“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
580
TARJIMA TUSHUNCHASINING ASOSIY MOHIYATI
Nishanbayeva Elvira Abdurashid qizi
Tarjimonlik fakulteti 2-bosqich talabasi
Y
o‘
ldoshev Ulu
g‘
bek Ravshanbekovich
Ilmiy rahbar. filologiya fanlari b
o‘
yicha falsafa doktori (PhD),
Ingliz tili tarjima nazariyasi kafedrasi dotsenti
Annotatsiya.
Mazkur maqola tarjima tushunchasi, uning kelib chiqish tarixi,
asosiy mohiyati va bu t
o‘g‘
risida turli tilshunosh va olimlarning fikri va izlanishlari
haqida axborot berishga ba
g‘
ishlanadi.
Kalit s
o‘
zlar:
tarjima, tarjimon, til, asliyat tili, tarjima tili, asliyat matni,
tarjima matni, tarjima jarayoni, mohiyat, s
o‘
z san
’
ati.
Annotation.
This article is dedicated to providing information about the
concept of translation, its origin, its main essence, and the opinions and researches
of various linguists and scientists.
Key words:
translation, translator, language, source language, target
language, original text, translated text, translation process, essence, word art.
Аннотация.
Данная статья посвящена предоставлению информации
о понятии перевода, его происхождении, основной сущности, а также
мнениях и исследованиях различных лингвистов и ученых
Ключевые слова:
перевод, переводчик, язык, язык оригинала, язык
перевода, оригинальный текст, переведенный текст, процесс перевода,
суть, искусство слова.
Qadim-qadimdan insonlar barcha sohalarda bir
–
biri bilan muloqot qilish
orqali ma
’
lumot almashgan va
o‘
rgangan. Insoniyat yashash tarzi rivojlangani sari
muloqot va aloqa maydoni kengayib borgan, ya
’
ni xalqaro munosabatlar
shakllana boshlagan. Turli til vakillarining muloqotida qiyinchiliklarning yuzaga
kelishi
o‘
z-
o‘
zidan tarjimonlikning shakllanishiga sabab b
o‘
lgan.
“Tarjima jarayonlari yer yuzidagi xalqlarning insoniyat siviiizatsiyas
ini
birgalikda, yaqin hamkorlikda yaratib borganini k
o‘
rsatadi. Ilk tarjimalar
insoniyatning bir-biriga tomon ochgan karvon y
o‘
llarida tu
g‘
ilgan. Folklor va
xalqlaming turli
o‘
yinlari bilan tanishish va tomoshalarda tillardan-tillarga
tarjimalar ishtiyoqi va ehtiyoji tu
g‘
ilgan. Tarjima tarixi Eng qadimgi dunyo,
O‘
rta
asrlar, Yangi va Eng yangi deb ataladigan, juda uzoq davom etadigan tarixiy
davrlarni
o‘z ichiga oladi”.
Turli manbalardagi mulohazalar va olimlarning fikriga k
o‘
ra quyidagicha
xulosa qilish mumkin: boshqa millat vakillari bilan savdo-sotiq qiluvchi savdogar,
ovchi, hunarmandlar yoki turli xil sabablarga k
o‘
ra boshqa davlatlarga olib
ketilgan qullar ilk tarjimonlar vazifasini bajarganlar.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
581
“Tarjima” so‘
zining kelib chiqish tarixiga kelsak, qadimda
O‘
rta Osiyo va
Eron xalqlari
o‘
rtasida notiqlik san
’ati juda rivojlangan. Notiqlarni esa “tarzabon”
deb ataganlar. “Tar” –
fors tilida yangi, shirali, tarovatli, nozik, latif kabi
ma
’nolarni “zabon” –
esa til degan ma
’
noni anglatadi. Tarzabon notiq, chiroyli
gapiruvchi, s
o‘
z ustasi, yangi s
o‘
zlarni aytuvchidir. Tarzabonlar chuqur bilim,
keng dunyoqarash. notiqlik mahoratiga ega b
o‘
lishdan tashqari, bir necha tillarni
ham bilganlar va
o‘
z nutqlarida ulardan foydalanganlar.
Tarjima shunday yirik madaniy hodisaki, tarjima adabiyotlari tarixidan
ijtimoiy tuzumlar, tabaqalarning
o‘
zgarishlarinigina emas, balki tarjima
onglardagi, fikrlardagi, ma
’
naviy-ruhiy dunyoqarashlardagi, ilm-fanlardagi
o‘
zgarish jarayonlariga juda chuqur va har tomonlama ta
’
sir k
o‘
rsatgan deb ayta
olamiz.
Tarjima jarayoniga "Tarjima nazariyasi"¹ asarida quyidagicha izoh
berilgan:
“Tarjima ayni paytda ham jarayon, ham faoliyat mahsuli hisoblanadi.
Bunday faoliyat mahsuli sifatida bir tildan (asliyatdan) ikkinchi tilga tarjima
qilingan matn nazarda tutiladi. Barcha talablarga javob beradigan tarjima sirasiga
odatda 90 foizdan ortiq ma
’
noni saqlab qolgan matnlar kiradi. Tarjimada
q
o‘
llangan har bir s
o‘
z ikki jihatga egaligini e
’
tiborga olish zarur. Birinchisi ifoda
plani, ikkinchisi esa ma
’
no plani. Tarjimada ifoda plani
o‘
zgaradi, ma
’
no plani esa
o‘
zgarishlarsiz qoladi. Tarjima jarayonida ikkita til ishtirok etadi. Birinchisi asliyat
tili va ikkinchisi tarjima tili. Masalan, ingliz tilidan
o‘
zbek tiliga tarjima qilish
haqida gap borganda
ingliz tili asliyat tili hisoblanib, u “manba tili”, hamda tarjima
qilinadigan til
o‘
zbek tili b
o‘lib, u “tarjima tili” deb ataladi”.
Filologiya fanlari b
o‘
yicha falsafa doktori (PhD) Y
o‘
ldoshev Ulu
g‘
bek
Ravshanbekovich
o‘zining “Tarjima nazariyasi” asarid
a tarjima tushunchasiga
quyidagicha izoh bergan:
“Tarjima asliyat matnidagi og‘
zaki yoki yozma shakldagi har qanday s
o‘
z,
gap, matn va hokazolarni, asliyat va tarjima tillarining lingvistik: sintaktik,
semantik, stilistik xususiyatlari hamda ekstralingvistik: lingvokulturologik,
pragmatik va kognitiv xususiyatlarini hisobga olgan holda tarjima tiliga olib
o‘
tish
jarayonidir”.
Tarjima nusxa koʻchirish emas; tarjimonning estetik ehtiyoji uning
ixtiyoridan tashqari, tarjimada iz qoldiradi. Yozuvchi hayot voqealaridan olgan
mushohadalarini tilda badiiy ifodalasa, tarjimon asl matnini yangi til vositasida
qayta gavdalantiradi. Buning uchun u asarda tilga olingan voqelikning muallif
darajasida puxta bilishi kerak. Har bir xalq adabiyotining rivojlanishida
tarjimac
hilikning taʼsiri katta boʻladi, zero tarjima tarixi adabiyot tarixi bilan
uzviy bo
g‘
liq. Tarjimaning mohiyati madaniyatning belgisi sifatida xizmat qilish
mumkin. Tarjimon ikki madaniyat
o‘
rtasidagi farqlarni bilishga intiladi. Tillar,
ularning strukturasi, grammatika va fonetikasi, tarixi va adabiyoti, shevalari
haqida yetarli bilim talab etiladi. Tarjimon ona tilining rivojlanish darajasi,
tarjimachilik anʼanalari, tajribalariga suyanadi, turli xil tafovutlarning
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
582
mavjudligini hisobga oladi. Tarjimonning ijodiy qobiliyati va bilimi uning
imkoniyatlarini kengaytiradi. Tarjima jarayonida tarjimon hammavaqt oʻz ona
tilida fikrlaydi, ona tili unga tahlil quroli, sinov mezoni boʻlib xizmat qiladi. Oʻzbek
adabiyotida ham tarjimachilik qadimdan rivojlangan. Xususan, Aristotel va
Aflotun asarlari Ibn Sino, Far
g‘
oniy tarjimalari orqali bizgacha yetib kelgan.
Bundan ming yillar ilgari Ibn Sino, Rushd, Ahmad Far
g‘
oniy, Marvoziy, Abu
Rayhon Beruniy va shu kabi ulu
g‘
olimlarimiz dunyoga mashhur asarlarini
yaratish bilan birga, tarjima ishlari bilan shu
g‘
ullanishgan.Mahmud Kosh
g‘
ariy,
Rab
g‘
uziy, Qutb, Navoiy, Bobur, Munis, Ogahiy kabi yozuvchilarimiz ijodida ham
tarjima katta
o‘
rin egallaydi. XIX
–
XX asrda tarjima asarlarni yaratish borasida ilk
qadamlarni
o‘
zbek yozuvchilaridan Ch
o‘
lpon,
G‘
afur
G‘
ulom, Oybek, Abdulla
Qahhor, Mirtemir, Shayxzoda, Mirzakalon Ismoiliy, Asqad Muxtor, Erkin Vohidov,
Abdulla Oripov, Muhammad Ali kabi adib va shoirlarimiz boshlab berdi desak
mubola
g‘
a b
o‘
lmaydi. Ular nafaqat badiiy tarjima balki ozlarining badiiy asarlarini
ham samarali ijod qilganlar. Shuningdek, badiiy tarjima sohasida M. Osim,
N. Alimuhamedov, Sh. Shomuhamedov, K. Qaxxorova, O. Sharopov, Sh. Tolipov,
V. R
o‘
zimatov, Q. Mirmuhamedov A. Rashidov, M. Hakimov, I.
G‘
afurov,
M. Mirzoidov,
G‘
. T
o‘
rabekov va boshqa professional tarjimon sifatida tanilganlar.
O‘
zbek tilida ilmiy-texnikaviy, jtimoiy-siyosiy adabiyotlar tarjimachiligida ham
katta yutuqlarga erishilgan. Bugungi kunda har bir taraqqiy etgan xalq jahondagi
yuzlab millat vakillari tilidan
o‘
z ona tiliga ilm-fan ya madaniyatning
o‘
nlab
sohalariga oid materiallarni (lirik she
’
rlar, xabarlar, texnologiya, badiiy adabiyot
va b.) tarjimalari amalga oshib kelmoqda. Tarjimonning estetik ehtiyoji uning
ixtiyoridan tashqari, asl matnda hayot voqealaridan olgan mushohadalarini tilda
badiiy ifodalasa, tarjimon asliyat matnini yangi til vositasida qayta gavdalantiradi.
Buning uchun u asarda tilga olingan voqelikning muallif darajasida puxta bilishi
kerak. Har bir xalq adabiyotining rivojlanishida tarjimaning ta
’
siri katta b
o‘
ladi.
Q. Musayevning fikriga k
o‘
ra, insoniyat faoliyatining murakkab shakli
b
o‘
lmish tarjima
–
bir tilda yaratilgan nutqiy ifodani (matnni), uning shakli va
mazmun birligini saqlagan holda,
o‘
zga til vositalari asosida qayta yaratishdan
iborat ijodiy jarayondir. Darhaqiqat, tarjima bu
–
ijodiy jarayondir. Bir tildagi ijod
maxsulini
o‘
zga tilda yaratish ijodkorning ijod mahsulidir. I.
G‘
afurov esa
“So‘
zlovchi nutqi, muallifning asari, turli hujjatlar va ma
’
lumotlarni bir tildan
ikkinchi tilga
o‘
girish yoki
o‘
tkazish, boshqa tilga ularni tushunarli qilish tarjima
deb ataladi”, deb ta’
kidlaydi.A. Rojoning fikriga k
o‘ra, “Ikki til o‘
rtasidagi tarjima
jarayoni tarjimon tomonidan biror asliyat tilidagi yozma matnni tarjima tilidagi
yozma matnga, biror asliyat tilidagi o
g‘
zaki matnni boshqa tarjima tilidagi o
g‘
zaki
matnga
o‘zgartirishdir”. P.
Nyumarkningtalqiniga k
o‘ra “Kamdan
-kam holatlarda,
tarjima
–
biror matn ma
’
nosini boshqa tilga muallif nazarda tutgan y
o‘
l bilan
o‘
gi
rishdir”. Bu bilan P.
Nyumark tarjima jarayonida muallif asliyat muhitini
tarjima tiliga olib
o‘
tishda muallif e
’
tirof etgan fikrlardan tashqari
o‘
z fikrlarini
ham q
o‘
llashi mumkin ekanligiga e
’
tibor qaratmoqda. Chunki, bir millatning faqat
o‘
zigagina xos b
o‘
lgan tushunchalarni
o‘
zga tilda yaratishda tarjimon tarjima tili
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
583
vakillarida mavjud b
o‘
lmagan tushunchalarni turli izohlar bilan ham bildirib
o‘
tishi mumkin.
“Translation from Glebov” kompaniyasi asoschisi A.I.
Glebovning fikriga
k
o‘ra” “Tarjimaning moh
iyati Tarjima
–
bu mavjud matnning yangi tahriri. Bu
Y tilida tuzilgan matnni mavzu bilimi va tegishli til qobiliyatlari asosida X tilida
tahrirlashdir. Ushbu yangi matn bilan ishlash uch bosqichdan iborat: manba
matnni tushunish, yangi matnni tahrirlash, baholash. Shunday qilib, tarjima bir
vaqtning
o‘
zida ushbu uch bosqichga mos keladigan uchta bosqichni
o‘
z ichiga
oladi: jarayon, amaliyot va mahsulot”. Agar siz tarjima jarayoniga chuqurroq
kirsangiz, alohida s
o‘
zlar tarjima qilinmaydi, balki iboralar va matnlar tarjima
qilinadi degan xulosaga kelasiz. Ammo matnni tarjima qilish haqida gap ketganda,
matnni bir butun sifatida tarjima qilmaslik kerak, chunki butun matnni k
o‘
chirish
uning takrorlanishini anglatadi, takrorlash esa tarjima emas. Siz matnning
ma
’nosini tarjima qilishingiz kerak. Demak, tarjima bu bir matnning maʼnosini
boshqa matndagi til vositalari bilan oʻtkazishdir. Tarjima jarayonida o‘
ziga xos
ifodalarni, xususiyatlarini, matnning asl mazmun-mohiyatini saqlash va
o‘
quvchilarga muhim nuanslarni tushuntirish uchun til unsurlari, atama va
iboralar, lingvistik: sintaktik, semantik, stilistik xususiyatlari va leksik, badiiy
terminalogiyalar t
o‘g‘
ri va ma
’
qul tarzda q
o‘
llanishi tarjima tushunchasining
asosiy mohiyatini belgilashda xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1.
Tarjima nazariyasi: Oliy
o‘
quv yurtlari uchun
o‘
quv q
o‘
llanma /
I.
G‘
ofurov, O,M
o‘
minov, N.Qambarov.
–
Toshkent: Tafakkur-B
o‘
stoni, 2012.
2.
U.R.Y
o‘
ldoshev. Tarjima nazariyasi.
O‘
quv q
o‘
llanma.
–
Samarqand:
“Samarqand davlat chet tillar instituti” nashriyoti, 2021.
3.
https://glebov.com.ua/essence-of-translation.html
