlari, balki iste’dodi, ijodiy kamoloti, dunyoqarashi, ideali, madaniy saviyasi, turmush
tarzi, shaxsiy fazilatlari mudom kitobxonni qiziqtirib keladi. Shuning uchun ham ijod tabiati, ijod
psixologiyasi, ijodiy jarayon, ijodkor shaxsi kabi masalalarni tahlil qilish dolzarb muammolardan
biri bo‘lib kelmoqda. Asosan, 1960-yillardan boshlab ijod psixologiyasi, ijodiy jarayon, ijodkor
shaxsini o‘rganish birmuncha tezlashdi.
So‘z qudrati, ijod qudrati yozilayotgan asar bilan cheklanmaydi. Ijodkor o‘z hayotining yorug‘
tomonlari bilan bir qatorda fojiasini ham o‘z asarlariga singdiradi. O‘z ruhiy olamini, xarakterini, holatini,
boringki, jismini, qahramonlari olami bilan uyg‘unlashtirib yuboradi. To‘g‘ri, bu jarayon yozuvchi asarlariga
birdan, butunligicha singdirilmaydi, balki kichik detallar shaklida namoyon bo‘lib boraveradi. Shu tarzda
yozuvchining ijodiy biografiyasi mukammal shaklga kiradi.
Kalit so‘zlar:
Biografik metod, ijod psixologiyasi, ijodkor, hikoya, obraz, xarakter.
Key words:
Biographical method, creative psychology, creator, story, image, character.
Ключевые слова:
Биографический метод, творческая психология, творец, рассказ,
образ, персонаж.
49
Alfraganus Universiteti
«ALFRAGANUS» xalqaro ilmiy jurnali
METOD
B
adiiy ijod mohiyatini, ijodkor psixologiyasini, badiiy asar ildizlarini ochishda biografik
metod muhim ahamiyat kasb etadi.
Adabiyotshunoslikda biografik metod yozuvchi ijodini uning hayotiy tajribalari
sifatida o‘rganish usulidir. Bu usulga ko‘ra, yozuvchining asarlari bilan birga, uning ichki
dunyosi, xarakteri, odatlari, kayfiyati, yashash tarzi, ruhiy holati, yashagan muhiti, shaxsiy
qiziqishlari, ijodiy olami, ijodidagi g‘oyaviylik va badiiylik kabi jihatlar yaxlit o‘rganiladi.
Biografik metod yozuvchi va badiiy asar juftligiga asoslanadi.
Biografik metodning nazariy shakllanishi va o‘rganilishi ko‘proq ijodkor tarjimayi
holi bilan bog‘liq jarayon. Shu sababdan ham mazkur metod talab etgan asoslar – yozuvchi
tarjimayi holini, uning ijodini shaxsiy kechinmalari sifatida yaratish maqsadga muvofiq.
Badiiy asarda ijodkorning shaxsiy hayoti, kechinmalari, xarakteri aks etar ekan, albatta,
bunda asarga biografik materiali ham singib ketadi. Bu esa badiiy asarning hayotiyligini,
ishonarligini ta’minlaydi.
Ijodkor va ijodiy biografiyaning uzviy bog‘liqligi biografik metod asosida
yozuvchilarning qissa va hikoyalari misolida tahlil qilindi.
NATIJA
S
hukur Xolmirzayev asarlaridagi ijodkor obrazlari singari yolg‘izlikka ko‘miladi. Ijodkor
faqat qalbi va yuragi bilan sirlashadi. Yozuvchi tashqi olam (borliq, tabiat) va undagi
voqealar orqali o‘zligini topishga, anglashga harakat qiladi. Shukur Xolmirzayevning uslubida
tasvirlanayotgan voqealarning tabiati va shashtiga qarab xolislik, shafqatsizlik, qattiqqo‘llik
sezilib turadi. Ba’zan oddiy va jo‘n talqinidan ham katta hayotiy falsafa va hikmat unadi. Abdulla
Qodiriy bu haqda shunday yozadi: “Yozuvchining o‘zidan qo‘shishi adabiy asarda katta rol
o‘ynaydi. Lekin men turmushda ko‘rmagan, bilmagan narsam haqida hech narsa yozmayman.
Har bir asarimning yozilishiga turmushda uchragan biror voqea sababchi bo‘ladi” [2]. Shu kabi
qalbdan tilga ko‘chgan fikrlar juda ko‘p. Barchasi zamirida odamning “yozmasdan turolmaslik”
holati, bezovta qalbning yashash tarzi u yoki bu yo‘sinda izhor etiladi.
MUNOZARA
D
arhaqiqat, Shukur Xolmirzayev “Quyosh-ku falakda kezib yuribdi”, “Bulut to‘sgan
oy” hikoyalarining bosh qahramonlarini ijodkor sifatida tanladi. Zotan, adib boshqa
kasb kishisini qahramon qilib olishi mumkin emas edi. Chunki hikoya badiiy to‘qimaga unchalik
muhtoj emas edi. Bu ikki hikoya avtobiografik hikoya desak yanglishmagan bo‘lamiz. Chunki bu
hikoyalar Shukur Xolmirzayev hayotidagi kichik lavhalar, hayotga munosabati, balki hayotidagi
iqrornomalaridir. Shu tariqa hikoyaga muallifning “qiyofasiz qiyofasi” ijodkor obrazi orqali kirib
keldi.
“Bulut to‘sgan oy” hikoyasi asosida katta hayot fojiasiga giriftor bo‘lgan, uning qutulib
bo‘lmas o‘pqoniga tushgan inson qismati yotadi. Asarda yozuvchi qahramonlar ichki dunyosiga
bevosita kirib boradi. Bunda yozuvchiga asardagi ijodkor Quvvatjon obrazi qo‘l keladi. Hikoyada
Quvvatjonning portreti shunday tasvirlanadi: “Men plashning yoqasini ko‘tarib, shlyapa
gardishini pasaytirib, restoranga qarab chopdim”. Mana bu o‘rinda biz Shukur Xolmirzayevga xos
bo‘lgan biografik detallar “shlyapa, plash” kabilarni bevosita asarga ko‘chganligini ko‘rishimiz
mumkin. Shukur Xolmirzayev hikoyadagi Quvvatjon obraziga barcha biografik ma’lumotlarni
singdiradi. Buni tasdig‘i sifatida Quvvatjonning ijodkor ekanligi, tabiatan og‘ir, bosiq, har bir
gapini o‘ylab gapiradigan, vaziyatdan kelib chiqib ish ko‘radigan kabi xarakterlarga ega ekanligi,
oilasidan yiroqda yolg‘iz yashashi, “Yozuvchilarning ijod va istirohat bog‘i”ning 3-qavatida
o‘ngda 37-xonada turgani; bu dalillarning barchasi Shukur Xolmirzayev shaxsiy hayotidagi
ma’lumotlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z asarlariga ko‘chganligini ko‘rishimiz mumkin. Bu esa o‘z-
o‘zidan kitobxonni voqea bo‘lib o‘tganligiga ishontiradi.
“Quyosh-ku falakda kezib yuribdi” hikoyasidagi Qudrat aka obrazida ham yozuvchining
Alfraganus Universiteti
50
«ALFRAGANUS» xalqaro ilmiy jurnali
qiyofasi ro‘y-rost tasvirlanadi. 1991 - yilda istiqlolga erish
ganimizdan so‘ng Shukur Xolmirzayev
butun umr ishonib kelgan e’tiqodi aslida – bu sarob ekanligini bilgach, yozuvchi bir muddat
hamma insonlar qatori sarosimada, arosatda, hayotdagi o‘z maqsadini yo‘qotib qo‘yadi va
nashriyotdagi ishdan ta’tilga chiqib o‘z yurti Surxondaryoga ketadi. Xotini va qizini Toshkentga
qaytarib yuboradi. Mana shu hayotiy voqealar “Quyosh-ku falakda kezib yuribdi” hikoyasida
aks ettiriladi. Shukur Xolmirzayevning hayot haqidagi o‘y-kechinmalari bir muddat ikkilanishlar
ichida qoladi. Hikoyadagi ijodkor obrazi Qudrat aka tilidan o‘z kechinmalarini shunday yozadi:
“Men hayotni yaxshi ko‘rardim. Vassalom! Boricha: butun tovlanishlari, hatto fojialari bilan...
Ana shu hayotdan ko‘ngil sovudi-da birodar! U bilan birga mening ham nimalarimdir barbod
bo‘lganiga aminman: men inongan qadriyatlar puchga chiqdi... Go‘yoki bugungi kungacha
behuda yashagan ekanman... Bilaman: inson nimagadir intilib yashaydi, aks holda o‘ladi.
Chamasi, mening Toshkentda ishdan bo‘shab, tug‘ilgan yurtga uloqib kelishim ham ana shu
nimagadir intilish, hechqursa, yashab qolish, balki yashashdan ma’no topish maqsadida edi” [3].
Ma’lumki, jamiyat hayotida ro‘y bergan har qanday o‘zgarishlar bevosita inson
ruhiyatiga ta’sir o‘tkazadi. Bu o‘zgarishlarning, ayniqsa, ijodkor shaxsiga ta’siri haqida Shukur
Xolmirzayevning fikri quyidagicha: “Hayotdagi anchayin o‘zgarishni ham hazm va qabul qilish
oson kechmaydi: ko‘nikmalar, qanoatlar bu yo‘lda to‘siq hisoblanadiki, avvalom bor, ana o‘shalarni
“yengish”ga to‘g‘ri keladi. Endi tasavvur eting: hayotning o‘zi tubdan o‘zgarib, o‘zga bir izga
tushsa, uni hazm va qabul qilish – ayniqsa, ijodkor uchun juda mushkul bo‘ladi”. Voqelikdagi
keskin o‘zgarishlarga munosabatda ijodkor shaxs o‘zligi namoyon bo‘ladi. U yaratgan asarlarda
jamiyatdagi o‘zgarishlarga nisbatan qarashlari namoyon bo‘ladi
Darhaqiqat, Shukur Xolmirzayev asarlaridagi ijodkor obrazlari singari yolg‘izlikka
ko‘miladi. Ijodkor faqat qalbi va yuragi bilan sirlashadi. Yozuvchi tashqi olam (borliq, tabiat) va
undagi voqealar orqali o‘zligini topishga, anglashga harakat qiladi. Shukur Xolmirzayevning
uslubida tasvirlanayotgan voqealarning tabiati va shashtiga qarab xolislik, shafqatsizlik,
qattiqqo‘llik sezilib turadi, ba’zan oddiy va jo‘n talqinida ham katta hayotiy falsafa va hikmat
unadi.
Ko‘rinadiki, Shukur Xolmirzayev ijodining istiqlol davriga xos xususiyati uning voqelikni
murakkab tomonlariga e’tiborni kuchaytirganida ko‘rinadi. Adib o‘zbek hikoyachiligida o‘z
maktabini yaratgan ijodkordir.
Erkin A’zam bugungi odamning hayoti va undagi muammolarni o‘ziga xos yo‘sinda
tasvirlaydi. Adibning yillar davomida sayqal topgan ijodiy uslubi hayotiy reallik asosida
shakllangan. Uning buyuk ijodkorlardan tortib, kichik doiradagi qahramonlari o‘ta jonli
tasvirlanadi. Shuningdek, hikoyalarida odamlar ruhiyatini erinmasdan, barcha mayda qirralariga
qadar sinchiklab talqin qiladi. Inson xarakteridagi xislatlarni mantiqiy izchillik bilan aks ettirishga
harakat qiladi. Yozuvchi uchun hayotdagi voqealarning o‘zi qiziqarli emas, uning asarlaridagi
bosh tayanch nuqta – inson va uning ko‘ngli. Inson ko‘nglidagi dardu quvonchni voqealar tasviri
vositasida amalga oshiradi. Adib insonni shunchaki bir voqeaning ichiga “solib” emas, inson
ko‘nglidagi haqiqatlarni dinamik tarzda ifodalash asar qimmatini oshirishini yaxshi biladi.
Adib “Yozuvchi” hikoyasi bilan adabiyotga yangi zamon odamlarini, muhit ta’sirida
ma’naviyatini o‘zgartirishga majbur bo‘lgan kishilar taqdirini olib kirdi. Bunda Erkin A’zam
qahramonlar tabiiyligiga alohida e’tibor qaratadi va uni ham botinan, ham zohiran mukammal
ishlanishiga intiladi. Yozuvchi ijodi davomida “Yozganimni bilaman, bilganimni yozaman”
degan aqidaga amal qiladi. Asarlaridagi qahramonlarning prototipi hayotda yashab o‘tgan yoki
yashamoqda.
Erkin A’zamning “Yozuvchi” hikoyasida “Yozuvchi” – domla obrazi turmushning
zug‘umlarini chuqur his qilgan, ammo uni yengolmay umr o‘tkazayotgan inson. Yozuvchi
barcha asl ijodkorlar kabi tabiatdan, odamlardan ruhiy quvvat olib, o‘zini bezovta qilayotgan
insoniy dardlarni yozgisi keladi. Lekin bu obrazning tabiatidan kelib chiqqan holda uning hayot
yo‘li tamomila boshqacha izga tushib ketadi. Dardman ayolining yorug‘ kun ko‘rmay erta vafot
etishi, yolg‘iz o‘g‘il va nevaralari bilan katalakdek uyda hayot kechirishga majburlik, bir umr hech
kimning e’tiborini qozonmay yashash yozuvchini boshqa yo‘lga soladi. Hikoyadagi ijodkor: “Xah,
yozaman degan qo‘llaring sinsin! Xah yozuvchilikni havas qilmay padaringga lan’at! Qaniydi,
... bir eminlik sharoiti bo‘lsayu mardikorchilikning basharasiga besh marta tupurib, o‘tirib olib
o‘zingiz istagan narsani yozsangiz! Qaniydi! Lan’at! Ming lan’at!” [4]. Bu tasvirda ijtimoiy sharoit
yaxshi emasligidan qiynalib, ilojsizlikdan adabiy mardikorchilik qilishga majbur bo‘lgan ijodkor
kishining izzattalab ruhiyati yaqqol ko‘rinib turadi. Adib birgina hayotiy muammoga tayanib,
bu ijodkor obrazini yaratdi. Bu qahramonning yaratilishi haqida Erkin A’zam shunday yozadi:
“Yozuvchining (hikoya qahramoni ko‘zda tutilyapti – Sh.M.) prototipi bitta emas, ko‘p. Kimni
ko‘rsam: “Falonchini yozgan bo‘lsangiz kerak-a?”- deydi. Men bundan xursandman. Demak,
51
Alfraganus Universiteti
«ALFRAGANUS» xalqaro ilmiy jurnali
qandaydir bir mo‘ljalga tegibman-da, bir dardni kavlavoribman-da. Yaxshi. Rais obrazini ko‘rib,
ko‘p odam: “Falonchini yozgansiz!” – dedi. Qaydam, uni men topmadim, deb aytolmayman.
Hayot taassurotlari o‘zi meni shunga boshlab borgandir” [5].
“Yozuvchi” hikoyasida adabiyotning rivojiga o‘zicha “xizmat qilayotgan” domla obrazi
Erkin A’zam tomonidan tanqid qilinmaydi. Hatto bu yozuvchining uslubiga doimo xos bo‘lib
kelgan kinoyadan ham foydalanilmaydi.
Erkin A’zamning istiqlol yillaridagi hikoyalarida tasvirlangan qahramonlarda atayinlik,
yolg‘on, sun’iylik yo‘q. Ya’ni adib hayotning qaynoq nuqtalari tasviriga tayanib haqqoniy
adabiy obrazlar yaratishga intiladi. Yozuvchining adabiy qahramon yaratish mahorati haqida
Qozoqboy Yo‘ldoshev: “Erkin A’zamning mahorati shundaki, u tashqaridan qaraganda hammasi
ham qiyofasiz bo‘lgan qahramonlarning har biriga xos jihatlarni g‘oyat ustalik bilan aks ettira
olgan. Mana shu jihat ularning qiyofasiz qiyofasini ko‘rsatishga xizmat qilgan”, – deb yozadi[6].
Adibning aksariyat hikoyalarida “qiyofasizlarning qiyofasi” esda qoladigan qilib tasvirlanganini
ko‘rish mumkin.
Erkin A’zam hayotning og‘ir, balki yechimi yo‘q muammolari silsilasi tasviri fonida
personajlar xarakterini ochib berishga urinadi. Yozuvchining uslubini adabiy qahramon yaratish
yo‘siniga qarab ham aniqlash mumkin. Erkin A’zamning istiqlol yillaridagi hikoyalarida
tasvirlangan qahramonlarda atayinlik, yolg‘on, sun’iylik yo‘q. Ya’ni adib hayotning qaynoq
nuqtalari tasviriga tayanib haqqoniy adabiy obrazlar yaratishga intiladi.
Uning “Yozuvchi” hikoyasi qahramoni portretidagi ba’zi o‘rinlardagi chizgilarda o‘zbekning
mashhur hikoyanavisi Shukur Xolmirzaev shaxsini o‘quvchi ko‘z o‘ngida namoyon etganday
bo‘ladi. Yozuvchi ijodi davomida “Yozganimni bilaman, bilganimni yozaman” degan aqidaga
amal qiladi. Asarlaridagi qahramonlarning prototipi hayotda yashab o‘tgan yoki yashamoqda.
XULOSA
S
hukur Xolmirzayev va Erkin A’zam o‘z asarlarida ijodkor obrazini ichki olami
evrilishlari, uning qalb qo‘ridagi eng yuksak tuyg‘ularini, ijodkor dardi, orzusini
gavdalantirganliklariga sabab, ijodkor – olomonning ma’naviy vakili, yuksak ongga ega, oddiy
odamdan bir qadam oldinni ko‘ra oladigan, idealistik qarashlarga mos keluvchi shaxs hisoblanadi.
Mana shu insoniyat vakili istiqlol davrida yangicha bir tavsif va tasvir asosida jonlandi.
Umuman olganda, mazkur yozuvchilar ijodi istiqlol davri nasrinig eng yetakchi
xususiyatlarini o‘zida namoyon qildi. Ular, eng muhimi, insonning insonlik mohiyatiga, jamiyat
va shaxs munosabatlariga e’tiborni kuchaytirdilar va yana xalqqa yaqinlikka, uning ichki
dardlariga sheriklikka intildilar.
1. Quronov D. Adabiyot nazariyasi asoslari. –Toshkent: Akademnashr, 2018. – 480 b.
2. Qodiriy A. Ijod mashaqqati. – T.: O‘qituvchi, 1995. – B. 5.
3. Xolmirzaev Sh. Saylanma. 2 jild. Quyosh-ku falakda kezib yuribdi. – T.: Sharq. – B. 226
4. A’zam E. Yozuvchi // Jannat o‘zi qaydadir: Hikoyalar, kinoqissalar, dramatik asar va publitsistik
miniatyuralar. – Toshkent: Sharq, 2007. – B. 12.
5. A’zam E. Tuzu-tuzuk bo‘lgani tuzuk (P. Kenjaeva bilan suhbat) // Sharq yulduzi. – Toshkent,
2007. №4. – B. 134.
6. Yo‘ldoshev Q. Yoniq so‘z. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2006. – B 121.
7. The King of Uzbek Prose (O‘zbek nasrining qiroli). Buyuk Britaniya. “International Journal of
Psychosocial Rehabilitation”, Vol. 24, Issue 05, 2020, page 1851-1862.
8. Ananev B.G. Chelovek kak predmet soznaniya. – SPb. Piter, 2001.
9. Ilin I.P. Implitsitnыy avtor Tekst / I.P. Ilin // Zapadnoe literaturovedenie XX veka: Ensiklopediya
/ Gl. red. Ye.A. Surganova. – M.: Intrada, 2004.
10. Ilin Ye.P.. Psixologiya tvorchestva, kreativnosti, odarennosti. – Piter: SPb, 2009.
11. Qo‘chqorova M. Badiiy so‘z va ruhiyat manzaralari. – T.: Muharrir, 2011.
12. Yo‘ldoshev Q. Hozirgi o‘zbek qissachiligining taraqqiyot tamoyillari // Sohibqiron yulduzi. –
2010. № 2.
13. Losa M.V. Yosh romannavisga xat // Sharq yulduzi. – 2012. № 4
14. Vendler H. Psichologiye der kreativitat // Praxis Gemeindapadogogik. 2021. №2. https: //www.
researchgate. net. Publication.;
Adabiyotlar:
