“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
506
LEKSIK VA SEMANTIK BO
G‘
LANISHLARNING INGLIZ TILIDAN
O‘
ZBEK TILIGA TARJIMA QILISH MUAMMOLARI
Nilufar Arifjanova Mirsidikovna
O‘
zDJTU, Filologiya fakulteti Nazariy fanlar kafedrasi, katta
o‘
qituvchi
Annotatsiya.
Mazkur maqolada leksik bo
g‘
lanishlarni tarjima qilishda leksik
va semantik xususiyatlarni hisobga olgan holda ularni ingliz tilidan
o‘
zbek tiliga
aniq (t
o‘g‘
ri) tarjima qilishning ahamiyati haqida s
o‘
z boradi. Muallif ushbu
muammoni
o‘
rganar ekan, leksik birliklarning tarjima muvofiqlik darajasiga k
o‘
ra
t
o‘
liq muvofiqlik, qisman muvofiqlik va t
o‘
liq muvofiqsizlik kabi uch xil
bo
g‘
lanishlarni aniqlaydi.
Kalit s
o‘
zlar:
leksik xususiyatlat, semantic xuusiyatlar, bo
g‘
lanish, aniq
tarjima, t
o‘
liq leksik muvofiqlik, qisman leksik muvofiqlik, t
o‘
liq leksik muvofiqsizlik.
يحيضوت
قيلعت
ْلوانتت
هذه
ةلاقلما
ةيمهأ
ةمجرتلا
ةقيقدلا
تابكرملل
ةيمجعلما
نم
ةيزيلجنلإا
ىلإ
ةيكبزولأا،
عم
ةاعارم
تامسلا
ةيمجعلما
ةيللادلاو
دنع
اهتمجرت
.
دنع
ةسارد
هذه
ةلكشلما،
ددح
فلؤلما
ةثلاث
عاونأ
نم
تاعومجم
تادحولا
ةيمجعلما
بسح
ةجرد
اهقفاوت
ةمجرتلا،
لثم
قفاوتلا
ماتلا،
قفاوتلاو
يئزجلا،
مدعو
قفاوتلا
ماتلا
.
تاملكلا
ةلادلا
:
تامسلا
ةيمجعلما،
تامسلا
ةيللادلا،
لاصتلاا،
ةمجرتلا
ةقيقدلا،
قفاوتلا
يمجعلما
لماكلا،
قفاوتلا
يمجعلما
يئزجلا،
مدع
قفاوتلا
يمجعلما
لماكلا
.
Аннотация.
В данной статьи рассматриваются важность точного
перевода лексических соединений с английского на узбекский язык с
учетом
лексических и семантических особенностей
при их переводе. При
изучение
данной проблемы автор выделяет три вида соединения лексических единиц
по степени их переводческой совместимости такие как полная
совместимость, частичная совместимость и полная несовместимость.
Ключевые слова:
лексические особенности, семантические особенности,
соеденение, точный перевод, полная лексическая совместимость, частичная
лексическая совместимость, полная лексическая несовместимость.
Abstract.
This article discusses the importance of accurate translation of
lexical compounds, taking into account lexical and semantic features when
translating them from English into Uzbek. To study this problem, the author
identifies three types of combination of lexical units according to the degree of
their translation similarity, such as complete similarity, partial similarity and total
dissimilarity.
Key words:
lexical features, semantic features, connection, accurate
translation, complete lexical similarity, partial lexical similarity, total dissimilarity.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
507
S
o‘
z tilshunoslikning asosiy leksik birligi xisoblanib, til strukturasida formal
va ma
’
no jihati bilan t
o‘
rt bosqichda ilmiy tadqiq etiladi:
1) fonologik jihatdan s
o‘
zning fonemalar sostavi va uning aksent (ur
g‘
u
strukturasi)
o‘
rganiladi;
2) morfologik jihatdan s
o‘
zning morfemik tuzilishi ilmiy analiz qilinadi;
3) leksik jihatdan s
o‘
zning atama, birlik ekanligi, ya
’
ni nom q
o‘
yish bilan
bo
g‘
liq tomoni qaraladi;
4) semantik jihatdan s
o‘
zning turli ma
’
no tomonlari tadqiq etiladi.
Tilning leksik va semantik xususiyatlari, ularning q
o‘
llanishi, boshqa s
o‘
zlar
bilan birikish va bo
g‘
lanish imkoniyatlari, tilning leksik tizimida
‘
joylashish
’
o‘
rni
turli tillarda
o‘
ziga xos xususiyatlarga ega b
o‘
lib, doim ham mos kelavermaydi.
Ikki til orasidagi semantik nomutanosibtning hamma holatlarini birdek qamrab
olish mumkin b
o‘
lmaganligi tufayli, biz uni tipik xususiyatlariga qarab
o‘
rganamiz.
Tarjima ma
’
lum matnnni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish uchun
doimiy izlanish jarayoni b
o‘
lganligi sababli, tarjimonlar k
o‘
pincha ikkala tildagi
farqlar natijasida yuzaga kelishi mumkin b
o‘
lgan k
o‘
plab muammolar va
qiyinchiliklarga duch keladi. Leksik, semantic va stilistik muammolar tarjima
muammolarining asosiylaridan hisoblanib, ulargni ma
’
lum yondashiv asosida
o‘
rganib chiqish lozim. Bu yerda aniqlik
–
tarjimaning har qanday turida hoh
o
g‘
zaki b
o‘
lsin hoh yozma, u tarjimada stilistik ustuvorliklardan biridir.
Tarjima nazariyasi va amaliyotiga k
o‘
ra tarjima jarayonida manba tilidagi
matn butunligicha yoki segmentlarga b
o‘
lingan holda turli xil
o‘
zgarishlarga
uchrashi mumkin. Tarjimaning
o‘
zi bir tildan boshqa tilga k
o‘
chish yoki
o‘
tishdir.
Matn va o
g‘
zaki nutqni tarjima qilish jarayonida
o‘
quvchiga aniq tarjimani havola
qilish uchun tarjimonlar ikki til orasidagi leksik muvofiqlikni nazardan
qochirmagan holda har xil transformatsion usul va texnikalardan foydalanadilar.
Mazkur tadqiqotimizda bo
g‘
lanishlarning lekik va semantik xususiyatlarini
va ularning tarjimadagi muammolarini k
o‘
rib chiqamiz:
Leksik bo
g‘
lanishlarning xususiyatlari
Bo
g‘
lanishlarni ingliz tilidan
o‘
zbek tiliga tarjima qilishda
leksik
muvofiqlik
turlarini quyidagicha tasniflash mumkin:
1. T
o‘
liq leksik muvofiqlik;
2. Qisman leksik muvofiqlik;
3. T
o‘
liq leksik nomuvofiqsizlik.
T
o‘
liq leksik muvofiqlik
–
ingliz va
o‘
zbek tillari orasida kamdan-kam
uchraydigan holat. Odatda, ular quyidagi leksik guruhlarga tegishli b
o‘
ladi:
a) atoqli ot va geografik joy nomlari;
b) ilmiy va texnik atamalar;
c) oy, hafta, kun va sonlar.
Uzbekistan, computer, January
Qisman leksik muvofiqlik.
Tarjima amaliyotida leksik birliklarning qisman
mosligi k
o‘
p kuzatiladi. Qisman moslik manba matndagi s
o‘
zning tarjima tilida bir
qancha muvofiqliklari mavjud b
o‘
lganda r
o‘
y beradi. Uning sabablari quyidagilar:
“Arab tili globallashuv
davrida: innovatsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
508
➢
tildagi k
o‘
plab s
o‘
zlar polisemantik b
o‘
lib, bir tildagi s
o‘z maʼnosi bilan
boshqa tildagi s
o‘z maʼnosi bir
-biriga t
o‘
li
g‘
icha mos kelmaydi. Shuning uchun
s
o‘zlarni tarjima qilish jarayonida ularning maʼnolari kontekst ichida ochib
beriladi
house (uy, boshpana, parlament), head (bosh, kalla, rahbar, boshliq).
➢
s
o‘
zlarning sinonimik qator b
o‘
yicha tanlanishi va izohlanishi.
Sinonimlardan foydalanganda ularning semantik belgilari mohiyatini aniqlash
zarur. Shunday qilinganda sinonimik qator s
o‘zarining maʼnolari, leksik va
stilistik maʼnolaridagi farqlar, sinonimik qatorlardagi ayrim komponentlarining
birikish imkoniyatlari hisobga olinadi:
dismiss, discharge
–
ishdan b
o‘
shatmoq (adabiy tilda); sack, fire
–
haydamoq
(o
g‘
zaki nutqda)
➢
har bir s
o‘
z
o‘zining nominativ maʼnosiga ega. Turli tillarda nominativ
birliklar bir xil maʼno anglatishi mumkin. Chunki har bir tilning nominativ
birligida shu tilga xos “voqelikni
turli qismlarga b
o‘
lib ifodalashning turli
tamoyillari” mavjud.
T
o‘
liq leksik muvofiqsizlik.
Ma
’
lum s
o‘
zlarni tarjima qilishda leksik
birliklarning
o‘
zaro leksik muvofiq kelmasligi kuzatiladi.
Semantik bo
g‘
lanishlarning xususiyatlari
Bo
g‘
lanishlarni ingliz tilidan
o‘
zbek tiliga tarjima qilishda
semantik
muvofiqlik turlarini ham quyidagicha tasniflash mumkin:
1. T
o‘
liq semantik muvofiqlik/
o‘
xshashlik;
2. Qisman semantik muvofiqlik/
o‘
xshashlik;
3. T
o‘
liq semantik muvofiqsizlik/
o‘
xshamaslik.
T
o‘
liq semantik muvofiqlik/
o‘
xshshlik.
Семантик ўхшашликда таржима
сўзма сўз тушади, яъни семантик маъноси бир тилдан иккинчи тилга
таржима қилганда ўзгармайди
:
Walking along
green trees
in the park in spring is so enjoyable!
green trees
–
яшил дарахтлар
Qisman semantik muvofiqlik/
o‘
xshashlik.
Qisman semantik muvofiqlik /
o‘
xshashlik esa s
o‘
z bo
g‘
lanihdagi bitta elementining aynan
o‘
zidek tarjima
qilinmasligidir:
The government supports
green activity
.
green activity
–
табиат ёки экология тарафдорларининг ҳаракати.
Green industry
can save our planet!
green industry=industry without hazards to nature and environment.
‘
Sanoat
’
yashil b
o‘
lishi mumkin emas, bu yerda u tabiatga eng kam ta
’
sir
k
o‘
rsatadigan qulay muhitni anglatadi.
T
o‘
liq semantik muvofiqsizlik/
o‘
xshamaslik
. Leksik irliklarning bunday
bo
g‘
lanishida elementlarning birontasi bir biriga t
o‘
liq mos tushmaydi, biroq
ularning mazmuni t
o‘
liq saqlanib qoladi:
There is some
chemistry between people that doesn
’
t mix
.
Xarakterlari bir bibirga t
o‘g‘
ri kelmaydigan odamlar bor.
“Arab tili globallashuv davrida: innova
tsion yondoshuvlar
va
o‘qitish metodikasi”
mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy anjuman
509
Ushbu gapda
chemistry
s
o‘
zi
‘
xarakter
’
,
mix
esa
‘
t
o‘g‘
ri kelmaslik
’
, mos
tushmalik
’
deb tarjima qilinib, Bunday bo
g‘
lanishlar asosan ikki va undan ortiq
s
o‘
zlrdan iborat b
o‘
ldi.
Yuqoridahi ilmiy-nazariy fikrlardan va misollar leksik va semantik
bo
g‘
lanishlarning t
o‘
liq, qisman va mos kelmaslik darajalariga k
o‘
ra
o‘
rganilishi
tarjima muammolarining yechimining biri deb hisoblashimiz mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar r
o‘
yxati:
1. Q
o‘
chqortoyev. S
o‘
z ma
’
nosi va uning valentligi.
O‘zbekiston SSR, “Fan”;
Toshkent. 1977.
2.
Просветительство
в
литературах
Востока
.
М
.
Наука
1973.
3. Melikuziev, A. L. (2022). Historical and modern classification of
paralinguistics. Academicia Globe: Inderscience Research, 3 (10).
4. Mukhammad, K. K., & Melikuziev, A. L. (2022, December). The essence of
nonverbal communication. In international conferences. Vol. 1, No. 19, pp. 91- 93.
5. Melikuziev, A. L. (2022). Historical and modern classification of
paralinguistics. Academicia Globe: Inderscience Research, 3(10), 126-128
6. Nida, Eugene Albert. 1947. Bible translating: An analysis of principles and
procedures with special reference to aboriginal languages. New York: American
Bible Society.
