“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
399
INGLIZ TILIDAN
O‘
ZBEK TILIGA TARJIMANING MORFOLOGIK
XUSUSIYATLARI
Y
o‘
ldoshev Ulu
g‘
bek Ravshanbekovich
Filologiya fanlari b
o‘
yicha falsafa doktori (PhD)
Annotatsiya.
Mazkur maqola ingliz tilidan
o‘
zbek tiliga tarjimada
tarjimaning morfologik muammolari, ingliz va
o‘
zbek tillarining morfologik sathi
b
o‘
yicha farqli va
o‘
xshash jihatlari va ular natijasida yuzaga keladigan tarjima
muammolari va ularning masalasiga ba
g‘
ishlanadi.
Kalit s
o‘
zlar:
tarjima, ingliz tili,
o‘
zbek tili, morfologiya, sath, lison,
o‘
xshashlik, zamon, kategoriya.
Abstract.
This article deals with the morphological problems of translation
from English to Uzbek, the differences and similarities of the morphological level of
English and Uzbek, and morphological problems and their solutions.
Key words:
translation, English language, Uzbek language, morphology,
level, language, similarity, tense, category.
Аннотация.
В данной статье рассматриваются морфологические
проблемы перевода с английского на узбекский язык, различия и сходства
морфологического уровня английского и узбекского языков, а также
морфологические проблемы и их решения.
Ключевые слова:
перевод, английский язык, узбекский язык,
морфология, уровень, язык, сходство, время, категория.
Tarjima jarayonida tilning morfologik xususiyatlari bilan bo
g‘
liq
muammmolar qatoriga tillardagi fe
’
l s
o‘
z turkumiga doir
o‘
xshashlik va farqli jihatlar
alohida
o‘
rin tutadi. Ular tarjima jarayonida turli qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Ingliz va
o‘
zbek tillaridagi fe
’
llarning
o‘
xshashlik va farqli jihatlari
quyidagilardan iborat:
–
ikki tilda ham fe
’
l harakat yoki jarayonning umumiy ma
’
nosini anglatadi;
–
ikki tilda ham zamon, mayl, nisbat, shaxs-son, inkor grammatik
ketegoriyalari mavjud.
–
Ingliz tilida taksislar mavjud b
o‘
lib, bu til hodisasi
o‘
zbek tilida
uchramaydi. Taksis kategoriyasi
–
bu birdan ortiq harakat yoki voqea sodir
b
o‘
lganda, ularning bir-biriga nisbatan zamondagi tartibini, ya
’
ni oldin va keyin
sodir b
o‘
lishini ifodalovchi grammatik vositalar tizimi hisoblanadi. Masalan, Past
perfect, Past perfect continuous zamonlari oldin, Future perfect, Future perfect
continuous, Future in the Past zamonlari keyin keladi. Masalan, If I had prepared
for the exams better I would have entered the university.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
400
–
ingliz tilida fe
’
l zamonlari grammatik shakllar yordamida yasaladi.
Masalan, I play
–
I will play.
O‘
zbek tilida esa
o‘
zakka q
o‘
shimchalar q
o‘
shiladi.
Masalan, Men
o‘
ynayman
–
Men
o‘
ynayapman.
–
ingliz tilida fe
’
llar standart fe
’
llar (help
–
helped
–
helped) va nostandart
fe
’
llar (break
–
broke
–
broken) kabi turlarga b
o‘
linadi.
O‘
zbek tilida esa bunday
holat kuzatilmaydi.
Mazkur
o‘
xshashlik va farqli jihatlar badiiy tarjimada muallif bayon etgan
ish-harakatning nutqda amalga oshish davriga k
o‘
ra talqin etilishi yuzasidan
ayrim tarjima qiyinchiliklarini keltirib chiqaradi.
Ingliz va
o‘
zbek tillariga tarjimada fe
’
l s
o‘
z turkumiga doir eng k
o‘
p tarjima
qiyinchiliklarini keltirib chiqaruvchi holat bu ikki tildagi zamon kategoriyalari
borasidagi
o‘
zaro farqli jihatlarning mavjudligidadir. Bu boradagi tarjima
muammolarini bartaraf etishda tarjimon ingliz va
o‘
zbek tillarining zamon
kategoriyalaridagi farqli va
o‘
xshash jihatlarni yaxshi anglay olishi lozim.
Quyidagi jadvalda ingliz va
o‘
zbek tillaridagi zamon kategoriyalarining
solishtirma holatini k
o‘
rishimiz mumkin (2.4. jadvalga qarang).
2.4-jadval
Ingliz va
o‘
zbek tillarida fe
’
l zamonlari kategoriyasi
№
Ingliz tili
O‘
zbek tili
1.
Present Simple
I sometimes go to swimming.
Hozirgi kelasi zamon
Men ba
’
zan suzishga boraman.
2.
Present Continuous
I
’
m preparing my documents now
Hozirgi davomli zamon
Hozir hujjatlarimni tayyorlayapman
3.
Present Perfect
We have not completed all tasks yet
Yaqin
o‘
tgan zamon
Hali barcha vazifalarni bajarmadik
4.
Present Perfect Continuous
I
’
ve been working all day.
XXX
5.
Past Simple
We worked so hard yesterday
O‘
tgan zamon
Biz kecha juda k
o‘
p ishladik
6.
Past Continuous
Th
ey were eating KFS at the restaurant.
O‘
tgan zamon davom fe
’
li
Ular restoranda KFS yeyayotgan edilar
.
7.
Past Perfect
Sara had taken the selfie.
Uzoq
o‘
tgan zamon
Sara selfiga tushdi.
8.
Past Perfect Continuous
Had you been waiting long before the
taxi arrived?
XXX
9.
Future Simple
I will text you later
Kelasi zamon gumon fe
’
li
Men sizga keyinroq xabar yuboraman
10.
Future Continuous
I will be completing my tasks tomorrow
XXX
11.
Future Perfect
He will have finished his dissertation.
XXX
12.
Future Perfect Continuous
Next year I will have been working here
for two years.
XXX
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
401
13.
Future Indefinite in the Past
I had a feeling they were going to back
out of the deal.
XXX
14.
Future Continuous in the Past
They were cooking as they were having
a dinner party.
XXX
15.
Future Perfect in the Past
They will have studied the English
tenses.
XXX
16.
Future Perfect Continuous in the Past
He will have been doing this since 2020.
XXX
17.
Used to
He used to smoke (but now he doesn
’
t
smoke)
O‘
tgan zamon hikoya fe
’
li
U ilgari chekar edi (lekin hozir chekmaydi)
18.
To be going to
They are going to be happy to see you.
Kelasi zamon maqsad fe
’
li
Ular sizni k
o‘
rishdan xursand b
o‘
lishadi.
19.
Was/were going to
She was going to call her mother, but
she forgot.
O‘
tgan zamon maqsad fe
’
li
U onasiga q
o‘
n
g‘
iroq qilmoqchi edi, lekin u
esidan chiqarib q
o‘
ydi.
Bizga ma
’
lumki, matn turli zamon va unda sodir b
o‘
lgan voqealarning turfa
xilligini
o‘
zida namoyon etadi. Voqea-hodisalarni turli vaqtlarda sodir b
o‘
lishini
inobatga olsak, ularni bir tildan boshqa tilga tarjima qilishda tarjimon uchun bir
qancha qiyinchiliklar uchrashini tasavvur etish mumkin. Xususan, ingliz va
o‘
zbek
tillari doirasida amalga oshirilgan tarjimalarda yaqqol namoyon b
o‘
ladi. Chunki
bu ikki tilda voqea-hodisalarni sodir b
o‘
lishini ifodalovchi harakatlarni
bildiruvchi fe
’
l kategoriyalari bir-biridan tubdan farq qiladi.
Yuqoridagi javdal asosida ingliz va
o‘
zbek tillaridagi zamonlarni
solishtirganimizda ingliz tilida asosiy 16 ta zamon,
o‘
zbek tilida esa asosiy 11 ta
zamon mavjud ekanligi ma
’
lum b
o‘
ladi. Bundan k
o‘
rinib turibdiki, ingliz tilidan
o‘
zbek tiliga badiiy tarjima jarayonida Present Perfect Continuous, Past Perfect
Continuous, Future Continuous, Future Perfect, Future Perfect Continuous, Future
Indefinite in the Past, Future Continuous in the Past, Future Perfect in the Past,
Future Perfect Continuous in the Past zamonlarida ifodalangan fe
’
llarning
muqobillari
o‘
zbek tilida mavjud emas. Bu borada tarjimon ingliz tilida bu
zamonlarni ifodalaydigan muyyan fe
’
l shakllarini
o‘
zining lingvistik bilimlariga
tayangan holda
o‘
zbek tilida mavjud fe
’
l shakllari orqali ifodalash maqsadga
muvofiq b
o‘
ladi.
O‘
zbek tilida esa
o‘
tgan zamon hikoya fe
’
li, kelasi zamon maqsad
fe
’
li,
o‘
tgan zamon maqsad fe
’
li kabi fe
’
l zamonlarining ingliz tilidagi aniq
muqobillari mavjud emas. Shuning uchun tarjimon bu kabi zamonlarda
ifodalangan ish-harakatlarni ingliz tilida mavjud til birliklaridan foydalanib
tarjimani amalga oshirish kerak. Bu borada yuqoridagi jadvalda k
o‘
rsatib
o‘
tganimizdek,
o‘
tgan zamon hikoya fe
’li uchun “used to” dan, kelasi zamon
maqsad fe
’
li fe
’li uchun “to be going to”dan, o‘
tgan zamon maqsad fe
’li uchun “to
be going to”ning o‘tgan zamon shaki “was/were going to”dan foydalanish maqsad
muvofiqdir.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
402
Quyida
o‘
zbek tilida muqobil fe
’
l zamoni mavjud b
o‘
lmagan ingliz tilidagi fe
’
l
zamonlariga oid misollarni
o‘
zbek tiliga tarjima xususiyatlarini k
o‘
rib chiqamiz:
1)
Present perfect continuous XXX
Ingliz tilidagi Present perfect continuous zamonidagi gap, odatda,
o‘
zbek
tilida ifoda vositasini topishga payt ravishlari (fe
’
l zamonining signal s
o‘
zlari)
odatda katta yordam beradi.
Tara hasn
’
t been feeling well for two weeks
–
Tara ikki xaftadan buyon
o‘
zini
yaxshi xis qilmayotgan edi
Bu fe
’
l zamonidagi gap
o‘
zbek tiliga tarjima qilinganda ingliz tilidagi Present
perfect continuous emas, balki Past continuous (
o‘
zbek tilida
o‘
tgan zamon davom
fe
’
li) mazmunini bermoqda. Badiiy tarjimadagi muammo shundaki,
o‘
zbek tiliga
o‘
girilganda ish-harakatni tugab borish ma
’
nosi yuzaga kelmayapti.
2)
Past perfect continuous XXX
I had been working at the company for five years when I got the promotion
–
Men lavozimga k
o‘
tarilganimda kompaniyada besh yil ishlaganman.
Martha had been walking three miles a day before she broke her leg
–
Marta
oyo
g‘
ini sindirishdan oldin kuniga uch mil yurgan.
Ingliz tilidagi Past perfect continuous zamonidagi gaplarni
o‘
zbek tiliga s
o‘
zma-
s
o‘
z tarjima qilsak, ular
o‘
zbek tilidagi uzoq
o‘
tgan zamon fe
’
liga aylanib qolmoqda va
harakatni tugash davomiyligi ma
’
nosi y
o‘
qolmoqda. Bu esa badiiy tarjimada muallif
ifodalaydigan harakat va holatni
o‘
zbek tilida aks ettirishda tarjima qiyinchiliklarini
keltirib chiqaradi. Shuning uchun bu kabi matnlarni
o‘
zbek tiliga tarjima qilishda
q
o‘
shimcha ifoda vositalaridan foydalanishimiz maqsadga muvofiq b
o‘
ladi va
yuqoridagi misollar
o‘
zbek tiliga quyidagicha tarjima qilinadi:
I had been working at the company for five years when I got the promotion
–
Men lavozimga k
o‘
tarilgan vaqtda kompaniyada ishlayotganimga besh b
o‘
lgan edi.
Martha had been walking three miles a day before she broke her leg
–
Marta oyo
g‘
ini
sindirishdan oldin kuniga uch mil yurar edi.
Ushbu misollarda ingliz tilidagi Past perfect continuous tense zamonidagi
gaplar
o‘
zbek tiliga tarjima qilinganda
o‘
zining tugallanish yoki davomiylik
ma
’
nosini y
o‘
qotishini k
o‘
rsatib bermoqda. Bu esa fe
’
l zamon kategoriyasining
ayrimlari
o‘
zbek tilida mavjud emasligi bilan tavsiflanadi. B
o‘
lajak badiiy
tarjimonlar esa bu kabi farqli jihatlarga katta ahamiyat berishi talab etiladi.
O‘
zbek tilida ham shunday fe
’
l zamonlari mavjud b
o‘
lib, ularda ifodalangan
ish-harakatlarni ingliz tiliga tarjima qilishda bu fe
’
l zamonlarining muqobili
topilmaydi. Tarjimon bu holatda
o‘
sha fe
’
llar ifodalaydigan ma
’
noni beruvchi
ingliz tilidagi ifoda vositalaridan foydalanishi maqsadga muvofiq b
o‘
ladi.
O‘
tgan zamon hikoya fe
’li “used to”
O‘
tgan zamon hikoya fe
’
li kutilmaganda, qisqa vaqt ichida nutq s
o‘
zlanib
turgan paytdan ilgari bajarilgan (yoki bajarilmagan) ish-harakatni hikoya qilish,
tasvirlashni nazarda tutadi.
Bu yerda Boburning doim
o‘
z kuchi bilan birga olib yuradigan kitoblari
saqlanar edi (P.Qodirov)
–
This place where Bobur
’
s books which he always carried
with him were used to kept.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
403
O‘
zbek tilidagi
o‘
tgan zamon maqsad fe
’
lini ingliz tiliga tarjima qilishda
asosiy muammo ushbu zamon
ifodasini anglatuvchi “saqlanar edi” birikmasini
ingliz tiliga
o‘
girishdir. Agar ushbu birikmani ingliz tiliga t
o‘g‘
ridan-t
o‘g‘
ri tarjima
qilsak, tarjima matni ingliz tilida
o‘
tgan zamon majhul nisabatidagi gapga t
o‘g‘
ri
keladi. Shuning uchun bu holatda t
egishli ifoda tarjimasida foydalaniladigan “used
to” shakllaridan birini ishlatamiz.
O‘
tgan zamon maqsad fe
’
li Was/were going to
O‘
tgan zamon maqsad fe
’
li nutq s
o‘
zlangan paytdan ilgari bajarilishi maqsad
qilingan, ammo voqe b
o‘
lmagan ish-harakatni ifodalaydi.
Odatda,
o‘
zbek tilidagi
o‘
tkan zamon maqsad fe
’
li ingliz tiliga tarjima
qilinganda “
-
moqchi edi” ifodasiga to‘g‘
ri keladi. Ingliz tilida bu ifoda beradigan
aniq zamon shakli mavjud emas. Shuning uchun bu holatda ingliz tilidagi “to be
going to”
til birligining
o‘
tgan zamon shaklidan foydalanib ingliz tiliga tarjima
qilinsa, maqsadga muvofiq b
o‘
ladi.
O‘
tgan kuni akamga xat yozmoqchi b
o‘
ldim, lekin uni yetib borishi dargumon edi
–
Last day I was going to write a letter my brother but it was impossible to deliver it.
O‘
zbek tilidagi fe
’
l zamon shaklini ingliz tilidagi ifoda birligidan foydalanib
ingliz tiliga tarjima qilish holati tilimizdagi kelasi zamon maqsad fe
’
lini ingliz tiliga
o‘
girish bilan ham bo
g‘
liqdir.
Bundan tashqari, ingliz tilidagi Present Indefinite Tense (Xozirgi oddiy
zamon)da ifodalanadigan ish-harakatlar
o‘
zbek tilida hozirgi kelasi zamonga
t
o‘g‘
ri keladi. Masalan:
I go to the university
–
Present Indefinite Tense
Men univesritetga bor
a
man
–
Hozirgi kelasi zamon
Ingliz tilida ushbu gapni Present Indefinite Tense zamoniga tegishli
ekanligini fe
’
lning
“
bare infinitive
”
holatida ekanligi va q
o‘
llanadigan payt
ravishlari (every day, always, usually) dan anglashimiz mumkin.
O‘
zbek tilida esa
bu gapni hozirgi kelasi zamonda ekanligini fe
’
lga q
o‘shilgan “–a” qo‘
shimchasidan
bilishimiz mumkin. Bu kabi holat nafaqat ingliz tilidan
o‘
zbek tiliga yoki o
‘
zbek
tilidan ingliz tiliga tarjima jarayonida, balki
o‘
zbek
o‘
rganuvchilarga ingliz tili fe
’
l
zamonlarini
o‘
qitishda ham muayyan qiyinchiliklar paydo qiladi. Bu ingliz va
o‘
zbek tillarining
o‘
ziga xos unikaliya jihatlari va ingliz va
o‘
zbek xalqining olamni
anglashning tilda voqealanishi yuzasidan farqli jihatlarini k
o‘
rsatib beradi.
Xulosa
o‘
rnida shuni aytishimiz mumkinki, ingliz tilidan
o‘
zbek tiliga tarjimada
yuzaga keladigan morfologik muammolar bu ikki tillarning
o‘
zaro farqli jihatlari
borasida aspektlar yuzasidan kelib chiqadi. Bu muammolarni bartaraf etishda
transpozitsiya kabi morfologik tarjima usullaridan foydalanish maqsadga muvofiq.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Pym, A. Natural and Directional Equivalence in Theories of Translation.
1992.
–
186 p.
2.
Qambarov N.M. Tarjima transformatsiyalari va til kontaktlari (nazariy
masalalar).
O‘
zbekistonda xorijiy tillar elektron jurnali.
–
T.: 2016.
–
34-42 b.
