“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
409
BADIIY TARJIMA VA UNING
O‘
ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Karimova
O‘g‘
iloy Rahmatullayevna
Tarjimonlik fakulteti 1-bosqich talabasi
Y
o‘
ldoshev Ulu
g‘
bek Ravshanbekovich
filologiya fanlari b
o‘
yicha falsafa doktori (PhD), Ingliz tili tarjima nazariyasi
kafedrasi dotsenti
Annotatsiya.
Mazkur maqola badiiy tarjima va uning leksik, semantik,
stilistik va milliy-madaniy xususiyatlari, unda yuzaga keladigan turli xil lingvistik
muammolar va ularning yechimlari haqida axborot berishga ba
g‘
ishlanadi.
Kalit s
o‘
zlar:
tarjima, badiiy tarjima, ma
’
no, asliyat tili, tarjima tili, xususiyat,
adabiy ijod.
Annotation.
The article deals with to inform about literary translation and
its lexical, semantic, stylistic and national-cultural features, various linguistic
problems arise in it and their solutions.
Key words:
translation, literary translation, meaning, source language,
target language, feature, literary creation.
Аннотация.
В статье посвящена о художественном переводе, его
лексических, семантических, стилистических и национально
-
культурных
особенностях, возникающих в нем различных лингвистических проблемах и
их решениях.
Ключевые слова:
перевод, художественный перевод, смысл, исходный
язык, целевой язык, особенность, литературное
творчество.
Badiiy asarni tarjima qilish uchun tarjimon tilning lug
‘
at boyligi, chunonchi
sinonim va omonimlar, kasb-hunar atamalari, shevaga xos so
‘
zlar, eskirgan va
tarixiy so
‘
zlar, maqol, matal va iboralarni hamda so
‘
zlarning ohangdorligini, ko
‘
p
ma
’
noliligini, mubolag
‘
a va kichraytirish kabi xususiyatlarini yaxshi bilishi zarur.
Badiiy tarjimani ilmiy tavsiflash s
o‘
zni s
o‘
z bilan emas, balki ma
’
noni ma
’
no bilan,
obrazni obraz bilan, yumorni-yumor bilan berishdan iborat. Badiiy tarjimaning
boshqa turdagi tarjimalardan farqi s
o‘
z, jumla yoki butun bir asarni t
o‘g‘
ri
o‘
girish
kifoya emas. Bunda tarjimon san
’
atkor ham b
o‘
lishi lozim.
Tarjima jarayonida ikki til birliklarining tarjimaviy, lu
g‘
aviy uy
g‘
unligi
emas, balki matndagi funktsional, kommunikativ mosligi muhimdir. Agar bu
funktsionallik va kommunikativlikka e
’
tibor berilmay tarjimon tomonidan
asliyatdagi birlikning lu
g‘
aviy ma
’
nosi berilsa, tarjima tilida s
o‘
z ifodalagan
stilistik va kommunikativ ma
’
no buziladi. Jumla asliyat tili adabiy til normalariga
mos kelmay
g‘
aliz va tushunarsiz b
o‘
lib qolishi mumkin. Asliyatdagi s
o‘
z va
iboralarni umumxalq adabiy tilida qabul qilinmagan s
o‘
zlar bilan
o‘
girish tarjima
tilini kamba
g‘
allashtirishga, badiiy ifodadorlik darajasiga salbiy ta
’
sir qiladi.
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
410
Bаdiiy matnni tarjima qilish jarayonida realiyalarning o‘
ziga xos
xususiyatlari va me
’
yordan chetdan chiqmaslik hamda ma
’noning аsliymоnаnd
tаlqin etilishi ko‘p jihаtdаn uning tаrkibidаgi оbrаzli hаmdа his
-
hаyajоn ifоdаsi
uchun q
o‘llаnilgаn lisоniy vоsitаlаrning ijоdiy tаlqin etilishigа bоg‘
liqdir.
Til birliklarining adabiy shaklda me
’
yorlashuvida badiiy adabiyot va badiiy
tarjimaning
o‘
rni ham alohida b
o‘
ladi. Badiiy ijod jarayonida shoir va yozuvchilar
o‘
z fikr va hissiyotlarini boshqa ijodkorlardan farq qiladigan, favqulodda asl
ifodalarda berishga intiladilar.
Yuqorida bayon etilgan fikrlardan xulosa qilish mumkinki, tarjimon
o‘
zbekcha milliy realiyalarni ingliz tiliga
o‘
girishda transliteratsiya usulidan ham,
tarjima va izohlash usullaridan ham unumli foydalansa va
o‘
z ishini
muvaffaqiyatli amalga oshirsa badiiy matn tarjima uslubi t
o‘g‘
ri bajarilgan b
o‘
ladi.
Badiiy tarjima faoliyat sifatida
o‘
ziga xos adabiy ijoddir. Bu jarayonda bir
tilda yozilgan asar boshqa tilda, muallif matniga iloji boricha yaqin, uning barcha
nuanslarini uzatish bilan qayta tiklanadi. Shunga k
o‘
ra, biz bu jarayonning
natijasini asl tilda yozilgan va tarjima tili yordamida qayta yaratilgan adabiy asar
deb hisoblaymiz. Slovakiya olimi F. Mikoning fikriga k
o‘ra, “Tarjima –
adabiy
asarning mavjud b
o‘lish shakllaridan biri”. Albatta, bu holda gap badiiy tarjima
haqida ketmoqda. Badiiy tarjima faoliyat sifatida
o‘
ziga xosdir adabiy ijod, bu
jarayonda bir tilda yozilgan asar boshqa tilda, muallif matniga iloji boricha yaqin,
uning barcha nuanslarini uzatish bilan qayta tiklanadi. Shunga k
o‘
ra, biz bu
jarayonning natijasini asl tilda yozilgan va tarjima tili yordamida qayta yaratilgan
adabiy asar deb hisoblaymiz.
Badiiy tarjimaning mohiyati asl nusxani kompensatsiyali qayta talqin
qilishdir, bu mutlaq aniqlikni talab qilmaydi, masalan, uni texnik tarjimadan
ajratib turadi. Badiiy asarning ideal tarjimasi, odatda, tarjimon turli xil tarjima
variantlarini qidiradi, tarjima
o‘
zgarishlaridan keng foydalanadi va ularni
mohirlik bilan boshqaradi, g
o‘
yo
o‘
ziga xos ijod bilan shu
g‘
ullanadi, matnni
boshqa tilda qayta yaratadi. Binobarin, badiiy asar tarjimoni ijodiy xarakterga ega
b
o‘
lishi kerak, u muallifning asosiy
g‘
oyasini t
o‘
liq anglash qobiliyatiga ega b
o‘
lishi
kerak. Kirish qismida ta
’
kidlaganimizdek, tarjimon muallifning soyasida qolishi,
iloji boricha muallifning uslubini saqlab qolishi va hech qanday holatda asl
nusxaning asosiy ma
’
nosini buzmasligi kerak. Shunga k
o‘
ra, qiyinchilik ortiqcha
erkinlik va haddan tashqari literalizm
o‘
rtasidagi muvozanatni saqlash
qobiliyatida yotadi, bu ham asl uslub va xabarga salbiy ta
’
sir k
o‘
rsatishi mumkin.
Badiiy tarjimaning navbatdagi xususiyati
–
bu asarning asl nuanslari bilan
bo
g‘
liqligi, masalan, iboralar, frazeologik birliklar, s
o‘
zlar va boshqa tur
g‘
un
iboralar, ularning s
o‘
zma
–
s
o‘
z tarjimasi asl nusxaning semantik yukini t
o‘
liq yoki
qisman aks ettirmaydi. Tarjimon s
o‘
zlar bilan shu
g‘
ullanadi, turli xil
o‘
zgarishlarni
q
o‘
llaydi, bu badiiy tarjimada oson emas.
Badiiy tarjimaning keyingi xususiyati uning shaxsiy xarakteri, ya
’
ni, badiiy
adabiyotning ideal tarjimasini faqat
o‘
ziga xos adabiy sov
g‘
aga ega b
o‘
lgan
tarjimon amalga oshirishi mumkin. Odatda, bunday tarjima jarayonida, avval
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
411
aytib
o‘
tilganidek, asl tarjimaning t
o‘g‘
riligi muhim emas, balki kitobni
o‘
qiganidan keyin oluvchining his-tuy
g‘
ulari, fikrlari va taassurotlari muhim. Ular
xuddi asl nusxasi
o‘
qilganidek b
o‘
lishi kerak.
Tarjima qilishda asosan nutq uslublarining badiiy uslubi q
o‘
llaniladi. Lekin
badiiy uslubda nutq uslubining boshqa turlari ham namoyon b
o‘
ladi ya
’
ni ilmiy
uslub, publitsistik uslub, s
o‘
zlashuv uslubi, rasmiy-idoraviy uslublarning
elementlarini payqashimiz mumkin.
Shuning uchun ham badiiy uslubni aralash uslub ham deb atashadi. Badiiy
uslub tilga asoslanadigan, adibning xarakteri, dunyoqarashi, bilimi va hayotiy
tajribasini
o‘
zida aks ettiradigan, jilolangan uslubdir.
“Tarjimon asl nusxani bo‘
yoqlarga b
o‘
yamasligi, unga q
o‘
shimchalar
kiritmasligi yoki tarjima qilinishi qiyin b
o‘
lgan joylarini qisqartirmasligi,
qahramonga sun
’
iy ravishda milliy ust-bosh kiygizmasligi kerak.Tarjimada
haqiqatdan ham milliylikni unutish kerak emas, lekin
o‘
zidan ham q
o‘
shimchalar
q
o‘
shilishi bu asliyatdagi matning
o‘
zgarib ketishiga olib keladi.
Asliyat matnda har bir xalqning milliy kiyimlari, urf-odatlari, qadriyatlari,
milliy
o‘
ziga xos s
o‘
zlari, personajlarning ismlari keltirilgan b
o‘
ladi. Bu milliylikni
o‘
zgartirib, unga q
o‘
shimchalar q
o‘
shish tarjima qilinayotgan asarga nisbatdan
hurmatsizlikni namoyon qiladi [1].
Badiiy tarjimad
а
milliy-m
а
d
а
niy
х
ususiy
а
tg
а
е
g
а
lis
о
niy birlikl
а
rni t
а
rjim
а
tilid
а
q
а
yt
а
if
о
d
а
l
а
sh uchun t
а
rjim
а
tr
а
nsf
о
rm
а
tsiy
а
ll
а
ri k
е
ng q
о’
ll
а
nilib, ul
а
r bir
tild
а
gi m
а
d
а
niy
а
t k
а
t
е
g
о
riy
а
sini if
о
d
а
l
о
vchil
а
rni t
а
rjim
а
tilig
а
о
lib
о’
tishd
а
s
а
m
а
r
а
li his
о
bl
а
n
а
di. M
а
d
а
niy
а
t k
о
ns
ер
tini
о’
zid
а
muj
а
ss
а
m
е
ttirg
а
n lis
о
niy
birlikl
а
rd
а
о
d
а
td
а
milliy-m
а
d
а
niy
о’
zig
а
хо
slik tushunch
а
si m
а
vjud b
о’
l
а
di. Bu
b
о
r
а
d
а
U. Y
о’
ld
о
sh
е
v quyid
а
gich
а
fikr bildir
аdi: “Lingvistik а
d
а
biy
о
tl
а
rd
а
“milliy
-
m
а
d
а
niy m
о
hiy
аt”, “milliy о’
zig
а
хоslik”, “milliy mа
d
а
niy
а
tning
х
ususiy
а
tl
аri”,
“milliy
-m
а
d
а
niy
о’
zig
а
хоslik”, “milliy kо
l
оrit”, “milliy
-m
а
d
а
niy s
е
m
а
ntik
а
,
е
tn
о
s
е
m
а
l
а
r v
а
ijtim
о
iy-m
а
d
а
niy m
а’
n
о”, “milliy о’
zig
а
хо
s m
а’
n
о”, “milliy
а
l
о
q
а
d
о
rlik s
е
m
аsi”, “hududiy
-m
а
d
а
niy k
о
m
ро
n
е
nt y
о
ki m
а
d
а
niy k
о
m
ро
n
еnt”
t
е
rminl
а
ri q
о’
ll
а
n
а
di. Ul
а
r
о
r
а
sid
а
s
е
m
а
ntik
а
d
а
milliy
о’
zig
а
хо
slikni t
о’
liq
if
о
d
а
l
а
y
о
l
а
dig
а
n til birligi milliy-m
а
d
а
niy
о’
zig
а
хо
slik t
е
rmini his
о
bl
а
n
а
di.
Milliy-m
а
d
а
niy
о’
zig
а
хо
slik tushunch
а
si
о
rq
а
li s
е
m
а
ntik-l
е
ksik birlikl
а
rning
milliy
о’
zig
а
хо
s v
о
q
е
lik,
ха
lql
а
rning ijtim
о
iy-t
а
ri
х
iy v
а
iqtis
о
diy riv
о
jl
а
nish
х
ususiy
а
tl
а
ri, milliy m
а
d
а
niy
а
t,
а
n
’а
n
а
v
а
m
а
r
о
siml
а
rning m
а’
lum bir
х
ususiy
а
tl
а
ri tushunil
а
di. Milliym
а
d
а
niy
о’
zig
а
хо
slik tushunch
а
si quyid
а
gil
а
rni
о’
z ichig
а
о
l
а
di:
a)
milliy-m
а
d
а
niy m
а’
n
о
g
а
е
g
а
l
е
ksik q
а
tl
а
m;
b)
m
а
d
а
niy k
о
m
ро
n
е
ntli m
а’
n
о
g
а
е
g
а
s
о’
z;
c)
milliy-m
а
d
а
niy k
о
nn
о
t
а
tsiy
а
g
а
е
g
а
s
о’
z. [2].
Mu
а
llifning fikrig
а
q
о’
shilg
а
n h
о
ld
а
о’
zid
а
m
а
d
а
niy
а
t k
о
ns
ер
tini muj
а
ss
а
m
е
tg
а
n b
а
rch
а
lis
о
niy birlikl
а
rd
а
milliy-m
а
d
а
niy
о’
zig
а
хо
slik m
а
q
о
mi m
а
vjud
b
о’
l
а
di. Milliy-m
а
d
а
niy
о’
zig
а
хо
s lis
о
niy birlikl
а
rni t
а
rjim
а
qilish uchun bir n
е
ch
а
t
а
rjim
а
tr
а
nsf
о
rm
а
tsiy
а
l
а
rini q
о’
ll
а
nishini milliy v
а
j
а
h
о
n miqy
о
sid
а
о
liml
а
r
о’
z
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
412
t
а
dqiq
о
t v
а
ris
о
l
а
l
а
rid
а
е’
tir
о
f
е
tg
а
n. Juml
а
d
а
n,
А
. Gridl
е
r milliy-m
а
d
а
niy
о’
zig
а
хо
s lis
о
niy birlikl
а
r t
а
rjim
а
sining quyid
а
gi usull
а
rini t
а
klif
е
t
а
di:
1) y
а
ngi s
о’
z y
а
s
а
sh;
2) asliy
а
t tili if
о
d
а
sining m
а’
n
о
sini tushuntirish.
3) asliy
а
t tilid
а
gi lis
о
niy birlikni t
а
rjim
а
tilig
а
t
о’g‘
rid
а
n-t
о’g‘
ri
о
lib
о’
tish;
4) asliy
а
t tilid
а
gi lis
о
niy birlikni t
а
rjim
а
tilid
а
gi y
а
qin y
о
ki m
о
s k
е
l
а
dig
а
n
if
о
d
а
bil
а
n
а
lm
а
shtirish [3].
“Birpasdan keyin qaddimni rostlab, tanchaga oyog‘
imni tiqib
o‘
tirdim.
Hojibuvi allaqanday taxir suyuqlik ichirdi.” –
After a while, I stretched my legs to
the
tancha
. Hojibuvi made me drink something strange bitter liquid.
* Sandal, tancha
–
local heating medium. It has long been used in Central
Asia, Afghanistan, Iran, Turkey, Japan and other Eastern countries. For sandals, a
hole is dug in one side of the room, and the inside is specially shaped and
plastered. It is equipped with table and covered with a blanket. It is heated with
charcoal or wood.
“Nima uchundir onam tez
-tez tolqon qilardi. Sababini keyin tushunganman.
Non k
o‘pligi uchun emas, kamligi uchun tolqon qilisharkan.” –
I wander why my
mom often prepared
tolqon
. Later, I realized the reason of preparing it. I found out
that my parents could not supply members of our family with bread.
* Tolqon
–
type of food. It is made from corn, wheat, oats, bread and fruit.
Method of preparation: roasted grain, dried bread or fruit crumbs, crush them
with mixer. You can add some sugar, if you want.
Chimildiq
–
muqaddas joy. Unga xiyonat qilishni hayolingizga ham
keltirmang.
–
Chimildik
is a sacred place for you. Don
’
t think about betraying.
* Chimildik. Uzb. chimildiq and p
o‘
pak the same popuk
–
fringe fringed
curtain used in marriage ceremony.
Tarjimonlar asosan tarjima jarayonida ishlatiladigan madaniyatga bo
g‘
liq
s
o‘
zni topishlari va tarjima tiliga bu s
o‘
zga teng (qisman teng) b
o‘
luvchi
ekvivalentlikni keltirishi kerak. Madaniy s
o‘
z va protseduralar tahlili
o‘
rtasida
bo
g‘
liqlikdan kelib chiqib, biz
–
tarjimonlar har bir madaniy s
o‘
z sinfi turli tarjima
tartibini talab qiladi, degan xulosaga kelishlari mumkin.
•
А
dr
а
s
–
А
dr
а
s is
а
silk-
а
nd-c
о
tt
о
n-bl
е
nd f
а
bric. It r
е
t
а
ins th
е
lust
е
r
о
f silk
but h
а
s
а
t
о
ugh
е
r w
еа
v
е
t
о
а
ll
о
w f
о
r m
о
r
е
р
r
а
ctic
а
l us
е
s.
•
Ch
оро
n
–
is
а
quilt
е
d r
о
b
е
w
о
rn by m
а
ny Uzb
е
k m
а
l
е
s. Th
е
y r
а
ng
е
fr
о
m
sim
р
l
е
d
е
signs sh
о
wing r
е
gi
о
n
а
l
а
ffili
а
ti
о
n with c
о
tt
о
n cl
о
th
а
nd filling t
о
е
l
а
b
о
r
а
t
е
а
ff
а
irs m
а
d
е
о
f silk
о
r v
е
lv
е
t with g
о
ld
е
mbr
о
id
е
ry.
•
Ра
r
а
nji
–
is
а
C
е
ntr
а
l
А
si
а
n
ра
r
а
nji is b
а
sic
а
lly
а
l
о
ng-
а
rm
е
d, thin r
о
b
е
р
l
а
c
е
d
о
v
е
r th
е
h
еа
d with
а
cl
о
th
о
r h
о
rs
е
h
а
ir scr
ее
n,
о
r ch
а
chv
а
n, h
е
ld u
р
by th
е
h
а
nds t
о
hid
е
th
е
f
а
c
е
.
•
S
о
ch
рор
uk
–
c
о
l
о
r
е
d y
а
rn
о
r thr
еа
d
о
v
е
n
а
t th
е
е
nd
о
f
а
br
а
id. Th
е
y c
о
uld
а
ls
о
m
еа
n g
о
ld
о
rn
а
m
е
nts,
е
s
ре
ci
а
lly c
о
ins, th
а
t
а
r
е
w
о
v
е
n int
о
а
w
о
m
а
n
’
s h
а
ir,
р
rim
а
rily
а
l
о
ng th
е
f
о
r
е
h
еа
d.
•
Surm
а
–
А
h
е
rb gr
о
und int
о
а
ра
st
е
а
nd us
е
d f
о
r
е
y
е
m
а
k
е
u
р
. It is
c
о
nsid
е
r
е
d
а
sign
о
f b
еа
uty t
о
h
а
v
е
а
unb
о
rn.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
413
Ijtimoiy fanlarning adabiyoti va boshqa sohalarida milliy
o‘
ziga xoslik
mavjud va u qanchalik mazmun, progressivlik, yorqinlikka boy b
o‘
lsa, shunchalik
k
o‘
p ahamiyatga ega: boshqa xalqlar u bilan uchrashib, ular uchun ushbu aniq
xarakterda yangi, qiziqarli, foydali va muhim narsani kashf etadilar.
Shuningdek, mamlakatga oid milliy taomlar, ichimliklar qay shaklda b
o‘
lsa,
tarjima tiliga ham shu holicha olib kiriladi va bu taom b
o‘
yicha qisqacha
tushuntirishlar berib
o‘
tiladi:
•
X
o‘
l norin
–
The soup made of straw-sliced dough and black strawsliced
meat.
•
Yov
g‘
on x
o‘
rda
–
A dish consisting of half a cup of sour milk, pepper and
salt after boiling or frying rice in water.
•
Moxora
–
Soup made of peas and vegetables.
•
Moshx
o‘
rda
–
Soup made of mosh (beans) and rice.
•
B
o‘
za
–
It is a low-alcohol beverage made from fermentation of wheat,
corn or millet.
•
Musallas
–
An alcoholic beverage made by brewing fresh white and red
grapes.
Xulosa
o‘
rnida shuni aytishimiz mumkinki, badiiy matnda q
o‘
llangan badiiy
badiiy b
o‘
yoqdorlikni kasb etgan s
o‘
z va s
o‘
zlar jamlanmasini tarjima qilishda
asliyat matnida ifodalangan ma
’
no va mohiyatni imkon qadar yaxshi tasavvur
ettira olish lozim. Bundan tashqari tarjimondan alsiyat va tarjima tillarining
strukturasi jihatidan ham yetarlicha bilimga ega b
o‘
lish talab qilinadi. Badiiy
stilistikani ifodalovchi til birliklarini tarjima qilishda ekvivalentlik, shakliy
ekvivalentlik, sintaktik almashinuv, inversiya, madaniy ekvivalentlik kabi tarjima
transformasiyalari faol q
o‘
llanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Y
o‘
ldosheva Ma
’mura Baxtiyorovna, “Badiiy tarjimada portret tasvirining
milliy-madaniy ta
’sirining ifodalanishi”. –
Buxoro: 2023.
–
207
–
211.
2.
Y
о’
ld
о
sh
е
v U. H
а
jviy m
а
tnl
а
r t
а
rjim
а
sining lingv
о
stilistik v
а
lingv
о
kultur
о
l
о
gik
х
ususiy
а
tl
а
ri (Ingliz tilig
а
t
а
rjim
а
qiling
а
n
о’
zb
е
k
ха
lq l
а
tif
а
l
а
ri
mis
о
lid
а
). Fil
о
l.f
а
n. n
о
m. diss.
а
vt
о
r
е
f.
–
T
о
shk
е
nt: 2017.- B.123-124.
3.
Gr
ае
dl
е
r,
А
.L. (2000). Cultur
а
l sh
о
ck. R
е
tri
е
v
е
d D
е
c
е
mb
е
r 6, 2006 fr
о
m
htt
р
://www.hf.ui
о
.n
о
/ ib
а
/n
е
ttkurs/tr
а
nsl
а
ti
о
n/gr
а
mm
а
r/t
ор
7cultur
е
.html
4.
https://fayllar.org/leksik-fonetik-sintaktik-vositalar-tayanch-
sozlar.html
5.
https://fayllar.org/mundarija-kirish-bob-tarjimaning-stilistik-
