ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
165
O‘QUVCHILARDA TEXNIK DETAL VA MOSLAMALARNI QAYTA
LOYIHALASH KO‘NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH METODIKASI
Jovdatova Nazokat Ulug‘bek qizi
Nizomiy nomidagi O‘zMPU
Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi ta’lim yo‘nalishi
TS/301-guruh talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15575425
Annotatsiya:
Ushbu tezis o‘quvchilarda texnik detal va moslamalarni qayta
loyihalash ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan pedagogik metodikani
yoritadi. Unda metodikaning bosqichlari, pedagogik tamoyillari hamda
zamonaviy loyihalash vositalaridan foydalanish asosida o‘quvchilarda kreativlik,
amaliy ko‘nikmalar va tizimli fikrlashni rivojlantirish yo‘llari bayon etilgan.
Kalit so‘zlar:
redesign, kompetensiya, konstruktiv, revers, prototip,
kognitiv, ortogonal proyeksiya, kollaborativ, integratsiya, grafika, metod,
innovatsion.
Zamonaviy ishlab chiqarishning dinamik talablari va barqaror rivojlanish
konsepsiyasining ustuvorligi ta’lim tizimidan yangicha fikrlaydigan, nafaqat
texnik bilimlarni o‘zlashtirgan, balki ularni amaliyotga tatbiq etish, mavjud
texnologiyalarni optimallashtirish va yangi, samarali yechimlar yaratishga qodir
mutaxassislarni tayyorlashni taqozo etadi. Bu jarayonda texnik detal va
moslamalarni qayta loyihalash (redesign) ko‘nikmasi markaziy o‘rin tutadi.
Ushbu tezis o‘quvchilarda, xususan, Pedagogika universitetlarining Tasviriy
san’at va muhandislik grafikasi ta’lim yo‘nalishi talabalarida qayta loyihalash
kompetensiyalarini shakllantirishga qaratilgan pedagogik metodikaning
mazmuni, bosqichlari va uni amalga oshirish tamoyillarini har tomonlama
yoritishga bag‘ishlanadi. Bu metodika nazariy bilimlarni amaliy loyihalash, ijodiy
tafakkur va zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash bilan uyg‘unlashtirish orqali
o‘quvchilarning kompleks muhandislik va badiiy-konstruktiv qobiliyatlarini
rivojlantirishni maqsad qiladi. U o‘quvchilarni real hayotiy muammolarga
yechim topishga, resurslarni tejashga, estetik jihatdan jozibador va funksional
mahsulotlar yaratishga o‘rgatib, ularning kelajakdagi kasbiy faoliyatida
muvaffaqiyat qozonishlari uchun mustahkam poydevor yaratadi. Tezisda
metodikaning har bir bosqichi batafsil bayon etilib, uning samaradorligini
oshiruvchi pedagogik yondashuvlar va zaruriy ta’lim sharoitlari ko‘rsatiladi.
Metodikaning dolzarbligi va uning asosiy maqsadi:
Bugungi kunda
texnika va texnologiyalar olamidagi shiddatli o‘zgarishlar, sanoat
korxonalarining modernizatsiyasi va resurslardan samarali foydalanish
zaruriyati ta’lim tizimiga yangi talablarni qo‘ymoqda. An’anaviy ta’lim
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
166
yondashuvlari ko‘pincha faqat nazariy bilimlarni berishga qaratilgan bo‘lib,
o‘quvchilarda real amaliyotda duch kelinadigan kompleks muammolarni yechish
va mavjud texnik yechimlarni takomillashtirish ko‘nikmalarini yetarli darajada
shakllantirmayapti.
Bu
esa
bitiruvchilarning
mehnat
bozoridagi
raqobatbardoshligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, Pedagogika
universitetlarining Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi ta’lim yo‘nalishi
o‘quvchilarini nafaqat chizmachilik qoidalarini bilishga, balki ularni ijodiy
loyihalash va mavjud detallarni optimallashtirishga o‘rgatish muhim ahamiyat
kasb etadi. Bu yo‘nalish bitiruvchilari kelajakda umumta’lim maktablari va
litseylarda texnologiya, tasviriy san’at, chizmachilik kabi fanlardan dars
berishlari, shu bilan birga, o‘z sohalarida amaliy loyihalash ishlarini bajarishlari
mumkin. Shu bois, ularda nafaqat ijro etuvchilik, balki yaratuvchilik va
takomillashtirish ko‘nikmalari ham shakllanishi zarur.
Qayta loyihalash (redesign) deganda, mavjud texnik detal yoki
moslamani uning funksional imkoniyatlarini, samaradorligini, ishlamaslik
holatiga chidamliligini, xavfsizligini, estetik ko‘rinishini yaxshilash, ishlab
chiqarish tannarxini kamaytirish, yangi materiallarga moslashtirish yoki unga
yangi xususiyatlar qo‘shish maqsadida takomillashtirish jarayoni tushuniladi. Bu
jarayon ko‘pincha revers muhandislik (reverse engineering) bilan chambarchas
bog‘liq bo‘lib, mavjud ob’ektning tuzilishi, ishlash prinsipi va uning
kamchiliklarini chuqur tushunishni o‘z ichiga oladi. Ushbu metodikaning asosiy
maqsadi — o‘quvchilarda ana shunday kompleks vazifalarni bajara oladigan,
muammolarga ijodiy yechim topa oladigan va zamonaviy loyihalash
vositalaridan
foydalana
oladigan
loyihalashtirish
kompetensiyalarini
shakllantirishdan iborat. Bu metodika o‘quvchilarga nafaqat texnik bilimlarni
berish, balki ularda tizimli fikrlash, tanqidiy yondashuv, kreativ salohiyat va
dizayn estetikasini uyg‘unlashtirishga yordam beradi, bu esa ularning kasbiy
mahoratini sezilarli darajada oshiradi va ularni kelajakdagi zamonaviy ishlab
chiqarish hamda dizayn sohasining talablariga to‘liq javob berishga tayyorlaydi.
Metodikaning nazariy asoslari va pedagogik tamoyillari:
Taklif
etilayotgan metodika bir qancha ilg‘or pedagogik va psixologik tamoyillarga
asoslanadi. Jumladan, faoliyatli yondashuv uning negizini tashkil etadi, bunda
o‘quvchilar bilimlarni o‘zlashtirishda passiv tinglovchi emas, balki faol
ishtirokchi, ijodkor bo‘lishadi. Ular o‘zlarining shaxsiy tajribalari va amaliy
faoliyatlari orqali yangi bilimlarni o‘zlashtiradilar. Shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim
esa har bir o‘quvchining individualligini, uning qiziqishlari, qobiliyatlari va
imkoniyatlarini hisobga olishni taqozo etadi. Bu ularning shaxsiy rivojlanishiga
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
167
ko‘maklashadi. Shuningdek, metodika integrativ yondashuvga tayanadi, ya’ni u
turli fanlararo bilimlarni – texnik chizmachilik, materialshunoslik, dizayn,
informatika, hatto ergonomika, ekologiya va sotsiologiya elementlarini
birlashtiradi. Bu yondashuv o‘quvchilarga muammolarni keng ko‘lamda ko‘rish
va ularga kompleks yechimlar topishga o‘rgatadi.
Metodika, shuningdek, texnik ijodkorlikni rivojlantirish borasida ishlab
chiqilgan nazariyalardan, dizayn-fikrlash (Design Thinking) konsepsiyasining
inson-markazli yondashuvidan va loyihali ta’lim (Project-Based Learning)
usulining amaliy imkoniyatlaridan keng foydalanadi. Dizayn-fikrlash yondashuvi
empatiya (foydalanuvchi ehtiyojlarini chuqur tushunish), muammoni belgilash
(aniq va dolzarb muammoga e’tibor qaratish), g‘oyalar generatsiyasi (kreativ va
innovatsion yechimlarni topish), prototiplash (g‘oyalarni moddiy shaklga
keltirish) va sinovdan o‘tkazish (prototipni real sharoitlarda baholash) kabi
bosqichlarni o‘z ichiga oladi. Bu metodologiya o‘quvchilarga real hayotiy
muammolarga yechim topish jarayonini tizimli ravishda tashkil etishni o‘rgatadi
va ularda kognitiv moslashuvchanlikni, ya’ni turli vaziyatlarga moslasha olish
qobiliyatini shakllantiradi.
Loyihali ta’lim (Project-Based Learning) esa o‘quvchilarga amaliy
loyihalar ustida ishlash orqali nazariy bilimlarni mustahkamlash, konkret
ko‘nikmalarni shakllantirish va real mahsulot yaratish tajribasini beradi. Bu
tamoyillar qayta loyihalash jarayonini o‘quvchilar uchun yanada samarali,
qiziqarli va motivatsion qilishga xizmat qiladi, chunki ular o‘z mehnatlarining
yakuniy natijasini ko‘ra oladilar va bu natijadan qoniqish hosil qiladilar. Bu
pedagogik tamoyillar o‘quvchilarning shaxsiy va kasbiy o‘sishiga, ularning
kelajakdagi muvaffaqiyatlariga xizmat qiladi.
O‘qitish metodikasining bosqichlari va mazmuni:
Qayta loyihalashga
o‘rgatish metodikasi quyidagi asosiy bosqichlardan iborat bo‘lib, ular izchillik
bilan amalga oshirilishi lozim, har bir bosqich o‘quvchilarda ma’lum bir
kompetensiyani shakllantirishga qaratilgan va o‘ziga xos mazmunga ega:
Tahliliy-tadqiqot bosqichi (Revers muhandislik elementlari): Bu bosqich
o‘quvchilarni mavjud texnik ob’ektni chuqur tahlil qilishga o‘rgatadi. Dastlab,
o‘quvchilarga oddiy mexanik detal yoki moslama – masalan, eshik ilmoqchasi,
val, murakkab bolg‘a, oddiy klapan, yoki maishiy asbobning mexanik qismi kabi
kundalik hayotda duch kelinadigan, aniq muammosi bor ob’ektlar tanlab
beriladi. Ular ob’ektning funksiyasini, konstruktiv tuzilishini, ishlatilayotgan
materiallarini va ishlash prinsiplarini sinchkovlik bilan o‘rganadilar. Bu
jarayonda ob’ektni qismlarga ajratish (demontaj), har bir komponentning aniq
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
168
o‘lchamlarini o‘lchash (shtangensirkul, mikrometr yordamida), qo‘lda eskizlar
va texnik chizmalar bajarish kabi revers muhandislik amallari qo‘llaniladi. Bu
bosqichda o‘quvchilarda fazoviy tasavvur, texnik chizmachilik ko‘nikmalari va
analitik fikrlash rivojlanadi, chunki ular ob’ektning har bir qismini tushunishga
va butun tizimda o‘zaro bog‘liqlikni anglashga harakat qiladilar. Eng muhimi,
mavjud ob’ektning kamchiliklari aniqlanadi. Bularga ortiqcha vazn, murakkab
yig‘ish, yuqori ishlab chiqarish tannarxi, past estetik ko‘rinish, foydalanuvchi
uchun noqulayliklar, materialning eskirişi yoki uning ekologik zararli tomonlari
kirishi mumkin. O‘quvchilar bu kamchiliklarni tizimli ravishda hujjatlashtirishni
o‘rganadilar.
G‘oyalar generatsiyasi va kontseptual loyihalash bosqichi: Bu bosqichda
o‘quvchilar aniqlangan muammolarga ijodiy yechim topishga qaratilgan
innovatsion g‘oyalarni shakllantiradilar. Guruh bo‘lib ishlash orqali miya hujumi
(Brainstorming), SCAMPER (Substitute, Combine, Adapt, Modify/Magnify, Put to
other uses, Eliminate, Reverse/Rearrange) kabi kreativ usullar yordamida
barcha mumkin bo‘lgan g‘oyalar erkin tarzda taklif qilinadi va muhokama etiladi.
O‘quvchilar Dizayn fikrlash (Design Thinking) yondashuvi asosida loyihani
“foydalanuvchi markazli” tamoyilida o‘rganadilar, ya’ni mahsulotdan
foydalanuvchining ehtiyojlari va muammolari birinchi o‘ringa qo‘yiladi. Bu
bosqichda inson omili, ergonomika, estetik talablar, materiallarning mavjudligi
va ishlab chiqarish imkoniyatlari kabi omillar e’tiborga olinadi. Eng yaxshi
g‘oyalar asosida qo‘lda yoki oddiy grafik dasturlarda (masalan, CorelDRAW,
Adobe Illustrator, Procreate) kontseptual eskizlar, vizualizatsiyalar va
diagrammalar yaratiladi. Bu bosqichda detalning yangi shakli, materiallari,
estetik ko‘rinishi va ehtimol yangi funksiyalari tasavvur qilinadi. Bu
o‘quvchilarning badiiy didini, konstruktiv tafakkurini, kreativ salohiyatini va
vizual kommunikatsiya ko‘nikmalarini uyg‘otadi.
Kompyuterda modellashtirish va batafsil loyihalash bosqichi: Ushbu
bosqichda o‘quvchilarning texnik grafika va zamonaviy dasturiy ta’minot bilan
ishlash ko‘nikmalari maksimal darajada faollashadi. CAD (Computer-Aided
Design) dasturlari, masalan, AutoCAD, SolidWorks, Autodesk Inventor, Fusion
360 kabi professional dasturlarda ishlashni o‘rganish va amaliyotda qo‘llash
muhim ahamiyatga ega. Tanlangan eng maqbul kontseptual dizayn asosida
detalning takomillashtirilgan (redesigned) 3D modeli CAD dasturlarida
yaratiladi. O‘quvchilar detalning aniq o‘lchamlarini, geometrik shakllarini, yig‘ish
elementlarini va boshqa konstruktiv xususiyatlarini raqamli formatda
loyihalashadi. Bu bosqichda murakkab geometrik shakllarni yaratish, detallarni
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
169
bir-biri bilan to‘g‘ri joylashtirish, material xususiyatlarini modelga kiritish, hatto
kuchlanish tahlili (agar dastur imkon bersa) kabi amallar bajariladi. Yaratilgan
3D model asosida detalning barcha zarur texnik chizmalari (ortogonal
proyeksiyalar, kesimlar, o‘lchamlar, spetsifikatsiyalar) texnik standartlarga
muvofiq tayyorlanadi. Bu bosqichda Tasviriy san’at va muhandislik grafikasi
yo‘nalishi talabalarining badiiy estetik bilimlari ham hisobga olinadi, ya’ni ular
nafaqat funksional, balki vizual jihatdan ham jozibador bo‘lgan dizaynlar
yaratishga intiladilar. Bu bosqichda loyihaning ishlab chiqaruvchanligi, montaj
qulayligi va iqtisodiy samaradorligi ham hisobga olinadi.
Prototip yaratish va sinovdan o‘tkazish bosqichi: Bu bosqich nazariy
bilimlarni amaliy natijaga aylantirish va loyiha samaradorligini baholash
imkonini beradi. Imkoniyat bo‘lsa, 3D printerlar, lazerli kesish dastgohlari yoki
an’anaviy ustaxona asboblari yordamida qayta loyihalangan detalning prototipi
tayyorlanadi. Ushbu prototipning funksional imkoniyatlari, mustahkamligi,
estetikasi va umumiy samaradorligi real sharoitlarga yaqin sinovdan o‘tkaziladi.
Sinovlar natijasida aniqlangan kamchiliklar bo‘yicha fikrlar yig‘iladi va
guruhlarda muhokama qilinadi. Sinov natijalari asosida dizaynga zarur
o‘zgartirishlar kiritiladi, bu esa loyihalash siklining takrorlanuvchanligini va
doimiy takomillashtirish muhimligini o‘rgatadi. Bu bosqichda o‘quvchilar loyiha
boshqaruvi, muammolarni yechish va qayta aloqa asosida ishlash qobiliyatini
amaliyotda mustahkamlaydilar. Shu bilan birga, ular tayyor mahsulotni baholash
va uni yanada takomillashtirish bo‘yicha tanqidiy ko‘nikmalarni egallaydilar.
Pedagogik yondashuvlar va o‘quv muhitini tashkil etish: Metodikani samarali
amalga oshirish uchun bir qator zamonaviy pedagogik yondashuvlar va
interaktiv usullar qo‘llaniladi. Loyiha usuli (Project-Based Learning)
o‘quvchilarning real loyihalar ustida ishlashi orqali ularda amaliy ko‘nikmalarni
va muammolarni yechish qobiliyatini rivojlantiradi. Bu ularni mustaqil
izlanishga va ijodiy fikrlashga undaydi, chunki ular o‘z loyihalarining yakuniy
natijasiga shaxsan javobgar bo‘ladilar. Muammoli ta’lim (Problem-Based
Learning) esa o‘quvchilarga yechimi aniq bo‘lmagan texnik muammolar berish
orqali ularning mustaqil izlanishiga va tanqidiy fikrlashiga undaydi. Bu o‘z
navbatida, ularda faol o‘rganish va kompleks muammolarni yechish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Kollaborativ o‘qitish (Collaborative Learning)
yordamida guruhlarda ishlash orqali o‘quvchilar bir-birlaridan o‘rganishadi,
jamoada ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishadi va fikr almashishadi. Bu
ularning muloqot va hamkorlik kompetensiyalarini ham rivojlantiradi. Interfaol
darslar loyihalar taqdimoti, muhokamalar, dizayn tanqidlari (design critiques)
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
170
kabi mashg‘ulotlarni o‘tkazishni o‘z ichiga oladi, bu esa o‘quvchilarda taqdimot
va muloqot ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shuningdek, muvaffaqiyatli qayta
loyihalash loyihalarini tahlil qilish imkonini beruvchi Case Study (Keys-stadi)
usuli ham qo‘llaniladi, bu esa o‘quvchilarga turli stsenariylar bo‘yicha tahliliy
ko‘nikmalarni beradi. O‘qituvchi va tengdoshlar tomonidan beriladigan doimiy
konstruktiv qayta aloqa (Feedback) esa o‘quvchilarning o‘z ishlarini doimiy
takomillashtirishiga yordam beradi. Metodikaning samarali ishlashi uchun zarur
bo‘lgan ta’lim sharoitlari va resurslar ham muhimdir. Bunga zamonaviy texnik
baza kiradi, ya'ni CAD dasturlari o‘rnatilgan kompyuter sinflari, 3D printerlar,
skanerlar va mexanik o‘lchov asboblari bo‘lishi shart. Shuningdek, ishlash uchun
materiallar va asbob-uskunalar, ya’ni oddiy texnik detallar, modellash
materiallari va qo‘l asboblari ham muhimdir. O‘qituvchining malakasi ham juda
muhimdir, u nafaqat texnik bilimga, balki CAD dasturlari, 3D chop etish
texnologiyalari va zamonaviy pedagogik yondashuvlarga ham ega bo‘lishi kerak.
O‘qituvchi bu jarayonda mentor va yo‘naltiruvchi sifatida harakat qilishi lozim,
o‘quvchilarga mustaqil izlanish va ijod qilish uchun sharoit yaratishi zarur.
Nihoyat, o‘quvchilar uchun loyihalash dasturlaridan foydalanish imkoniyatini
beruvchi dasturiy ta’minotga kirish ta’minlanishi kerak. Bu esa ularga nazariy
bilimlarni amaliyotda qo‘llash imkonini beradi va kelajakdagi kasbiy faoliyatida
IT texnologiyalaridan samarali foydalanishga o‘rgatadi.
Xulosa qilib aytganda o‘quvchilarni texnik detal va moslamalarni qayta
loyihalashga o‘rgatish metodikasi Pedagogika universitetlari, ayniqsa, Tasviriy
san’at va muhandislik grafikasi ta’lim yo‘nalishi uchun strategik ahamiyatga ega.
Ushbu metodika o‘quvchilarda nafaqat texnik ko‘nikmalarni, balki kreativlik,
tanqidiy fikrlash, muammolarni yechish, loyiha boshqaruvi va badiiy did kabi
universal kompetensiyalarni ham rivojlantiradi. Bu ularni kelajakda
muhandislik grafikasi, dizayn va texnologiya sohalarida nafaqat mutaxassis,
balki innovatsiyalar yaratuvchi shaxslar sifatida muvaffaqiyatli faoliyat
yuritishga tayyorlaydi. Uni ta’lim jarayoniga integratsiya qilish orqali, biz
nafaqat malakali muhandis-dizaynerlarni, balki zamonaviy ishlab chiqarish va
texnologiya talablariga javob bera oladigan, ijodiy va innovatsion shaxslarni
yetishtirishga erisha olamiz..
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati:
1. French, T. E., Vierck, C. J., & Foster, R. J. (1993). Engineering Drawing and
Graphic Technology (14th ed.). McGraw-Hill Education (ISE Editions).
2. Bertoline, G. R., Wiebe, E. N., Hartman, N. W., Ross, W. A., & Greene, J. P. (2019).
Fundamentals of Graphics Communication (8th ed.). McGraw-Hill Education.
ACADEMIC RESEARCH IN MODERN SCIENCE
International scientific-online conference
171
3. Giesecke, F. E., Mitchell, A., Spencer, H. C., Hill, I. L., Dygdon, J. T., & Novy, E. W.
(2020). Engineering Graphics (8th ed.). Prentice Hall.
4. Madsen, D. A., & Madsen, D. P. (2022). Engineering Drawing & Design (6th
ed.). Cengage Learning.
5. Sorby, S. A., & Baartmans, B. J. (2018). Introduction to 3D Spatial Visualization:
An Active Approach (3rd ed.). Cengage Learning.
6. Ro‘ziyev, E. I., & Ashirboyev, A. O. (2010). Muhandislik grafikasini o ‘qitish
metodikasi. T.:«Fan va texnologiya, 248.
7. Ashirboyev, Azim Оzodovich (2022). Geometrik jismlar va ularning fazoviy
holatlarini tariflashda ularning asosiy tayanch manbalarini hisobga olish.
Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2 (5),
279-289. doi: 10.24412/2181-1784-2022-5-279-289
8. Ashirbaev, A. (2021). Chizmalarga o‘lcham qo‘yishda yuzaga kelishi mumkin
bo‘lgan tipik xatolar va ularning oldini olish omillari. Общество и инновации,
2(3), 7-15.
