№ 1 (2006)

Тадқиқот объекти. Булутлар ва ёғингарчилик.
Ишнинг мақсади. Гидрометеорологик жараёнларга таъсири бўйича узоқ муддатли тажрибалар натижаларини ўрганиш ва улар асосида аерозол концентрациясининг ошиши шароитида булут ва чўкма жараёнларини бошқаришнинг мавжуд, янада самарали ва илмий асосланган усулларини такомиллаштириш.
Тадқиқот усуллари: статистик маълумотларни қайта ишлаш, корреляция, регрессия ва қиёсий таҳлиллар, тарихий ва географик ўхшашлик усуллари, ҳодисанинг таъсирга реакциясини ўрганиш.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги. Диссертацияда дўл ҳодисаларининг Ўзбекистон ҳудуди бўйлаб фазовий тарқалиши биринчи marta харита тузиш билан ўрганилди, "дўл" атамасига янги таъриф берилди, Ўзбекистондаги гидрометеорологик жараёнларга таъсири бўйича узоқ муддатли (1969-2005) тажрибалар натижалари ўрганилди уларнинг услубий камчиликларини аниқлаш билан булутларга таъсир қилишнинг физик-иқтисодий самарадорлигини баҳолаш усулларининг янги вариантлари ишлаб чиқилди, булутларга таъсир қилишнинг янги механизми аниқланди, бу Агл екиш пайтида булут зарраларининг коагуляцион ўсишини оширишдан иборат, Аерозол концентрациясининг ошиши шароитида дўл жараёнларига таъсир қилишнинг ҳозирги усули такомиллаштирилди ва янги усул ишлаб чиқилди, дўлдан ҳимоя қилишнинг ёғингарчиликка таъсири ўрганилди ва ёғингарчиликни сунъий равишда кўпайтиришда конвектив булутларнинг истиқболлари тасдиқланди. Юқори аерозол концентрациясида чўкма шароитларини ўрганиш чўлланишнинг янги сабабларини аниқлашга ва уни юмшатиш чораларини тавсия қилишга имкон берди. Суғориладиган деҳқончилик шароитида дарёларнинг баланд тоғли зонасида ёғингарчиликни сунъий равишда кўпайтириш мақсадга мувофиқ еканлиги аниқланди.
Амалий аҳамияти. Ўзбекистонда дўл тарқатиш схемаси екинларни жойлаштиришни режалаштиришда, уларнинг дўл бўронларига чидамлилигини ҳисобга олган ҳолда ҳисобга олиниши керак. Таъсир қилишнинг амалдаги методологиясини такомиллаштириш дўл експорт қилинадиган дўлга қарши маҳсулотларни тежаш имконини беради. Дўл бўронларини камайтиришнинг ишлаб чиқилган янги усули дўлдан ҳимоя қилиш самарадорлигини оширишга имкон беради. Республиканинг барқарор ижтимоий-иқтисодий ривожланишига ёрдам берадиган сув таъминоти муаммоларини ҳал қилишда чўлланишни камайтириш, қўшимча ёғингарчилик олиш учун конвектив булутлар екилишини кучайтириш, баланд тоғли зонада ёғингарчиликни кўпайтириш бўйича ишларни ташкил етиш бўйича тавсиялар муҳим аҳамиятга ега.
Амалга ошириш даражаси ва иқтисодий самарадорлик. Тадқиқот натижаларига кўра екинларни дўл бўронларидан ҳимоя қилиш бўйича 1 та монография, 1 та қўлланма, 2 та услубий қўлланма ёзилган. Монография булутлар физикаси ва фаол таъсирлар бўйича ўқув жараёнида, шунингдек ВГМП университети учун кадрлар тайёрлашда қўлланилади (6 та амалга ошириш актлари мавжуд).
Қўллаш соҳаси: Гидрометеорология, булут физикаси, гидрометеорологик жараёнларга фаол таъсири, илмий тадқиқотлар, қишлоқ ва сув хўжалиги.

Тад=и=от объектлари: фитонематодалар, бу\дой агроценозлари, ёввойи ысимликлар ва бегона ытлар.
Ишнинг ма=сади: жами нематод жамоалари таркиби, бу\дой, бегона ва ёввойи ысимликларда учрайдиган ани=лаш, ёввойи бошо=ли ысимликлар паразит турларни ызида са=ловчи манба сифатидаги ырнини ани=лаш, ысимликка келтирадиган зарари щамда тар=алиши ва экологик хусусиятларини ырганишдан иборат.
Тадиот усули: Диссертация ишида фитогельминтологик, экологик тад=и=от методлари =ылланилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгиликлари: Ызбекистон шароитида бу\дой ысимлиги ва унинг атрофидаги бегона щамда ёввойи ысимликларда фитогельминтологик тадиот ишлари олиб борилди; фитонематодаларнинг экологик гурущлари щамда уларнинг бу\дой ысимлиги билан трофик ало=аси очиб берилди; ысимликнинг вегетацияси даврида фитонематодалар сифати ва сонининг ызгариш =онунияти ани=ланди; бу\дой ысимлиги фитонема-тодаларининг фаунистик мажмуи шаклланишида бегона ва ёввойи ысимликларнинг ащамияти щамда уларнинг агроценозда тыплов-чилик ва нематод касалликларининг тар=алишидаги ырни ани=-ланди; паразит нематодалар турларининг айнан ыхшашлигини морфометрик кырсатгичлар ёрдамида =ыллаш имкониятини беради.
Амалий ахамияти: ишнинг амалий жищати шундаки, бошо=ли экинларнинг фитогельминтологик ма=омига бащо бериш, зарарли хусусиятга эга былган турларни ажратиш щамда паразит турларнинг тар=алиш щудудини ани=лаш уларга =арши кураш чораларини ишлаб чи=ишга ёрдам беради.
Татби= этиш даражаси ва и=тисодий самарадорлиги: тад=и=от натижаларидан ысимликларнинг гельминтоз касалликларини щи-собга олишда, профилактика тадбирларини ишлаб чи = ишда агро-техник, биологик щамда кимёвий тадбирларнинг самарадорлигига бащо беришда фойдаланиш мумкин.
= ылланиш сощаси: тад=и=от натижаларидан нематод касаллик-ларининг ычо=ларини ани=лашда, нематодлардан ысимликларни щимоя =илиш ташкилотларида, тупро= ва экологик тад=и=от ишларида, университетлар щамда =ишло= хыжалиги инситутларида умурт=асизлар зоологияси, фитогельминтология, тупро= зоологияси ва экология курсларидан маърузалар ы=ишда фойдаланиш мумкин.

Тадкркрт объекты: педагогика олий таълим муассасасида таълимдаги инновацион ўзгаришлар шароитидаги шахсга йўналтирилган парадигмага асосланган таълим жараёни.
Тадқиқрт предметы: педагогика олий таълим муассасасида талабаларнинг билимлар мажмуасини эгаллаш даражаси ҳамда шахсга йўналтирилган технологияларни амалга ошириш шароитлари ва воситаларининг педагогик мониторинги.
Тадқиқот мақсадп: педагогик мониторингни илмий ходиса сифатида хар томонлама назарий ва амалий ўрганиш ҳамда уни шахсга йўналтирилган парадигмада педагогика олий таълим муассасасига татбиқ этиш тизимини ишлаб чиқиш.
Тадқикрт усуллари: муаммо бўйича адабиётларни ўрганиш ва тахдил килиш, сўровномалар ўтказиш ва уларни бахолаш, тест ўтказиш, педагогик тажриба, математик статистика усуллари.
Олинган натызкалар вауларнинг янгилиги: педагогика олий таълим муассасасида талабалар билим даражасини педагогик мониторинг ўтказиш тизими ишлаб чикилди ва татбик килинди; педагогик мониторинг тизимининг ташкилий модели ишлаб чикилди; педагогик мониторинг ходисаси шахсга йўналтирилган таълим жараёни парадигмаси контекстида кўрилади.
Амалий аҳамияти: индивидуал ўқув режалари; ташҳис қўйиш методикаси, дарслар сценарийси; педагогик мониторинг бўйича методик тавсиялар ишлаб чикилди; педагогик мониторингни педагогика олий таълим муассасасининг шахсга йўналтирилган таълим жараёнига татбик этиш йўллари, шакллари ва усуллари курсатилди.
Татбиқ қилинганлик даражаси: тадқиқот натижалари 12 та мақолада ўз аксини топди; асосий хулосалар ва қоидалар халқаро, республика ва институтлараро конференцияларда мухокама қилинди.
Татбик, к/илиш соҳаси: умумий ўрта, ўрта-махсус, хунар (коллежлар ва академик лицейлар) ва олий мактаблар.

Тадкикот объектлари: 447 нафар бемор, улар дан 68 тасида сурункали йирингли ўрта отит бўлган ва 379 тасида курук мезо- ва эпитимпанит бўлган.
Ишнинг максади: тимпанопластикани турли вариантлари натижаларини самарадорлигини ва прогнозини бахолаш.
Тадкикот усули: умумий клиник тадкикот, акуметрия, тонал бўсага ва бўсага усти аудиометрияси, эшитишни паст ва кенгайтирилган частоталар диапазонида тадкик этиш, нутк аудиометрияси, эшитишни ультратовуш тўлкинлари оркали тадкик этиш, сўргичсимон ўсимталарни рентгенография килиш, компьютер ёрдамида томограмма килиш, ногора пардани суратга олиш, отомикроскопия.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: сурункали йирингли ўрта отитларда тимпанопластикани икки боскичда ўтказиш: биринчи боскичда -реконструктив-санацион - мастоидопластика билан аттикоантротомия ва иккинчи боскичда - эшитишни тикловчи жаррохлик услубларини ўтказиш асосланиб берилган. Трансплантатни битиш жараёнини ва функционал натижаларини самарадорлигини ошириш максадида «ромашка» услубида имплантация килиш ишлаб чикилди ва амалиётга тадбик килинди. Мирингопластика ва тимпанопластика операцияларини «курук» кулокда ўтказишда самарадорлиги аникланди. Режалаштирилган жаррохлик услубларидан кутилаётган натижаларини аниклашда объектив кўрсаткичларига асосланган холда прогностик критериялар ишлаб чикарилди.
Амалий ахамияти: ўрта кулокнинг сурункали яллигланиш касалликларида реконструктив-пластик ва эшитишни тикловчи операция турлари ва уларнинг самарадорлигини бахолаш, кутилаётган натижаларни олдиндан прогноз килиш критериялари ишлаб чикилди.
Тадбик этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: изланиш натижалари ва хулосалари Тошкент тиббиёт академиясининг ЛОР-касалликлари бўлимларига ва поликлиникасига, ўкув жараёнига тадбик этилди.
Кўлланиш сохаси: оториноларингология.

Тадқиқот объекты: ЎП турли формалари билан хасталанган 815 та бемор; ЎП гумон билан тушган 235 бемор.
Ишнинг мақсади: ЎП билан касалланган беморларни мавжуд диагностик ва даволаш усулларини такомиллаштириш ва янги услублар мажмуасини ишлаб чиқиш йўли билан даволаш натижаларини яхшилаш.
Тадқиқот усуллари: умумклиник, биохимик.
Олинган иатижалар ва уларнинг илмий янгилиги. ЎП турли клиник белгилари учраб туриши тахлили асосида мазкур касаллик диагностикаси тизимини таклиф этилди; ЎП чалинган беморларни холатини аниклаш микдорий шкаласи таклиф этилди; ЎП консерватив даво мажмуасини такомиллаштирилди; ЎП учраган беморларда узок муддатли артерия ичига катетер терапия (УМАИКТ) усули такомиллаштирилди; ўткир билиар панкреатитни даволашда ретроград ва тери-жигар оркали эндобилиар аралашувларни ўтказишга оптимал кўрсатувлар аниқланди; жаррохлик амалиетларини бажаришда чарви халтасини дренажлаш ва санация килиш усули таклиф этилди; ЎП даволашда турли усуллар самараси клиник бахоланди ва мазкур патологияда даво тадбирлар алгоритми таклиф этилди.
Ишлаб чикилган даволаш-ташхис кўйиш мажмуаси ташхислашда хатоликларни 28,4% дан 16,8% гача камайтириш имкониятини яратди, консерватив даво самарадорлигини 89,8% дан 95,3% гача, УМАИКТ - 72,0% дан 82,8% гача оширди, ўлим микдорини 7,4% дан 3,4% гача камайтирди.
Амалий ахамияти. Таклиф қилинган лаборатор диагностикани критериялари ва диагностикани клиник системаси ташхис кўйишни аниқлигини оширади, системалаштирилган ультратовуш критериялари ЎП формасини аниқлашга имкон яратади. ЎП оғирлигини аниқлаш учун таклиф килинган тизим беморларни холатини микдорий характерлашга, патологик жараённи динамикасини ва килинган даво муолажаларнинг эффективлигини бахолашга ёрдам беради. Такомиллаштирилган консерватив терапияси, УМАИКТ, ретроград ва тери ва жигар орқали бажариладиган амалиётларга кўрсатмаларни аниклаш, панкреонекрозда чарви халтасини дренажлаш ва санациясини такомиллаштирилган усули ушбу категориядаги беморларни даволаш натижасини яхшилашга олиб келади.
Тадбиқ этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: Олинган иатижалар Тошкент тиббиет академиясини 2 шифохонасида клиник амалиетга тадбик этилди.
Қўлланилиш сохаси: шошилинч ва абдоминал жаррохлик.

Тадқиқот мақсади: кўзнинг клиник ва функционал хусусиятларини ўрганиш орқали турли хил келиб чиқиши ПАИ бўлган беморларда ретробулбар катетеризация ва оптик асабни магнит стимуляциясини ўз ичига олган комплекс терапия натижаларини баҳолаш.
Усуллари. Турли хил келиб чиқадиган қисман оптик асаб атрофияси (ПАНА) ташхиси қўйилган 105 бемор (155 кўз) анъанавий даволанишни, ретробулбар катетеризация ёрдамида даволашни, шунингдек, МС билан биргаликда ретробулбар катетеризациясини 10 кун давомида олди. ВА кўрсаткичларининг динамикаси, кўриш майдони, электрофизёлогик тадқиқотлар, офталмоскопия ва Допплер ультратовуш текшируви ўрганилди.
Натижалар. Олинган маълумотларнинг таҳлили шуни кўрсатадики, тавсия этилган даволаш усулларининг самарадорлиги ўсимтани йўқ қилиш даражасига боғлиқ, шунинг учун даволаш 11-синф ПАИда самаралироқ бўлади. Шу билан бирга, комбинацияланган усул билан даволанган беморлар гуруҳида самарадорлик ПАИ нинг ИИ ва ИИИ даражаларида бир хил даражада юқори.
Даволаш даврида ПАИ ИИ босқичи бўлган беморларнинг кўриш кескинлиги динамикасига кўра, агар анъанавий усул билан даволанган беморлар гуруҳида таъсир фақат 64,3% ҳолларда кузатилган бўлса, ретробулбар билан даволанган беморлар гуруҳида. катетеризация самарадорлиги 89,3% да кузатилди.
МС билан биргаликда ретробулбар катетеризациясининг комбинацияланган усули билан даволанган беморларда ВА динамикаси, назорат гуруҳи билан солиштирганда, ушбу даволаш усулининг самарадорлигини ҳам кўрсатади. Ушбу гуруҳда текширилган беморларни даволаш самарадорлиги 90,9% ни ташкил қилади.
ИИ ва ИИИ асосий гуруҳларнинг ИИ босқичи ПАИ бўлган беморларда кўриш майдони чегаралари назорат гуруҳига нисбатан периферияда 51 - 60 0 дан ортиқ кенгайтирилди. Мутлақ марказий ва парасентрал скотомлар сони назорат гуруҳига нисбатан 4,7 ва 5 ўзбошимчалик бирликларига камайди.
ПАИ ИИИ босқичи бўлган беморлар гуруҳида ИИ ва ИИИ гуруҳлардаги кўриш майдонининг чегаралари назорат гуруҳига нисбатан периферик равишда 69 ° ва 70 ° га кенгайтирилди. Скотомлар сони текширилганларнинг И гуруҳига нисбатан 6 ва 11,6 анъанавий бирликларга камайди.
Кўз тубининг ҳолати динамикаси тавсия этилган даволаш усуллари билан қисқа муддатли кузатув (2-3 ҳафта) туфайли ўзгаришлар изига учради: марказий асаб тизимининг томирларининг кенгайиши, камайиши. капилляр тортуозлик, ретинал шишнинг пасайиши, шунингдек, фовеал ва макула рефлексларининг аниқ кўриниши. Допплер ультратовуш маълумотлари даволанишдан кейинги дастлабки босқичларда турли хил келиб чиқадиган ПАИ билан оғриган беморларда марказий асаб тизимидаги гемодинамик параметрларнинг сезиларли яхшиланишини кўрсатади. Систолик қон босимининг яхшиланиши қайд этилди. Текширилаётган беморларнинг ҳар бир ҳолатида гемодинамик қаршилик индексининг Ри даражасининг нормаллашувга қараб яхшиланиши аниқланди. Шунга кўра, диастолик босимнинг сезиларли ўсиши кузатилди, бу эса даволаниш таъсирида қон томирларининг эластик-эластик хусусиятларининг ошишини кўрсатди.
Бизнинг фикримизча, тавсия этилган даволаш усулидан сўнг гемодинамик кўрсаткичларнинг яхшиланиши ретробулбар катетеризация ва МС орқали МН га тўғридан-тўғри таъсир қилиш соҳасидаги микротомирлар ҳажмининг ошиши билан боғлиқ.

Тадқиқот объекта: умумий ўрта таълимда информатика ва хисоблаш техникаси асослари (ИҲТА)ни ўкитишни компьютерлаштириш муаммоси.
Тадқиқот мақсади: ИҲТА ўкув предмета бўйича таълимни компьютерлаштиришга қаратилган самарадор педагогик дастур воситалари (ПДВ)ни яратиш ва ундан фойдаланиш услубиятини ишлаб чиқиш.
Тадқиқот методлари: тадқикот мавзусига оид адабиётларни ўрганиш ва тахдил қилиш; ўқув жараёнини кузатиш; ўкитувчи ва ўқувчилар билан сухбат; мактаб ўқитувчилари иш тажрибасини умумлаштириш; интернет форум; педагогик тажриба.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: умумий ўрта таълимда компьютерли таълим концепцияси яратилди; ИҲТАни ўқитишни компьютерлаштириш жараёни таркибан тахдил килинди; компьютерли таълим принциплари ишлаб чиқилди ва воситалари тизимлаштирилди; ўқитувчи ва ўқувчи фаолиятини ПДВда моделлаштириш усуллари ишлаб чикилди; ПДВларни яратишга қўйиладиган талаблар ҳамда дастурли услубий таъминотни яратиш боскичлари аниқланди; барча турдаги машқни компьютерда бажариш жараёни моделлаштирилди; ИҲТА ўқув предметидан ПДВларни яратиш механизми назарий асосланди.
Амалий аҳамияти: яратилган ПДВлардан ИҲТАни ўкитишда самарали фойдаланилади; компьютерли таълимнинг ишлаб чиқилган концепция, принциплари ва тизимлаштирилган воситаларидан бошқа фанларни ўқитишни компьютерлаштиришда, ўқитувчилар малакасини оширишда, компьютерли таълимга оид дарслик ва кўлланмалар ёзишда фойдаланиш мумкин; тадқиқотда илгари сурилган ғоялар таълимнинг барча боскичларини компьютерлаштириш учун назарий асос бўла олади.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Мавзу бўйича 80 та иш, жумладан, монография, дарслик, ўқув-услубий қўлланмалар чоп этилди. Ишнинг мазмуни катор анжуманларда муҳокама килинди.
Қўлланиш сохаси: таълимнинг барча боскичларини
компьютерлаштиришда; ўқув дастури, дарслик, кўлланмалар яратишда.

Ишнинг мақсади: оқларида қандли диабетдан йирингли, некротик зарарланиши бўлган беморларда, жигар фаолияти бузилишларини мониторинг йўли билан ўз вақтида аниқлаш ва комплекс даво чоралари ёрдамида уларни бартараф этиш, қандли диабет оқибатидаги йирингли асоратларнинг олдини олиш.
Тадқиқот усуллари: клинико-биохимик тскшириш, ЭКГ, жигарни ультратовушли текшириш, ультратовушли допплерография, кислород танқислигиии траскутан усулда аниқлаш, рентгенкоитрастли ангиография.
Олинган натижалар ва уларнн янгилиги: текширув натижалари шуни кўрсатдики, қандли диабетнинг декомпенсация шакли оёқларнинг некротик зарарланиши ҳамда жигар фаолиятининг бузилиши билан кечади. Комплекс даво чораларига гепатопотскторлар ва антиоксидантларни қўшиш патогснстик асосланган даво бўлиб, асоратларнинг олдини олиш ва соғайиш муддатини қисқартириш имконини беради.
Ишнинг амалий ахамияти: таклиф этилган комплекс даво турлари, қандли диабетнинг йирингли, некротик асоратларида, жигар зарарланишининг олдини олиш ва даво самарасини ошириш учун хизмат килади.
Тадбик этилиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги; олинган натижалар ТТА иккинчи клиникасининг анестезиология и реанимация бўлимлари ва Республика йирингли хирургия маркази амалиётига тадбиқ қилинган бўлиб бемор соғайиши муддатини қисқартиради.
Қўлланиш сохаси: реанимация, интенсив терапия ва хирургия.