ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ
ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ
ТОШКЕНТ ТЎҚИМАЧИЛИК ВА ЕНГИЛ САНОАТ ИНСТИТУТИ
Қўлёзма хуқуқида
УДК 687.02:677.024.1
ТАШПУЛАТОВ САЛИХ ШУКУРОВИЧ
ТИКУВ БУЮМЛАРИНИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИНГ ЮҚОРИ
САМАРАЛИ РЕСУРСТЕЖАМКОР ТЕХНОЛОГИЯСИНИ
ЯРАТИШ
05.19.04 – Тикув буюмлари технологияси
Техника фанлари доктори илмий даражасини олиш
учун ёзилган диссертация
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т И
Тошкент – 2008
2
Диссертация Тошкент тўқмачилик ва енгил саноат институти “Енгил саноат
махсулотлари технологияси ва дизайн” кафедрасида бажарилган
Илмий маслахатчи:
Россия Федерациясида хизмат кўрсатган ихтирочи,
техника фанлари доктори, профессор
Черепенько Анатолий Павлович
Расмий оппонентлар:
техника фанлари доктори, профессор
Макеева Наталия Сергеевна
техника фанлари доктори, профессор
Жаворонков Александр Иванович
техника фанлари доктори,
Жилисбаева Раушан Оразовна
Етакчи ташкилот:
Бухоро озиқ-овқат ва енгил саноат
технология институти
Ҳимоя Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институти (700100,
Тошкент, Шохжахон кўчаси 5-уй) хузуридаги ДК 067.01.01 рақамли
бирмарталик Ихтисослашган кенгашнинг 2008 йил 15 май соат 14
00
да ўтадиган
мажлисида бўлади.
Тел.(+99871)-253-08-08, 253-06-06, 253-11-93, тел/факс 253-36-17.
Диссертация билан Ташкент тўқимачилик ва енгил саноат институти
кутубхонасида танишиш мумкин.
Автореферат
www.ttesi.uz
сайтига хам жойлаштирилган.
Автореферат 2008 йил 11 апрелда тарқатилди.
Ихтисослашган кенгаш илмий котиби,
техника фанлари доктори, профессор
Маматов А.З.
3
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ УМУМИЙ ТАВСИФИ
Диссертация ишининг долзарблиги.
Енгил саноатда техника ва
технологияларни ривожлантириш, хом ашё ресурсларидан ва жихозлардан
унумли фойдаланиб, юқори сарарали ресурстежамкор рақобатбардош техноло-
гияларни қўллаш хисобига бир вақтнинг ўзида ассортиментни кенгайтириб ва
ишлаб чиқариш унумдорлигини ошириб, ишлаб чиқарилаётган тикув махсу-
лотлари сифатини яхшилаб бориш мухим хисобланади. Мавжуд ишлаб
чиқаришнинг
замонавий
технологияси
учюздан
ортиқ
технологик
операциялардан иборат бўлиб, у турли универсал ва махсус машиналар,
автомат ва ярим автоматлар, пресслардан, кичик механизациялашган ва
автоматлаштирилган воситалардан фойдаланишни тақазо этади. Бунда, костюм
деталларига ишлов бериш учун бир неча ўндан ортиқ қимматбахо жихозлар та-
лаб қилинади. Турли жихозлардан фойдаланиш, ички намлаб-иситиб ишлов бе-
риш жараёнларидаги зарурий операциялари, операциялар аро биридан-бирига
узатиш ишларининг кўплаб такрорланиши технологик жараённи мураккаблаш-
тиради ва маҳсулотга берилган шаклнинг бузилишига ва унингсифатини пасай-
ишига олиб келади.
Буларнинг барчаси, устивор шаклдаги яхлит бичилган деталлардан
фойдаланиб махсулот тайёрлашда кам хажмда материал ва мехнат сарфлаш,
материалнинг
тўрсимон
структурасидан
ва
унинг
физик-механик
хусусиятларидан шакл хосил қилишда ва намлаб-иситиб ишлов беришда
максимал фойдаланиб янги технологик жихозларни яратишга йўналтирилган
муаммоларни хал этишни тақозо этади. Ушбу муаммо комплекс изланишларни
талаб қилади ва кейинги ривожлантиш жараёндаги изланиш амалиётида шакл
хосил қилиш механизмини чуқурроқ ўрганиш асосида технологик жараёнларга
нисбатан янгича қарашни талаб қилади. Буларнинг барчаси, умуман олганда
шу йўналишдаги изланишларнинг долзарблигини билдиради. Шакл хосил
қилиш ва яхлит бичилган кийим деталлари (ЯБКД)ни шакллашда юқори
самарали, ресурстежамкорликни таъминлайдиган технологияларни яратиш ва
уларни тикув махсулотларини ишлаб чиқаришда қўллаш мухим илмий усуллар
долзарб муаммони хал қилишни бўлиб келмокда.
Муаммонинг
ўрганилганлик
даражаси.
Тикувчилик
ишлаб
чиқаришнинг илмий асослари, Чебишев тўрида кийим деталлари қобиқларини
лойихалашнинг назарий асослари, кийим деталларига ишлов беришни кам
операцияли технологияларининг амалий ва назарий аспектларини яратишга
бағишланган ишлар тахлил қилинган. Лекин, кийим деталлари материалнинг
деформацияланишида шакл хосил қилиш механизми ва унинг геометрик
параметрларининг хисоби ва улардаги шакл мустахкамлигини таъминлаш каби
масалалар шу кунгача тўлиқ хал қилинмаган. Шакл хосил қилиш жараёнини
синчиклаб ўрганишда ресурстежамкор технологияларнинг асосларини яратиш,
шунингдек ЯБКДи шаклининг мустахкамлигини комплекс ўрганиш масалалари
етарлича ўрганилмаган.
Диссертация ишининг илмий тадқиқот ишлари режалари билан
боғлиқлиги.
Диссертация иши Ўзбекистон Республикасида фан ва техника
ривожланишининг устивор йўналишлари рўйҳатига, шунингдек ГНТП-6 ва
4
А-6-013 давлат дастурларига киритилган бўлиб, муаллиф ушбу ишларнинг
илмий раҳбари ҳисобланади.
Тадқиқот мақсади:
ЯБКДларидан ва тўқимачилик материалларнинг
шаклланиш хусусиятларидан максимал фойдаланиш хисобига технологик
операцияларни қисқартириш ва махсулотларга сарфланадиган материал
хажмини
камайтиришга
қаратилган
юқори
самарадорликни
ва
ресурстежамкорликни
таъминлайдиган
кийим
деталларини
тайёрлаш
технологияси илмий асосларини яратиш.
Тадқиқот вазифалари:
юқори
самарадорлик
ва
ресурстежамкорликни
таъминлайдиган
технологиялар бўйича ЯБКДларини шакллаш усулларни такомиллаштириш
йўлларини аниқлаш;
жихозларнинг ишчи органлари таъсирида ЯБКДлари қобиқларининг куч
таъсиридаги деформацияланиш конуниятларини тадқиқ қилиш;
ЯБКДларининг мураккаб ясси-хажмдор (МЯХ) қобиғининг шакл хосил
қилиш механизмларини ва янги усулларни ишлаб чиқиш;
ишлов берилаётган ярим тайёр махсулот ва жихозларнинг шакл хосил
қилувчи ишчи органлари орасида боғлиқликни назарий тадқиқоти;
жихозларнинг шакл хосил қилувчи ишчи органларининг геометрик
параметрларини асослаш, ЯБКДларининг шакл сақлашни таъминловчи
хусусиятларини ўрганиш ва уларни сифатини бахолаш бўйича комплекс
тажрибалар ўтқазиш;
кийим деталларининг шаклларини мустахкамлик холатини шакл хосил
қилишнинг технологик шароитлари ва материал, пакетларнинг физик-механик
хусусиятлари боғлиқлигини аниқлаш;
ЯБКДларига сифатли шакл хосил қилиш ва намлаб-иситиб ишлов бериш
жараёнлари технологиясини ва жихозларини такомиллаштириш.
Тадқиқот объекти ва предмети:
шакл хосил қилиш технологик жараёни,
ЯБКДларига шакл ва намлаб-иситиб ишлов бериш жихозларининг ишчи
органлари.
Тадқиқот усуллари.
Бу ишда эксперт бахолаш усулидан, материаллар
қаршилиги ва кийим деталлари қобиғининг ёйилмасини Чебишев тўридаги
конструкциясини олиш назариялари асосларидан фойдаланилган. Назарий
тадқиқотлар машиналар механикаси, тебранишлар назарияси, олий математика,
натижалари график кўринишда берилган сонли хисоблаш усулларидан
фойдаланилган. Тадқиқотларни амалга оширишда компьютер технологиялари
кенг қўлланилган.
Химояга олиб чиқилаётган асосий холатлар:
фазовий эгри чизиқли (ФЭЧ) МЯХ икки қаватли ЯБКДлари қобиқлари
шаклларини хосил қилишнинг янги тузилиши;
МЯХ ЯБКДларининг шакл хосил қилиш механизмлари ва янги
усуллари;
икки қаватли мураккаб қобиқлар таркибига кирувчи ЯБКДларининг
шаклсақлаш қобилиятини аниқлаш услуби;
5
бикрлик
кўрсаткичини
белгиловчи
кийим
деталлари
пакетини
эгилишини хисоблашнинг янги аналитик усули;
шакл хосил қилиш ва шакллашда тўрсимон структурали материалнинг
таранг-деформацион холатларини аниқлаш усули;
Чебишев тўрида шакл хосил қилиш механизмини хисобга олган холда,
жихознинг ишчи органларининг геометрик параметрларини аниқловчи анали-
тик ва график усуллари.
Илмий янгилиги,
асосан шакл хосил қилиш ва кийим деталларини
шакллаштиришдаги
технологик
жараёнларни
комплекс
тарзда
такомиллаштириш, параметрларини илмий асослаш билан боғлиқ, яъни:
ФЭЧ МЯХ икки қаватли ЯБКДлари қобиқларининг шакл хосил қили-
шининг янги тузилиши ишлаб чиқилди ва уларни шакл хосил қилиш шарт-
шароитлари аниқланди;
МЯХ ЯБКДларининг шакл хосил қилиш механизмлари тавсия этилди;
сифатли шакл хосил қилиш орқали шакл сақлашни таъминловчи ЯБКД-
ларини тайёрловчи янги усуллар ишлаб чиқилди ва илмий асосланди;
икки қаватли мураккаб қобиқлар таркибига кирувчи ЯБКДларининг
шакл сақлаш қобилиятини аниқлашнинг, шунингдек бикрлик кўрсаткичини
белгиловчи кийим деталлари пакетининг эгилишини хисобловчи янги аналитик
формулалар олинди;
шакл хосил қилиш ва шакллашда турсимон структурали материалнинг
таранг-деформацион холатини аниқлаш усули ишлаб чиқилди;
Чебишев тўрида шакл хосил қилиш механизмини хисобга олган холда,
жихознинг ишчи органларининг геометрик параметрлари асосланди
ЯБКДларини ишлаб чиқарувчи юқори самарали ресурстежамкор
технологияни амалга оширувчи жихозлар комплекси яратилди.
Диссертация ишини бажаришдаги ишлаб чиқилган таклифларнинг
янгилик даражаси ихтиро учун тўртта муаллифлик гувохномаси, битта
талабномага муаллифлик гувохномаси бериш тўғрисидаги ижобий қарор, янги
конструктив жихозларнинг ихтиролари учун иккита патент, иккита ихтиро учун
талабномага асосан патент бериш бўйича Ўзбекистон Республикаси Давлат
Патент Идорасининг ижобий қарори, шунингдек кийим ишлаб чиқаришнинг
яратилган юқори самарали ресурстежамкор технологиясига оид дастурий
махсулотлар учун тўртта патент-гувохномалар билан тасдиқланади.
Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти
замонавий
тикув буюмларини ишлаб чиқаришда шакл хосил қилиш ва шакллаш
технологик жараёнларига фаол таъсир этиш имкониятларини берадиган,
материаллар ва пакетларнинг зарур хусусиятларини хисобга олган холда,
юқорисамарали ресуртежамкор технологияларидан фойдаланиш, шунингдек
лойихалашнинг бошланғич жараёнларидаёқ уларнинг хусусиятларини башорат
этишдир.
Ушбу
масалаларни
хал
қилиш
натижасида
тўқимачилик
материалларидан ЯБКДларининг шакл хосил қилиш ва шакллаш жараёнлари
назарий асосланди, шакл хосил қилишдаги куч таъсирида таранг-деформацион
холатларига ва шакл хосил қилиш технологик жараёнига материалнинг физик-
6
механик хусусиятларининг таъсири аниқланди. Материал ва пакетларнинг
бикрлигини характерловчи букилиш хусусиятларини аниқловчи аналитик
усуллар таклиф этилди. Яратилган технологияни ишлаб чиқаришга жорий этиш
натижасида махсулот сифатининг ортиши, мехнат сарфи ва бошқа моддий
ресурслар харажатларнинг камайишига олиб келади.
Натижаларнинг жорий қилиниши.
Диссертация ишининг натижалари
“Орёл енгил машинасозлик илмий ишлаб чиқариш институти” ОАЖ, “Радуга”
ЁАЖ (Орёл шахри), “Ўзбекенгилсаноат” ДАКга қарашли “Тонг” ва “8 март”
ОАЖ, шунингдек “Зобит” қўшма корхонасида, “AFRON” МЧЖ, “Умид” кичик
корхонасида амалда синаб кўрилди ва тадбиқ этиш учун қабул қилинди.
Кутилаётган иқтисодий самарадорлик махсулот сифатини ошириш, мехнат
сарфини камайиши ва моддий ресурсларини тежалиши хисобига бир йилда 20
млн. сумни ташкил этади.
Ишнинг синовдан ўтганлиги.
Диссертация ишининг асосий натижалари:
1988-2008
йилларда
ТТЕСИ
профессор-ўқитувчиларнинг
илмий
конференцияларида, шу жумладан, халқаро илмий-амалий конференцияларда,
симпозиумларда ва семинарларда (Москва ш., 1988-1990 й.); халқаро ва вилоят
илмий-техник конференцияларида (Иваново ш., 1988 й., 2006 й.); “Симбат”
мода бизнеси академияси “Инновацион технологиялар: назария ва амалиёт”
халқаро илмий-амалий конференциясида (Олмата ш., 2004 й., 2008 й.); “Махсус
тўқимачилик
материалларини
лойихалаш
ва
ишлаб
чиқариш
технологияларининг долзарб муаммолари (ТЕХТЕКСТИЛЬ-2005)” халқаро
илмий-амалий конференцияси (Димитровград, 2005 й.); халқаро илмий-амалий
конференцияси (Самара ш., 2005 й.); “Тўқимачилик ва енгил саноатда техника
ва технологиялар” халқаро илмий-амалий конференция (Витебск ш., 2005 й.);
“КДТУ талабалари ва ёш олимлари – ишлаб чиқаришга” Умумроссия илмий-
амалий конференцияси (Кострома ш., 2006 й.); «Машинасозик, қурилиш ва
механиканинг замонавий муаммолари» халқаро илмий-техник конференция
(Павлодар, 2006), “Механиканинг замонавий муаммолари ва келажаги”
Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси механика ва иншоотлар
сейсмологияси институти (Тошкент ш., 2006 й.); халқаро илмий-техник
конференцияси
(Тараз
ш.,
2006
й.);
аспирантлар,
докторантлар
ва
изланувчиларнинг республика илмий-амалий конференцияси (Тошкент ш.,
2007 й.).
Диссертация иши Қозоғистон Республикаси Миллий академиясининг
Назарий ва амалий механика Миллий Қўмитасида (2006 й.), “Енгил саноат
махсулотлари технологияси ва дизайн” кафедрасининг кенгайтирилган
мажлисида
(2006-2007
й.й.),
Олмата
технологик
ва
Тараз
давлат
университетларининг илмий семинарларида (2007 й.), ТТЕСИнинг енгил саноат
махсулотлари технологияси муаммолари илмий семинарларида мухокама
қилинди ва ижобий бахоланди.
Диссертация ишининг бир қисми 1989 йили Москва шахрида бўлиб ўтган
«Ёшларнинг илмий техник ижодиёти» илмий тадқиқот ишлари танловида
иккинчи ўринни эгаллади.
7
Натижаларнинг
эълон
қилинганлиги.
Диссертация
йўналишида
ўтқазилган тадқиқотларнинг натижаларига кўра 13 та ихтиролар бўйича
муаллифлик гувохномалари ва патентлар олинди, 60 дан ортиқ илмий ишлар
чоп этилган, шулардан 2 та монография, 20 дан ортиғи илмий-техник
журналларда босмадан чиққан., булардан 4 донаси чет элларда.
Диссертациянинг хажми ва тузилиши.
Диссертация иши кириш, олтита
боб, адабиёт, услубий, тажрибавий, иқтисодий қисмлардан, умумий хулоса,
библиография ва иловалар136 бетдан иборат. Ишдаги барча маълумотлар 298
бет бўлиб, 11 та жадвал, 143 расм хамда 194 та номдаги адабий манбалар
рўйхатидан ташкил топган.
Муаллиф диссертация ишини бажаришда ёрдам кўрсатган илмий
маслахатчилар т.ф.д., проф. А.П.Черепенкога ва т.ф.д., проф. А.Ж.Жўраевга ўз
миннатдорчилигини билдиради.
ДИССЕРТАЦИЯНИНГ АСОСИЙ МАЗМУНИ
Кириш қисмида
диссертация мавзусининг долзарблиги асослаб берилган,
мақсад шакллантирилган ва тадқиқот вазифалари аниқ ёритилган, ишнинг
илмий янгилиги ва амалий ахамияти тахминлар асосида очиб берилган, химояга
чиқариладиган холатлар келтирилган.
Диссертациянинг биринчи бобида
ўрганилаётган масаланинг асл
холатини ёритиб беришга ва кутилаётган изланишлардаги масалаларни
аниқлашга бағишланган. Келажакда кийимлар тайёрлашнинг усулларини
яратишда сохадаги шу кунгача йиғилган илмий-техникавий изланиш
натижаларини тахлил эта туриб, уларни такомиллаштиришнинг тўртта асосий
томонларини кўрсатиб ўтиш мумкин.
Биринчи йўналиш – йигириш, тўқиш ва тикиш жараёнларини четлаб
ўтиб, махсулотлар тола ва полимер материалларнинг аралашмасидан
тайёрланади, ишлаб чиқариш самарадорлиги ошади ва хом ашё сарфи камаяди.
Иккинчи йўналиш – яхлит тўқилган трикотаж махсулотлари олинади. Бу
йўналиш кийим тайёрлаш жараёнини автоматлаштиришга имкон яратади ва
ишлаб чиқариш чиқиндиларини кескин камайтиради.
Учинчи йўналиш – мехнат ва хом ашё сарфини кескин камайишига олиб
келадиган яхлит тўқилган тикув буюмларини ишлаб чиқариш бўлиб, чоксиз
тикув буюмлари ва унинг деталларини барпо этишга имкон яратади.
Лекин, бу йўналишлар ўзларининг хусусиятларидан келиб чиқиб кенг
ассортиментдаги махсулотларни ишлаб чиқариш учун фойдаланиб бўлмайди.
Тўртинчи йўналиш – ишлаб чиқаришнинг тўқима тайёрлаш, бичиш,
тикиш каби поғоналарини ўз ичига олган холда, оддий материаллардан
фойдаланиб тикув буюмларини ишлаб чиқаришнинг классик усуллари бўлиб,
бу йўналиш энг тарқалган ва келажаги порлоқ хисобланади. Йўналишнинг
ривожланиши
тўқувчилик
материалларининг
тўрсимон
структурасидан
максимал фойдаланишга мўлжалланган юқори самарали ресурстежамкор янги
принципиал технологияларни ишлаб чиқиш ва уларни амалда қўллайдиган
жихозларни яратиш эвазига олиб борилади.
8
Тикувчилик
саноати
технологиясининг
илмий
асасларини
ривожлантириш, Чебишев тўри асосида кийим деталлари қобиқлари
шаклларини хосил қилишнинг асосий назарий томонлари, шунингдек намлаб-
иситиб ишлов бериш жараёнида кийим деталларини кам операцияли
технологияларнинг
назарий
ва
амалий
аспектларини
ишлаб
чиқиш
А.В.Савостицкий, Е.Х.Меликов, Е.Б.Коблякова, А.П.Черепенько, Е.Г.Андреева,
В.Е.Муригин,
И.В.Лопандин,
А.И.Мартинова,
Е.М.Базаев,
С.С.Иванов,
С.И.Стаханова ва бошқа олимларнинг номлари билан боғлиқдир.
Шунингдек
тикув
махсулотларини
тайёрлаш
ва
лойихалаш
технологияларини
ривожлантиришга
Х.А.Алимова,
А.И.Жаворонков,
Н.С.Макеева, Н.А.Смирнова, И.Ю.Бринк, Л.А.Бекмурзаев, Р.О.Жилисбаева,
С.Ж.Асанова, Б.Р.Рисқулова ва бошқалар ўзларининг муносиб хиссаларини
қўшдилар.
Кийим деталлари материалининг деформацияланганда шакл хосил қилиш
механизми ва унинг геометрик параметрларини хисоби ва уларнинг шакл
мустахкамлиги каби масалалар шу кунгача тўлиқ хал қилинмаган. Шакллар
хосил қилиш жараёнини кетма-кетлигини ўрганишда ресурстежамкор
технологияларнинг асосларини яратиш, шунингдек ЯБКДларининг шакл
сақлаш қобилиятларини комплекс ўрганиш масалалари етарлича ўрганилмаган.
Аввалги ўтказилган изланишларни ўрганиш асосида яхлит бичилган ёқа,
енг деталларининг шакл мустахкамлигига, шунингдек эркаклар устки
кийимининг хажмдор орт қисмларини шаклланишига таъсир қилувчи асосий
конструктив-технологик омиллар очиб берилди. Булардан энг ахамиятлилиги
айниқса шакллар барқарорлигини таъминловчи усуллар, жихозларнинг шакл
хосил этувчи органларининг геометрияси, яхлит бичилган детал конструкцияси
ва пакетларининг физик-механик хусусиятлари эканлиги белгилаб берилди.
Шунга кўра, илмий ва ишлаб чиқариш амалиётида қўлланиладиган ва
ресурстежамкор технологиялар бўйича яхлит бичилган деталлар шаклларини
барқарор қилишда фойдаланиши мумкин бўлган деталларнинг шаклини сақлаш
усуллари ўрганиб чиқилди. Уларнинг сифатли тахлиллари елим билан
бириктириладиган
қотирмалар
ва
кимёвий
фаол
ишчи
мухитлардан
фойдаланиш янада универсал ва келажаги порлоқ эканлигини кўрсатди.
Умуман, ўтказилган изланишлар, бир томондан ЯБКДларига Чебишев
назариясига кўра шакл беришда деформацияланиш жараёни технологиясининг
мухим томонларини сифат жихатларини ўрганишда ва шакл хосил қилиш
билан шакл сақлашликни биргаликда таъминлашга бахо беришни асослашда
бир томонлама ёндашиш мумкин эмаслигини кўрсатиб берди.
Шундай қилиб, масаланинг замонавий томонларининг тахлилига кўра,
ечими топилмаган муаммолар ва потенциал имкониятлари томонлари устида
янада изланишлар ўтказиш лозимлиги аниқланди, шунингдек ушбу илмий
ишдаги ёритилмай қолган йўналишларнинг долзарблиги ва замон талабида
эканлигини кўрсатиб берилди.
Иккинчи бобда
яхлит бичилган кийим деталларининг шакл хосил
қилиш механизмларини ишлаб чиқишга бағишланган. Яхлит бичилган МЯХга
9
муносиб бўлган кийим деталларининг таранг-деформацион холатларининг
тадқиқоти ва шакл хосил қилиш механизмлари келтирилган.
МЯХ қобиқнинг ташқи таъсир билан ФЭЧлар туркумига кирувчи ва
уларнинг шакл хосил қилиш механизмига таълуқли яхлит бичилган
деталларининг куч таъсирида деформацияланиш холатини ўрганиш натижалари
келтирилган. Айрим махсухсулотлар ёки кийим деталларини (шим, ёқа, енг)
текис деб қарамай, уларни ФЭЧ икки қаватли МЯХ қобиқ шаклида қараш
мақсадга мувофиқдир. Бу каби қобиқлар, деталларнинг шакл хосил қилиши ва
уларнинг эгилувчанлик холатини янада тўлиқ ёритиб беради. Қобиқнинг
биринчи кўриниши – бу битта ФЭЧга эга бўлган икки қатламли матоли қобиқ,
қатламлари бир хил эгриликдаги бир юзада жойлашган. Иккинчиси битта
ФЭЧга эга ва уларнинг қатламлари хар хил эгриликдаги юзаларда
жойлашганлиги билан тавсифланади. Шунингдек, икки қатламли мураккаб
қобиқ мавжуд бўлиб (масалан, яхлит бичилган ёқа), у ўзида биринчи ва
иккинчи холатлардаги кобиқ элементларни мужассамлантирган ва бир ёки бир
нечта ФЭЧга эга. Мураккаб қобиқларга, масалан, енг ва шим деталлари кириб,
уларнинг пастки қисми – қатламлари бир хил юзада, юқори қисмлари эса хар
хил юзада жойлашган хажмли ва битта умумий ФЭЧга эга бўлган қобиқларга
мисол бўлади.
Шакл хосил қилиш ва куч таъсирида деформацияловчи жараённи
ўрганиш асосида яхлит бичилган ёқа ва енг деталларини икки қаватли матоли
қобиғларни амалда қўллаш, шунингдек орт бўлакка худудий шакл бериш
имкониятлари аниқланди.
Шакл хосил қилиш жараёнини бажарадиган жихозларнинг ишчи
элементлари
таъсирида
детал
қобиқлари
холатини
куч
таъсирида
деформацияланиши кўриб чиқилди.
Берилган чизиқлар шаклига боғлиқ бўлган жихозларнинг ишчи органлари
эелементларининг асосий таъсир йўналишлари аниқланди ва материалнинг ва
пакетнинг бикрлигига қараб деформацияловчи кучга боғлиқ эканлиги
ўрнатилди.
Шакл хосил қилиш ва куч таъсирида деформацияланадиган жараённи
ўрганиш асосида яхлит бичилган ёқа ва енг деталларини икки қаватли матоли
қобиқларни амалда қўллаш, шунингдек орт бўлакка худудий шакл бериш
имкониятлари аниқланди.
Жихозларнинг шакл хосил қилувчи ишчи органлари таъсири остида
кийим деталлари қобиқларининг таранг-деформацион холати ўрганиб чиқилди.
Берилган чизиқлар шаклига боғлиқ холда жихозларнинг ишчи органлари
эелементларининг асосий таъсир йўналишлари аниқланди ва матонинг ва
пакетнинг бикрлигига қараб тўрли таркибли деформацияланишига қўйиладиган
кучга боғлиқ эканлиги ўрнатилди.
Шакл хосил қилиш элементлари геометриясини аниқлашнинг икки усули
ишлаб
чиқилди.
Биринчи
усулни
шартли
равишда
“параллалограм
диагоналлари” деб номлаймиз. Яхлит бичилган ёқа деталларининг шакл хосил
қилиши муносабати билан материалнинг танда ва арқоқ иплари орасидаги
бурчакнинг
деформацияланиши
натижасида
хосил
бўлган
10
параллелограмларнинг диагоналларини туташтириш билан хосил бўлган
геометрик чизиқни топишга асасланган. Бу паралеллограмнинг томонлари
деталнинг кенглиги ва узунлиги бўйича тенг ячейкаларга тақсимлаш билан
аниқланади.
Ушбу усулда, ЯБКДининг юқори қатламини бўйин ўмизи чизиғигача
бўлган деформацияланиш чизмасида аниқланади. Сўнгра, деталнинг симметрия
чизиғида ячейканинг энг пастки нуқтасидан бошлаб, параллелограмнинг
диагоналлари бўлаклари детал охиридаги деформацияланмаган зоналаригача
туташтирилади. Хосил бўлган эгри чизиқ жихознинг шакл хосил қилувчи
элементи контури хисобланади (1-расм, 1-чизиқ).
Иккинчи усул – хисоблаш усули бўлиб, шакл хосил қилувчи элементнинг
нафақат ишчи контури, балки ЯБКДларнинг габарит ўлчамларидан келиб
чиқиб, бошқа барча параметрларини аниқлаш мумкин (1-расм, 2- чизиқ).
Шундай қилиб, шакл хосил қилувчи элементнинг орт қирраси шакл хосил
қилиш жараёнига таъсир кўрсатмайди ва у деталнинг симметрия чизиғига
перпендикуляр жойлашган ва букилиш чизиғидан “а” масофада, олд қирраси
эса ёқанинг тик қисмидан “в” масофада жойлашган. Бунда шакл хосил қилувчи
элементнинг умумий баландлиги
Н
фэ
қуйидагига тенг бўлади, яъни
Н
фэ
=Н
в
+ а
+ в,
бу ерда
Н
в
тайёр деталнинг габарит ўлчами.
Шакл хосил қилишда детал материалининг максимал деформацияси
ёқанинг тик қисмининг охирги участкаларида, минимал деформация эса
деталнинг ўрта қисмида содир бўлади. Шунга кўра, деталнинг устки қатламида
матонинг берилган деформацияланиш катталигини таъминлаш мақсадида
А-А
’
(деталнинг симметрия чизиғи) йўналиши бўйича максимал куч деталнинг ёқа
ўмизи томон букилиш чизиғининг ўртасидан бошлаб йўналтирилади.
Кучларнинг
бундай
тақсимланиши
жихознинг
шакл
хосил
қилувчи
элементининг олд контури хисобига омалга оширилиши мумкин.
А
А
’
1-расм. Пресснинг шакл хосил қилувчи элементи ишчи контурини аниқлаш-
нинг график (1) ва хисоблаш (2) усуллари.
11
Шакл хосил қилишга минимал куч таъсир этишни таъминлаш ва берилган
шаклни табиий хосил қилиш қонунларига максимал яқинлаштириш учун,
С
I
D
участкасидаги шакл хосил қилувчи элементнинг баландлиги
Н
фэ
га тенг ва бу
бўлак элементнинг орт қиррасига параллел бўлиши керак.
Максимал куч элементнинг катта сатхи таъсирида амалга оширилиши
мумкин: хосил қилувчи
В
нуқтаси деталнинг
С
I
Д
га нисбатан
φ
бурчак остида
ўтувчи ўрта ва
С
I
В
чизиғига параллел холда
ВВ
I
кесишган ерда белгиланади.
AB
CF
AF
arctg
(1)
Бу ерда
AF
-буклама чизиғининг эгилиш кўрсатгичи.
Агар букилиш чизиғининг эгрилик кўрсатгичи (ƒ
min
) минимал қийматга
эга бўлса, шакл хосил қилувчи элементнинг олд контур маркази (
А
I
нуқта) ва
С
I
В
I
ва
АF
лар кесишмасида, бунда
А
I
В
I
бўлак
δ
бурчак остида деталнинг
ўрта чизиғида жойлашади:
2
Букламанинг эгри чизиғи хар қандай
f
эгилиш кўрсатгичи учун:
|
|
|
|
|
|
2
max
min
max
min
AB
CF
AF
arctg
f
f
f
f
q
. (2)
Топилган
А
I
, В
I
ва
С
I
нуқталар орқали иккинчи тартибли эгри чизиқ
ўтқазамиз. Ушбу эгри чизиқ жихозни шакл хосил қилувчи элементининг олд
контури хисобланади.
Қуйида кийим деталлари қобиқлари шаклларини хосил қилишда хар хил
бурчак остидаги берилган кучлар таъсирида материалнинг деформацияланиш
жараёни кўриб чиқилади.
Берилган материал намунасининг таранг кучланишдаги холатини кўриб
чиқамиз. Намунанинг
0
t
ўнг томони охири бўйлаб, масалан, танда ипи
бўйлаб
z
x
,
текисликда тенг тарқалган ва вақтга нисбатан тенг доимий бўлган
Р
деформация кучи қўйилган бўлсин. Бунда
t
0
да намунанинг хар бир
элементига
dz
ёки хар бир танда ипига бўйлама кучлар таъсир қилсин, яъни
dz
p
dP
j
i
j
i
0
,
,
, бу ерда
0
,
j
i
p
-
z
-координатасининг бир бирлик узунликдан ўтаётган
куч;
k
i
...,
,
3
,
2
,
1
;
n
j
...,
,
3
,
2
,
1
;
k
ва
n
- ушбу намунадаги танда ипларининг
сони. Шундай экан,
P
d
элементар куч катталиги бўйича
dz
p
j
i
0
,
кучлар
йиғиндисига тенг. Бундан
d
p
P
z
j
i
0
0
,
келиб чиқади. Механиканинг кичик
деформациялар назариясига кўра, 0 дан то узилишгача бўлган таъсир этувчи
куч
Р
ошириб борилганда, танда ипларининг хар бир элементи аввал Гук
қонуни бўйича чўзилади. Бунда,
i
- элементи кўндаланг кесимида
j
-танда
ипидаги хосил бўлган нормал кучланиш (танда ипи кўндаланг кесимининг
бирлик сатхига тўғри келадиган тортилиш) қуйидаги формула орқали
аниқланади:
12
0
,
0
,
0
,
j
i
j
i
j
i
F
p
; (3)
бу ерда
)
0
(
,
j
i
F
- танда ипи кўндаланг кесим юзаси.
j
- танда ипи
i
- элементининг абсолют
0
,
j
i
l
ва нисбий
0
,
j
i
деформацияси
қуйидагига тенг:
0
,
0
,
0
,
0
,
0
,
0
,
0
,
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
i
F
E
l
P
l
l
l
,
0
,
0
,
0
,
j
i
j
i
j
i
E
,
(4)
бу ерда
0
,
j
i
l
ва
0
,
j
i
l
j
-танда ипи
i
- элементининг деформацияланмаган ва
деформацияланган узунлиги;
k
i
j
i
j
l
l
1
0
,
0
ва
k
i
j
i
j
l
l
1
0
,
0
-
j
-танда ипининг
деформациядан олдин ва кейинги умумий узунликлари;
0
,
j
i
E
- танда ипининг
эгилувчанлик модули.
j
-танда ипининг абсолют
0
j
l
ва нисбий
0
j
деформациясининг умумий
қийматлари мос равишда қуйидагиларга тенг:
k
i
j
i
j
i
j
i
j
i
j
F
E
l
P
l
1
0
,
0
,
0
,
0
,
0
;
k
i
j
i
j
i
j
E
1
0
,
0
,
0
1
. (5)
Деформацияловчи
Р
куч танда ва арқоқ ипларнинг кесишиши билан
ташкил топган тўғри тўртбурчаклар диагоналлари бўйлама йўналишда
қўйилган бўлсин.
Умумий холда, кесишишлар усулига асосан, танда ва арқоқ ипларда
j
i
p
,
куч қуйидагича тақсимланади (2-расм):
– танда ипи бўйлаб
0
4
3
0
2
1
a
a
a
a
r
r
;
– арқоқ ипи бўйлаб
Y
a
a
Y
a
a
r
r
4
1
3
2
,
бу ерда
0
4
1
a
a
r
,
0
4
3
a
a
r
,
Y
a
a
r
4
1
и
Y
a
a
r
3
2
- мос холда танда ва арқоқ ипларга бир хил таъсир
этувчи кучлар (мос ипларнинг кўндаланг кесимида пайдо бўлувчи ички таранг
кучлар), шунда
j
i
p
,
ва
j
i
p
,
кучлар
0
2
1
a
a
r
,
Y
a
a
r
4
1
,
Y
a
a
r
3
2
,
0
4
3
a
a
r
ларга бир хил таъсир
этувчилар хисобланади.
Ромб томонларининг деформацияланиши натижасида танда ва арқоқ
иплари, ва
x
горизонтал ўқ орасидаги
2
,
1
,
3
,
2
,
4
,
3
и
4
,
1
бурчаклар
деформацияланади ва янги
2
,
1
2
,
1
2
,
1
,
3
,
2
3
,
2
3
,
2
,
4
,
3
4
,
3
4
,
3
,
4
,
1
4
,
1
4
,
1
қийматга эга бўладилар.
(+) ёки (-) белгилари тегишли бурчакларнинг деформацияланиш
йўналишига қараб белгиланади – агар бурчак деформация натижасида
90
0
дан
ошса мусбат +, агар
90
0
дан кичиклашса манфий – деб белгиланади. Масалан,
бурчаклар қуйидаги қийматларга эга бўладилар:
2
,
1
2
,
1
2
,
1
,
3
,
2
3
,
2
3
,
2
,
4
,
3
4
,
3
4
,
3
,
4
,
1
4
,
1
4
,
1
.
Умумий холатда, юқорида қайд этилганидек, материлнинг танда ва арқоқ
иплари кесишган нуқталарида ишқаланиш босим кучларининг таъсири бўлгани
13
учун
0
2
1
a
a
r
,
Y
a
a
r
4
1
,
Y
a
a
r
3
2
,
0
4
3
a
a
r
таранглик кучлари хар хил қийматларга эга бўлади.
Шунинг учун, тўртта
0
2
1
a
a
r
,
Y
a
a
r
4
1
,
Y
a
a
r
3
2
,
0
4
3
a
a
r
ноаниқ таранглик кучларини аниқлаш
учун яна иккита тенглама талаб қилинади. Етишмаётган иккита тенглама
тариқасида мувозанат шартини қабул қилиш мумкин.
Ушбу расмда ташқи
n
m
p
,
,
n
m
p
,
кучларни
j
i
p
,
,
j
i
p
,
кучларга қараганда кичик
қийматга эга деб қаралади. Шунинг учун, кўрилаётган катак деформация
таъсирида
x
ўқ бўйича чўзилади,
z
ўқи бўйича бир мунча тораяди. Мувозанат
тенгламалари
z
ўқига проекцияланганда қуйидаги кўринишга келади:
3
,
2
3
,
2
3
2
2
,
1
2
,
1
0
2
1
,
sin
sin
Y
a
a
a
a
n
m
r
r
p
,
4
,
3
4
,
3
0
4
3
4
,
1
4
,
1
4
1
,
sin
sin
a
a
Y
a
a
n
m
r
r
p
.
Назарий тахлил ва сонли-тажрибавий тадқиқотлар натижаларини
таққослаштирилганда
j
i
p
,
кучлари танда ва арқоқ иплар аро бирдек
тақсимланишини
кўрсатди,
яъни
иплар
бир
вақтда
ва
бирдек
деформацияланадилар. Бунда, намунанинг максимал деформацияланиши
таъминланади.
Амалда
материалнинг
кўриб
ўтилган
усул
бўйича
деформацияланиши унинг мустахкамлигини ва ишлаб чиқилган махсулотнинг
хизмат муддатини узайтиради. Ўтказилган изланишлар натижасида материал
намунасининг берилган катаклардаги танда ва арқоқ ипларининг таранг-
деформацион холатини хисоблаш услуби ва дастури ишлаб чиқилди. Сонли-
тажрибавий изланиш ўтказилганда танда ва арқоқ иплари бир хил, тенг, бир
хил эгилувчан модул ва кўндаланг кесим юзасига эга, яъни
const
E
E
i
j
j
i
0
,
0
,
,
const
F
F
i
j
j
i
0
,
0
,
деб қабул қилинган.
Материал намунасидаги хар хил нуқталарнинг вертикал ва горизонтал
йўналишларидаги силжишларини қўйилган
j
i
P
,
кучнинг қиймати ва
йўналишига бўлган боғлиқликни сифатли ва миқдорий тахлили учун сонли-
тажрибавий изланишлар ўтказилди. Материал намунасидаги катаклар
j
i
l
,
томонли квадрат шаклида деб қараймиз. Ташқи кучларнинг горизонтал
j
i
P
,
ва
n
m
p
,
j
i
P
,
1
a
4
a
3
a
2
a
4
a
3
a
2
a
1
a
dx
dx
2-расм. Материал намунасида берилган катакни
деформацияланишининг умумий холати
z
d
z
d
j
i
P
,
n
m
P
,
14
вертикал
j
i
p
,
ташкил этувчиларини мос равишда
ГОР
j
i
P
,
,
ВЕР
j
i
P
,
ва
ГОР
j
i
p
,
ВЕР
j
i
p
,
орқали белгиласак, унда
j
i
j
i
ГОР
j
i
P
P
cos
,
,
,
j
i
j
i
ВЕР
j
i
P
P
sin
,
,
. (6)
3 ва 4- расмларда
1
1
,
2
2
,
3
3
,
4
4
,
5
5
,
6
6
,
7
7
,
8
8
,
9
9
нуқталарнинг горизонтал (3-расм) ва вертикал (4-расм) йўналишдаги ва
мм
l
j
i
1
,
,
cH
EF
100
,
cH
P
j
i
20
,
ва
мм
l
j
i
1
,
,
cH
EF
100
,
cH
P
j
i
40
,
шароитдаги силжишлари берилган.
Сонли-тажрибавий изланишлар ўтказилганда таъсир этувчи умумий куч
j
i
P
,
қиймат жихатидан
cH
p
P
j
i
j
i
j
i
360
18
20
9
,
,
,
га тенг ва
x
ўқига нисбатан
симметрик холда қўйилган дейилса, бунда куч
x
ўқидан юқорида ва пастда,
яъни
0
z
и
0
z
оралиғида жойлашган бўлса, тортилиш кучи қуйидаги
қийматга эга бўлади:
cH
p
z
P
j
i
j
i
j
i
180
9
20
0
9
,
,
,
,
cH
p
z
P
j
i
j
i
j
i
180
9
20
0
9
,
,
,
. (7)
Келтирилган расмларнинг умумий тахлилидан қуйидагича хулосага
келишимиз мумкин:
-таъсир этувчи
j
i
p
,
кучнинг қиймати ошганда материал намунасидаги
барча
9
1
ва
9
1
таянч нуқталарнинг силжишлари ортади, яъни
1
ва
1
таянч
нуқталар минимал,
9
ва
9
таянч нуқталар эса максимал равишда силжишади,
масалан (3-расм),
cH
p
j
i
20
,
да 1 таянч нуқтаси горизонтал йўналиш бўйича
мм
j
02
,
0
,
1
, 9 – нуқта эса
мм
j
18
,
0
,
9
силжийди;
-1 – 9 таянч нуқталар бўйича харакатланганда элементар ипларнинг
абсолют узайишлари ўзгармайди, элементар ипларнинг абсолют силжишининг
йиғиндисига тенг бўлган силжиш қиймати ортади;
-
j
i
,
бурчагининг ортиши таянч нуқталарининг горизонтал силжишини
кўпайишига ва вертикал силжишларнинг камайишига олиб келади. Масалан,
бурчакнинг
0
дан
15
,
j
i
гача ўзгариши горизонтал силжишларнинг
мм
ГОР
j
1800
,
0
,
9
дан
мм
ГОР
j
1738
,
0
,
9
гача камайишига (3-расм), вертикал
силжишни
0
,
ВЕР
j
i
дан
мм
ВЕР
j
i
0615
,
0
,
гача кўпайишига (4-расм) олиб
келади. Агарда, кўрилаётган материал катаклари ўзларининг бошланғич
квадрат шаклларини сақлаб қолсалар, бунда
j
i
,
бурчакнинг
0
дан
45
гача
ортганда
силжишларнинг
вертикал
ташкил
этувчилари
горизонтал
йўналишдагидан кичик бўлади, ва аксинча, бурчакнинг
45
дан
90
гача
ўзгариши
силжишларнинг
горизонтал
ташкил
этувчилари
вертикал
йўналишдагидан катта бўлади.
45
,
j
i
бўлганда силжишларнинг иккала
таркиби бир хил,
90
,
j
i
бўлганда силжишларнинг вертикал ташкил
15
этувчилари максимал қийматга, горизонтал ташкил этувчилари эса нолга тенг
бўлади.
Шундай қилиб, 9 таянч нуқтага ўзгармас
j
i
P
,
кучнинг таъсир этиш
бурчаги
j
i
,
мусбат томонга ўзгарса, барча
9
1
таянч нуқталарнинг вертикал
ташкил этувчи силжишлари ортади, горизонтал ташкил этувчи силжишлари эса
камаяди.
2
,
j
i
шароитда вертикал ташкил этувчи силжишлар максимал
қийматга, горизонтал ташкил этувчи силжишлари эса нолга тенг бўлади.
0
0,02
0,04
0,06
0,08
0,1
0,12
0,14
0,16
0,18
0,2
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
0
0,02
0,04
0,06
0,08
0,1
0,12
0,14
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
3-расм. 1-1', 2-2', 3-3', 4-4', 5-5', 6-6', 7-
7', 8-8' ва 9-9' нуқталарининг
P
i,j
=
20
cH
ва
l
i,j
=
1
мм
,
EF
=100
cH
ларда
горизонтал йўналишдаги силжиши
4-расм. 1-1', 2-2', 3-3', 4-4', 5-5', 6-6', 7-7',
8-8' ва 9-9' нуқталарининг
P
i,j
=
20
cH
ва
l
i,j
=
1
мм
,
EF
=100
cH
ларда вертикал
йўналишдаги силжиши
j
i
,
бурчагининг манфий томонга ўзгариши барча
9
1
таянч
нуқталарнинг вертикал ташкил этувчи силжишларини ортишига ва горизонтал
ташкил этувчи силжишларини камайишига олиб келади.
2
,
j
i
шароитда
9
1
нуқталар силжишларининг вертикал ташкил этувчилари максимал қийматга эга
бўладилар, горизонтал силжишларининг ташкил этувчилари бўлмайди.
Агар
9
нуқтасига тўпланган
j
i
P
,
куч билан таъсир этилса,
0
z
ўқида
жойлашган катаклар диагонали максимал,
0
z
ўқидан узоқда жойлашган
катаклар диагоналлари эса нисбатан минимал деформацияланади. Агар
0
,
j
i
бўлса,
j
i
P
,
кучнинг маълум қийматида материал юзасида “буришиқлар” ёки
“ғижимлар” пайдо бўлади.
Кийим деталларининг максимал шакл сақлашини таъминлашининг
рационал холати, деформацияловчи йўналтирилган кучнинг материалнинг
танда ва арқоқ иплари ташкил этган катаклар диагоналлари йўналишларининг
бир-бирига мос тушган холати хисобланади. Асосий кучларнинг таъсир
16
йўлларининг катаклар диагоналлари йўналишларидан бироз оғишса хам,
материал мустахкамлигининг нисбатан йўқолишига олиб келиши мумкин.
Ўтказилган изланишлар натижалари, яхлит бичилган кийим деталлари
қобиғининг таранг-деформацион холатини хисоблаш услубини ишлаб чиқишга,
яхлит бичилган устки кийимларнинг шаклларини хосил қилиш ва намлаб-
иситиб ишлов бериш технологик жараёнларини такомиллаштириш ва тегишли
технологик жихозларни лойихалаш учун тавсиялар беришга имкон берди.
Жихозларнинг
ишчи
органлари
контурларини
асослаш
билан
ЯБКДлардан махсулотларни тайёрлаш мақсадида материалнинг тўрсимон
структурасини деформациалашнинг янги усулларини ишлаб чиқиш, яхлит
бичилган кийим деталларининг шаклларини хосил қилиш ва шакллантириш
учун уларнинг технологик ва ишчи параметрларини асослаб бериш заруратлари
туғилмоқда. Яхлит бичилган ёқа, енг ва кийимнинг орт бўлагини худудий
шакллаш
мисолларида
кўриб
чиқиш
масаласини
ёритиб
беришга
диссертациянинг
учинчи боби
бағишланган.
Диссертация ишининг ушбу қисмида яхлит бичилган ёқа, енг ва устки
кийимнинг орт бўлагини худудий шаклларини хосил қилишнинг янги усуллари,
шунингдек технологик жихозларнинг асосий конструктив масалалар ечимлари
келтирилган.
Яхлит бичилган ёқа тайёрлашнинг ушбу усулининг фарқли томони
шундан иборатки, бунда устки кийимлар учун деталлар тайёрлашнинг
сифатини ва бир вақтнинг ўзида мехнат унумдорлигини ошириш мақсадида,
яхлит бичилган ёқа тайёрлаш учун деталлар пакетини жойлаштиришдан аввал
ёқанинг букилиш чизиқларини шаклловчи андозалар жихознинг ишчи юзасига
жойлаштирилади. Детал пакетига буклама ва тик ёқанинг контур чизиғига эга
бўлган ички шакл берувчи андоза қўйилади. Ёқа букламасига шакл бериш учун
ташқи андозанинг жойини вертикал равишда детал пакети қалинлигига тенг
тирқиш хосил бўлгунча ва ички шакл берувчи андоза жойини ўзгартириш ва
уни ёқа букиладиган чизиққача вертикал ва ички андозага нисбатан горизонтал
холда жойини ўзгартириш билан бажарилади. Сўнгра, андозани олиб ташламай
туриб юқори ва пастки ёқа андозаси билан тик ёқа шаклини хосил қилиш учун
тик ёқанинг эгилиш чизиғи шакли берилади. Бунинг учун ёқа детали
қалинлигига тенг тирқиш хосил қилиб андозани вертикал холатига
ўзгартирилади, сўнгра жихознинг юқори мосламаси билан босилади.
Тик ёқа букиладиган жойида текис холатдан хажмли холатга ўтишдаги
яхлит бичилган ёқа қобиғини хосил бўлиш механизми ўрганилди. Ушбу
усулнинг асосий камчиликлари аниқланиб, уларни бартараф этиш йўллари
ўрганилди. Таклиф этилган механизмга кўра шакл хосил қилиш учун яхлит
бичилган ёқа тайёрлашнинг янги усули ишлаб чиқилди.
Ўтказилган изланиш натижаларини хисобга олган холда, бўртма юзада
деталларнинг мураккаб қобиқлари шаклларини хосил қилиш механизмлари
ишлаб чиқилди. Ишлаб чиқилган усулларнинг асосий вазифаси шакл хосил
қилиш сифатини яхшилаш ва яхлит бичилган енгни шакл сақлаш қобилиятини
оширишдир.
17
Яхлит бичилган енг махсус мосламалар билан таъминланган прессларда
амалга оширилади.Унга шакл бериш деталнинг остки қисмидаги материалнинг
танда ва арқоқ ипларининг орасидаги бурчакларнинг ўзгариши эвазига хосил
қилинади ва тирсак чоки берилиб махкамланади. Харакатланувчи шакл хосил
қилувчи
элементлар
ёрдамида
бўртмаларнинг
пастки
мосламалар
матрицаларини босқичма-босқич тўлдириб бориб детал остки қисмини
худудларга бўлиб деформациялайди. Шунинг эвазига хосил қилинган шакл
узоқ вақт сақланади, мехнат унумдорлигини ва технологик операцияларни
қисқартиришга хисобига ишлаб чиқариш самарадорлиги ортади.
Жихозларда ўрнатилган махсус мосламалар ёрдамида шакл хосил қилиш
ва жараён ишларининг тахлили яхлит бичилган кийим деталларини
шакллантириш жараёни сифатини таъминлаш мақсадида қуйидагилар мухим
эканлигини кўрсатди, яъни:
-мосламанинг эксцентрик механизмини ишлашини ўрганиш, материаллар
пакетининг оғирлиги пуансон параметрлари билан боғлиқлик даражасини
аниқлаш;
-тизим элементларининг турли параметрларида пресс пуансонининг
детал пакети билан тебраниш характерини ўрганиш, чизмали боғланишларини
қуриш, қулай параметрларини ва юқори мустахкамликка эга яхлит бичилган
кийим деталларини тайёрлашнинг рационал шарт-шароитини танлаб олиш.
Пуансонни тебранма силжиш катталиги кийим деталларига шакл бериш
жараёнида
мухим
элемент
хисобланади.
Тавсия
этилаётган
пресс
конструкциясида пуансонни тебранма силжиши эксцентрик механизми
ёрдамида амалга оширилади.
Амалиётда асосан бурчак частотаси 125-200рад/с қабул қилинади ва
эксцентрик ёрдамида пуансоннинг тебраниш амплитудаси 2,0-2,5 мм дан
ошмаслиги керак. Демак, эксцентритетнинг катталиги хам шу қийматдан кўп
бўлмаслиги шарт.
Кийим деталларига шакл бериш учун пуансоннинг вертикал тебранма
харакати ифодасини хисобга олиб, қуйидагини хосил қиламиз:
)
2
4
1
4
1
1
(
2
2
2
Cos
k
k
r
eCos
У
c
. (8)
Пуансоннинг тебранма силжишини хисоблаш учун параметрларнинг
дастлабки қийматлари этиб
;
0035
,
0
002
,
0
м
e
м
r
015
,
0
012
,
0
ларни оламиз.
5-расмда пуансоннинг вертикал тебранма харакатини эксцентрик узатманинг
бурчакли ўзгариш функциясидаги чизиқли боғланиши келтирилган. Бундан
)
(
f
y
c
нинг гармоник
характерга эга эканлигини кўриш мумкин.
Функциянинг ўртача қиймати эксцентритет радиусининг катталиги билан
ўлчанганда, тебраниш амплитудаси эксцентритет катталигига тенглашади.
Эксцентритет радиуси қийматининг катталашиши, шакл хосил қилувчи прес
нинг пуансонини тебраниш чизиғи ўқига параллел ўзгаришига олиб келади,
шунингдек эксцентритет катталигини ўзгариши билан, кийим деталларига шакл
берувчи мослама пуансонининг тебраниш амплитудаси пропорционал равишда
катталашади.
18
Кийим деталларига шакл берувчи мослама пуансони билан эксцентрикни
бирлаштирувчи нуқталарнинг ўзгариши мухим хисобланади. Бу холда
пуансонга:
g
M
– узатма механизми эксцентрикининг харакатлантирувчи
холати;
n
G
–пуансон массасининг кучи;
э
G
– эксцентрик массасининг кучи;
c
P
–
ўқ бўйича пуансонга таъсир этувчи куч (6-расм).
0,009
0,01
0,011
0,012
0,013
0,014
0,015
0,016
0,017
0
100
200
300
400
угол Fi, град
в
ер
ти
к
ал
ьн
ая
п
ер
ем
ещ
ен
и
я
У
с,
м
e=0,002
e=0,0025
e=0,003
e=0,0035
5-расм. Жихоз пуансонининг
эксцентрик бурчакли ўзгаришига
боғлиқлиги.
6-расм. Шакл берувчи жихоз мосламаси
«эксцентрик - пуансон» тизимига таъсир
этувчи кучларни хисоблаш схемаси.
Мумкин бўлган ўзгариш сабабларидан фойдаланиб, кийим деталларига
шакл берувчи пресснинг эксцентрик механизмини силжитувчи кучни хисоблаш
учун:
0
sin
y
P
y
G
M
e
G
c
n
g
э
,
(9)
ёки
y
ва
ларни қисқартириб, қуйидагини оламиз:
Sin
kCos
e
eSin
kCos
G
G
M
P
п
э
g
c
)
1
(
)
1
(
. (10)
Изланишлар натижасида
c
P
кучнинг, шакл хосил қилувчи мослама
узатмаси эксценригини бурчакли ўзгариши билан чизиқли боғланиши
кўрсатилган (7-расм). Расмдан пуансонни силжитувчи кучнинг ўзгариши эгри
чизиқли ва унинг қиймати 1,8
Н
дан 15,2
Н
гача эксценриситетнинг қийматига
қараб ўзгаради. Шуни қайд этмоқ керакки,
0
0
,
0
180 ,
0
360 ларда ва
кейинчалик
)
(
f
P
c
функцияси узилади. Айни шу холат
қадамини танлаш
асосида масалани хал қилиш учун хисобга олинган.
y
P
c
G
n
φ
G
э
M
g
19
Амалиётда қўллашда, пуансон бир нечта қисмдан иборат бўлиб,
пуансоннинг ишчи пластинаси эгилувчан асосга ўрнатилган. Эксцентритет
қийматининг ўзгариши
c
P
кучнинг характери ва қийматига сезиларли
даражада таъсир қилмаслиги аниқланган.
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
16000
0
50
100
150
200
250
300
350
400
угол Fi, град
си
л
а
д
ей
ст
ву
ю
щ
а
я
н
а
п
у
ан
со
н
P
c
,
e=0,002
e=0,0025
e=0,003
0,0035
7-расм. Пуансонни харакатга келтирувчи кучнинг эксцентритетнинг бурчак
ўзгариши билан боғлиқлиги
Сифатли шакл хосил қилишнинг асосий шарт-шароитларидан бири,
материалнинг эгри букилишдаги деформацияланиш пайтида унинг ички
шаблон билан пресс мосламаси устига босиб туришини таъминлашдан
иборатди. Бунда материалга қуйидаги кучлар таъсир қилади: материал
оғирлиги; ички шаклберувчи андоза; пресс мосламаси юзаси билан материал
ўртасидаги ишқаланиш кучи; материалнинг ишки андозаси билан ишқаланиш
кучи; ички андозанинг материални босиш кучи. Бунда материалга ва пресс
мосламасига таъсир этувчи умумий куч қуйидаги ташкил этувчилардан таркиб
топади:
2
1
пр
пр
ш
м
F
F
G
G
N
(11)
бу ерда,
;
g
m
G
м
м
;
g
m
G
ш
ш
CX
F
F
np
пр
2
1
;
ш
м
m
m
,
- мос равишда материал
ва ички андоза массалари;
g
- эркин тушиш тезланиши;
C
- ички андозани
материалда босиб турувчи пружиналарнинг бикрлиги;
X
- пружиналарнинг
деформацияланиши.
Ички андоза ва материалнинг пресс мосламасига таъсирини кўриб
чиқсак, бунда қуйидагига эга бўламиз
]
2
)
(
[
1
CX
m
m
g
f
F
i
м
тр
. (12)
Букилишни шакллантириш жараёнида шакл берувчи ва шакл хосил
қилувчи андозалар ўртасидаги иккита сиқиш кучлари эвазига материал
деформацияланишга йўналтирилади.
Зарур шароитни таъминловчи ишқаланиш кучи:
)]
(
)
(
[
1
пр
л
ш
м
тр
С
С
Х
m
m
g
f
F
. (13)
Кейинчалик, материални деформациялаш билан шакл хосил қилишда
ташки шакл хосил қилувчи андозани яхлит бичилган детал материалининг
20
керакли қисмини эгиш ва унинг устки қатламини босиш орқали амалга
оширилади. Шуни хисобга олиб, яхлит бичилган кийим деталлари шаклини
хосил қилиш учун зарур бўлган шароитни таъминловчи, ишқаланиш кучини
аниқлашнинг сўнги формуласига эга бўламиз:
1
тр
F
>
)]
(
)
2
(
[
пр
л
э
ш
ш
м
С
С
Х
m
m
m
g
f
. (14)
Шакл хосил қилувчи тизим параметрларининг детал материали ва ички
шакл берувчи, хамда ташқи шакл хосил қилувчи андозалари орасидаги
ишқаланиш кучларига таъсирини кўриб чиқамиз.
Ишқаланиш кучларини µисоблаш параметрларнинг берилган қуйидаги
қийматлари бўйича олиб борилди, яъни:
.
/
5
,
7
;
004
,
0
;
1
,
0
;
/
8
,
9
;
0
,
4
;
0
,
1
;
2
,
0
2
мм
H
С
С
С
м
Х
f
c
м
g
кг
m
кг
m
кг
m
пр
л
э
ш
ш
м
Детал материали ва ички шакл берувчи андоза массаси функциясидаги
ишқаланиш кучларининг боғлиқлиги хосил қилинди. Изланишлар шуни
кўрсатдики, ички андоза массасининг ортиши билан ишқаланиш кучи
тр
F
пропорционал равишда ортиб боради. Ички шакл берувчи андозасининг
массаси
кг
m
ш
8
,
0
да ишқаланиш кучи
Н
F
тр
55
,
6
, масса
,
5
,
1
кг
m
ш
бўлганда
Н
F
тр
3
,
7
ни ташкил этади, унда
.
002
,
0
м
Х
Хосил қилинган эгри чизиқларнинг
тахлили шуни кўрсатадики, ишчи шакл берувчи андозани детал материали
билан қисиб турувчи пружиналарининг деформацияланишининг ортиши билан
ишқаланиш кучи пропорционал ортишини кўрсатади. Ишқаланиш кучи
кг
m
ш
5
,
1
да максимал қийматга эга бўлади, бунда
.
3
,
8
,
006
,
0
Н
F
м
Х
тр
Ташқи
шакл µосил қилувчи андозанинг массаси шакл берувчи ички андозанинг
массасидан 4 ÷ 5 марта ортиқ бўлмоғини қайд этмоқ зарур. Шунинг учун ички
шакл берувчи андозанинг массаси ички ишқаланиш кучига сезиларли даражада
таъсир этади. Шунингдек, ишқаланиш кучининг ташқи шакл хосил қилувчи
андоза массасининг ўзгаришига боғлиқлигини кўриб чиқилди. Андоза массаси
э
ш
m
2,0 кг
дан
6,0 кг
гача ошганда ишқаланиш кучи хам
4,6Н
дан
9,55Н
гача
ўзгаради. Бундай µолатда
)
(
'
i
тр
m
f
F
функциясининг ўзгариши материални
босиш қаттиқлигининг ўзгаришига айтарлик аъсир кўрсатмайди, яъни
0,2÷0,4Н.
Босиш қаттақлигининг ортиши мосламанинг устида материалнинг ишқаланиш
кучига кам таъсир этади. Босиш қаттиқлигининг
500 Н/м
дан
1000 Н/м
гача
ортиши ишқаланиш кучининг
0,12÷0,17Н
га ортганини кўрсатди. Бу шуни
англатадики, пружинанинг эгилувчанлик кучи деформациаланиш қийматига
боғлиқ ва
6 мм
дан ортмайди, қаттиқликнинг ортиши билан ички шакл берувчи
андозанинг мослама юзасидаги босиш кучининг айрим қийматларида
деформация қийматлари камайиб боради. Агар, пружина деформациясини
0,002м
дан
0,006м
орттирилса, пружинанинг қаттиқлиги
С=500 Н/м
бўлганда
ишқаланиш кучи
6,67Н
дан
7,25Н
гача, пружина қаттиқлиги
С=875Н
да
ишқаланиш кучи
6,84Н
дан
7,63Н
гача ортади.
Изланишлардан маълум бўлдики, ишқаланиш кучининг ўзгаришига
материалнинг массаси жуда кам таъсир этиши аниқланди., чунки материалнинг
массаси ички шакл берувчи ва ташқи шакл хосил қилувчи андозаларнинг
21
массаларидан анчагина кам. Пружинанинг бикрлигини ортиши хақиқатда,
материал массаси функциясида ишқаланиш кучининг ортиш қонуниятини
ўзгартирмайди. Шунинг учун, ишқаланиш кучини ошириш учун яхлит
бичилган кийим деталлари шаклларини хосил қилиш учун мосламанинг ташқи
шакл хосил қилувчи андозаси массасининг ошириш мақсадга мувофиқ
хисобланади.
Кийим деталларининг материалига шакл бериш вақтида уни мосламанинг
юзасига босиб туриши учун пружиналарнинг каттиқлигини аниқлаш мухимдир.
Пружинанинг қаттиқлигини аниқлашнинг асосий шартларидан бири ички шакл
берувчи андозани горизонтал холатда бўлишини таъминлаш зарур.
Кейинги изланишлар пружиналарни асослаш учун ўтказилди. Пружина
деформациясининг минимал қийматларида деталнинг материалини мослама
юзасига босиш зарурлигини айтиб ўтмоқ керак.
Босувчи пружина қаттиқлигининг материал қалинлигини хисобга олган
холда, ташки шакл хосил қилувчи андоза массасининг ўзгаришига
боғлиқлигини кўриб чиқилди. Шакл хосил қилувчи андозани мосламанинг
юзасига материални зарур бўлган холатда босиб туришини таъминлаш учун
ташқи шакл µосил қилувчи андоза массасини
2,0
кг
дан
6,0 кг
гача орттириб
борилганда қаттиқлик
245Н/м
дан
690Н/м
гача ортади. Материалнинг
қалинлиги
)
(
э
ш
m
f
C
қонунларига бир оз таъсир этади, чунки материалнинг
массаси ташқи шакл хосил қилувчи андозанинг массасига қараганда бир неча
бор камдир.
Ишқаланиш коэффициентининг материал массасининг ўзгаришида
босувчи пружинанинг қаттиқлигига таъсири жуда ахамиятлидир.
f
ни
0,05
дан
0,2
гача катталаштирилганда пружинанинг қаттиқлиги
С
4,5÷5,5Н/м.
гача
кичиклашади. Материал массасининг
0,05 кг
дан
0,45 кг
гача ортиши пружина
қаттиқлигининг
43Н/м
гача ортишига сабаб бўлади.
Олинган
натижалар
тахлили
шуни
кўрсатдики,
пружина
деформацияланишининг ортиши чизиқсиз ўзгариш қонунларига кўра пружина
қаттиқлигига таъсир этади. Материал массаси
0,05кг
бўлганда
Х=0,0025м, С=
700Н/м,
Х=0,0060м
бўлганда
С= 285Н/м.
Биз томондан ишлаб чиқилган конструкцияларнинг мосламаларига
пуансон тўртта эгилувчан таянч орқали ўрнатилган ва бу пуансон мураккаб
харакатланади. Бунда пуансон шакли эллипссимон бўлиб, эгилувчан таянлар
фокус орқали ўтувчи эллипс эгри чизиқларининг вертикалида жойлашган.
8-расмдан кўриниб турибдики, эгилувчан таянчлардаги пуансон узатмаси,
масалан
АИР 71А2, N=1,5 кВт, n=3000 об/мин
типдаги двигатель ёрдамида
тебранма харакатга келади.
Кийим деталлари шаклини хосил қилишнинг ушбу усули харакатланувчи
пуансон ёрдамида олинадиган худудий шакл бериш усули хисобланади.
Харакатланувчан эллипссимон пуансон мосламанинг эгилувчан тўртта
Z
1
, Z
2
, Z
3
ва
Z
4
таянчи
А, В, С, D
нуқталарига ўрнатилган. Пуансоннинг мосламага
нисбатан тебранма харакати электр двигател валига ўрнатилган эксцентрик
орқали амалга оширилади.
22
Бунда шундай шароит бўладики, эгилувчан таянчида фақат вертикал
йўналишда содир бўлади, пуансон эса ўзининг пастки юзасига перпендикуляр
бўлган ўқи бўйлаб қайрилмасдан ва ишқаланмасдан тебранади. Пуансоннинг
оғирлик маркази симметрия марказига нисбатан
h
катталикда сурилган, унинг
ишчи юзаси – эгри чизиқли қабариқ –эгилган. Бунда пуансоннинг эгилувчан
таянчлардаги тебранитувчи харакатини аниқлаш учун инерциал
ОХУZ
координата тизми киритилди (9-расм).
Эгилувчан таянчли эллиптик пуансоннинг жойлашув холатини олиш
учун координата тизимига нисбатан
О
билан бошланадиган харакатланувчи
пуансонга боғловчи координат тизими киритилади. Координата ўқлари
ОZ
1
ўнг
томондаги тизим -
ОХ
1
харакатланувчи пуансоннинг пастки юзасига
перпендикуляр холда харакатланувчи пуансоннинг узун томони йўлланмасига,
ОУ
1
– қисқа томонга йўллантирилган (8-расм).
Юқорида келтириб ўтилган тенгламалардан қуйидагиларни кўриш
мумкин, яъни оғирлик марказининг жойини пуансоннинг симметрия марказига
нисбатан мавжудлиги ва пружина қаттиқлиги
i
C
нинг номинал қийматидан
оғиши: - пуансоннинг ўз частотаси тебранишини жойини бироз ўзгартиришига;
- хар бир йўналишда тебраниш йиғиндисининг хар хил йўналишдаги
частоталарга тўғри келадиган тебранишлар йиғиндисининг содир бўлиши, ва
эллиптик пуансоннинг “бурчак” нуқталарида амплитудаларнинг фарқланиши
ва тебраниш фазаларининг сурилишига олиб келади.
8-расм. Пресс масламасидаги вибропуан-
сон схемаси
9-расм. Бурчак тезлиги
3
,
2
,
1
ни
ташкил этувчилари билан
,
,
хосилалари ёрдамида боғланиш
“Бурчак” нуқталарининг тебраниш амплитудаларини ва эллиптик
пуансоннинг оғирлик марказларининг частотасига боғлиқлигини қуйидаги
функция кўринишида ёзиш мумкин:
мм
A
E
T
E
T
A
i
i
,
)
(
1
1
0
2
1
2
2
0
2
1
2
1
2
0
2
2
,
23
бу ерда:
i
A
0
нуқталарнинг эллиптик пуансон симметрия марказига нисбатан
ўз тебраниш амплитудалари,
мм
;
0
- эллиптик пуансоннинг ўз тебраниш
частотаси,
Гц
;
1
- эллиптик пуансон эгри чизиғидаги нуқталардаги ўз
тебраниш частотаси,
Гц
0
2
Е
частотадаги тебраниш амплитудаларини
максимал купайишини характерловчи доимий коэффициент;
1
1
Е
частотадаги
тебраниш амплитудаларини максимал купайишини характерловчи доимий
коэффициент;
0
2
Т
даги эгрилик резонансини характерловчи доимий
коэффициент;
1
1
Т
даги
резонансини
характерловчи
доимий
коэффициент.
МЯХ деталларга шакл бериш жараёнини сифатли олиб боришда пуансон
пластинаси тебранишининг максимал амплитудаси жуда мухим хисобланади.
Шунинг
учун,
тебраниш
амплитудасини
камайтирадиган,
эгилувчан
элементининг қаршилигига ахамият бермаймиз.
Бунда, кийим деталларининг хажмдор шакл хосил қилиш участкаларида
пуансон пластинаси харакатини ифодаловчи тенгламанинг умумий кўриниши
қуйидагича бўлади:
t
m
c
m
c
m
ec
t
m
c
X
c
m
X
t
m
c
X
X
c
c
c
c
c
c
sin
)
(
cos
cos
2
20
2
20
2
Масаланинг сонли ечими бошланғич шартлар ва параметрларнинг қуйи-
даги қийматларида бажарилган:
0
t
,
мм
X
0
,
3
20
;
с
мм
X
/
2
,
1
20
;
м
Н
с
/
10
0
,
4
4
;
кг
m
c
0
,
1
;
мм
e
72
,
2
;
1
20
с
. Масаланинг ечими билан пуансон пластинаси-
нинг
0,9÷1,3 Гц
тебраниши аниқланган. Шакл хосил қилиш жараёнида, ишлов
берилаётган детал материалининг деформацияланишини таъминловчи пуансон
пластинкаларининг сезиларли даражада тебраниши мақсадга мувофиқ эканли-
гини билдиради. Пластинани мажбурий тебрантирилганда масалани хал
қилувчи биринчи қисми -
Х
20
ни характерловчи қўзғатувчи кучларини доимий
ташкил этувчиси хосил бўлади. Шунинг учун пластинани силжиш
қийматининг ўртача сурилиши 1,27-3,7 мм га тенг бўлади. Таянч
қаттиқлигининг ортиши билан пластинанинг тебраниш амплитудаси орасида
чизиқли боғлиқлик мавжуд. Пластинанинг эгилувчан таянч қаттиқлигининг
2,0
10
4
Н/м
дан
6,0
10
4
Н/м
гача ортиши билан тебраниш амплитудаси
4,2мм
дан
1,4мм
гача камаяди. Ўқ чизиғи бўйича тебраниш амплитудасининг ўртача
қиймати пуансоннинг эгилувчан таянчи бикрлигига қараб
0,4мм
дан
3,5мм
гача
ўзгаради.
Маълумки, пресснинг шакл беришдаги иш услуби берилган детал
участкамининг олдиндан худудий шакл хосилқилиш хисобига, кейинчалик эса
шаклни қобиғ холатига келтириб детал шаклини мустахкамлигини оширишга,
хамда сифатли бўлишига, шунингдек шакл хосил қилиш ва шакл олиш
жараёнларини бир вақтнинг ўзида олиб бориш хисобига жихозларнинг иш
унумдорлигини оширишига имкон беради.
24
Ишлаб чиқилган пресс пастки мосламага ўрнатилган пуансон, юқори
мослама учун узатмадан ташкил топган конструкцияси таклиф этилган. Бунинг
пастки мосламасига кинематик холда пуансон Билан кулачокли механизмни
боғлаб турадиган алохида узатма монтаж қилинган. Бунда пуансон қабариқ
шаклда бўлиб, металлдан ясалган асос, резинали прокладка ва металл пласти-
надан иборат, ва у пастки маслама бўйлаб эксцентрик хисобига тебранма хара-
катга келади. Шунинг эвазига деталнинг берилган худудини дастлаб қобиқ
шаклига келтириб шакллантириш имконини беради.
Эксцентрикли механизм тўрт звеноли кривошип-ползунли механизм ка-
бидир. Харакатни узатувчи
n
U
функция эса қуйидагича кўрсатилиши мумкин
2
2
2
2
Sin
r
rSin
Sin
U
n
,
где
.
r
Кўрилаётган кийим деталларини шакллантириш пресс пуансони тизими
учун машина агрегати элементлари харакатини ифодаловчи унинг математик
моделини ёзиб чиқамиз:
;
2
0
0
k
k
g
g
c
k
g
M
S
M
rM
M
);
(
)
(
)
(
);
(
)
(
1
1
1
1
1
U
f
P
U
U
U
b
U
J
U
C
U
b
M
J
n
g
g
g
g
g
g
g
g
g
g
g
g
g
,
)
(
)
(
);
(
)
(
2
1
2
2
1
2
2
1
2
1
2
2
1
2
1
1
c
n
P
X
X
C
X
X
b
X
m
X
X
C
X
X
b
P
X
m
бу ерда,
k
g
M
M
,
асинхронного электродвигателнинг харакатланувчан моменти
ва унинг критик қиймати;
с
,
0
мукаммал салт бурчакли частотаси ва
тармоқнинг бурчак частотаси;
k
S
двигателнинг критик сирғаниши;
J
J
g
,
двигатель ва ишчи валнинг инерция моменти;
2
1
,
b
b
камарли узатгич ва
пуансон
эгилувчан
элементининг
диссипация
коэффициентлари;
2
1
,
C
C
эгилувчан узатма ва элементнинг бикрлик коэффициенти;
g
U
двигателдан ишчи валга узатиш функцияси;
,
g
двигател роторини ишчи
валга бурчакли ўтиши;
1
1
,
m
X
пуансон ишчи пластинасининг массаси ва
сурилиши;
c
P
кийим деталлари пакетининг ишчи қаршилиги.
Хосил қилинган тенгламалар системаси
g
,
p
,
1
X
,
1
X
,
2
X
,
2
X
ўзгаришлар қонуниятларини аниқлашга ёрдам беради.
Аввалам бор яхлит бичилган шакллантирилган кийим деталларининг
шакл мустахкамлигини аниқлаб олиш зарурати туғилади. Ушбу масалани
ёритишга яхлит бичилган ёқа, енг ва махсулотнинг орт бўлаги деталлари
мисолида кўриб чиқиш диссертациянинг тўртинчи боби бағишланади.
Йиғилган ахборотларнинг тахлили натижасида махсулот сифатини
яхшиланиши кўпинча материалларнинг физик-механик хусусиятлари –
25
бикрлиги, эгилишга чидамлилиги ва детал бўлаклари пакетининг шакл
мустахкамлиги билан аниқланиши маълум бўлган.
Пакет намунасининг эгилиш катталигини хисоблаш учун, яхлит бичилган
деталларга ёпиштириладиган қотирмалар билан пакет бикрлигини аниқловчи
аналитик боғланиш тавсия этилади:
P
Z
GJ
l
PSin
EJ
Pl
h
6
2
3
3
3
.
Изланишлар натижасига кўра, эгилиш катталигининг максимал қиймати
намуналарига елимли қотирмани
0
0
ва
0
90 бурчак остида кўндаланг ва
бўйлама йўналишларида мос келар экан. Эгилишнинг минимал қиймати елимли
қотирманинг
0
45
бурчак остида (максимал қийматнинг
%
60
га),
0
30
и
0
60 бурчакларда эса максимал эгилиш қийматининг
%
75
70
ташкил этади.
Пакет бикрлиги уни мустахкамловчи елимли қотирманинг намунадаги
жойлашувига, ўлчовига, массасига боғлиқлигини, шунингдек пакет қатламла-
рининг хақиқий иш бажариладиган ишларини аниқлаб олиш учун ўтказилган
изланишлардан келиб чиқиб пакет намуналарининг ўлчовлари қотирма ипи
бўйича ўлчовларига мос равишда бўлиши кераклиги таклиф қилинади.
Пакетдаги елимли қотирманинг жойлашиш бурчакларига боғлиқлиги, па-
кетларнинг бикирлик кўрсатгичи ва эгилиш мустахкамлигига, намуналарнинг
кенглигига хақиқатда таъсир этиши маълум бўлди. Изланиш натижаларидан,
материалнинг асосий ипларига қараб елимли қотирманинг бурчак йўналишини
ошиши билан намунанинг кенглиги
3см
гача бўлганида катталашиши билан
намуна пакетларининг бикирлик хусусиятлари камаяди. Намунанинг кенглиги
4
дан
10см
гача ўзгарганида унинг бикрлиги ортиши аниқланди. Ушбу холат
пакетларнинг барча вариантлари учун умумий хисобланади.
Натижаларни таққослаш ва уларнинг тахлиллари асосида, изланиш даво-
мида хар хил ўлчовдаги пакетларни эгилишдаги бикрлигини, шунингдек би-
кирлик кўрсатгични олдиндан айтиб бериш учун бикрлик хисобланадиган фор-
мулага «тузатувчи коэффициент
k
» киритилди. Ушбу коэффициент киритилган
бикрликни хисоблаш формуласи қуйидаги кўринишга эга бўлди:
A
k
m
EJ
B
42046
,
бу ерда
k
- тузатувчи коэффициент,
1
дан
3,35
гача ўзгаради.
Пакет намуналари бикрлигининг таққословчи қийматларининг тахлили,
матонинг асосий ипларига нисбатан елимли қотирманинг бурчак йўналишини
катталашиши билан намуналар пакетларининг бикрлик қийматларини ортиши
ва
0
45
да максимал қийматга эга бўлиши аниқланди. Пакетдаги асосий ма-
териалнинг ипларига нисбатан елимли қотирманинг йўналишининг бурчагига
боғлиқ равишда пакет намуналарининг букилишига мустахкамлигини ўрга-
нилганида,
0
45
бурчак остидаги елимли қотирма йўналишидаги пакет наму-
налари минимал мустахкамликка эга бўлади: танда бўйича -
80%
, арқоқ бўйича
–
77%
. Елимли қотирмали намуна пакетларининг
0
30
ва 60
0
бурчакли вари-
антларида букилиш мустахкамлиги жуда кам бўлади (танда бўйича мос равиш-
26
да
72%
и
67%
, арқоқ бўйича –
70%
и
69%
).
0
0
ва 90
0
ларда елим қотирмали
намуна пакетларида букилишга мустахкамлиги максимал бўлади (танда бўйича
мос равишда
46%
ва
50%
, арқоқ –
51%
и
53%
).
Бир қаватли деталларда шакл сақлаш хусусиятларини таъминлашда мате-
риал бикрлигини ошириш учун, тола гурухлари билан тез реакцияга киришувчи
фаол моддаларни қўллаб пардоз берувчи кимёвий усул қўлланилади. Пардоз-
лаш жараёнида конденсат қайта ишлов берилаётган материал сифатини янада
яхшиловчи кўпгина бошқа моддалар билан бирга олиб борилади. Реакцияга ки-
ришишни тезлатувчилари сифатида кўпинча металл тузлари ёки аммонийлар-
дан фойдаланилади. Материалнинг ишқаланишга бардошлигини қисман оши-
риш учун пардозловчи қоришмага акрил, органик кремний ёки акриламид би-
рикмалари қўшилади. Бу препаратлар материаллар чидамлилигини оширади,
шунингдек
қўшимча
молекулалараро
боғланишни
хосил
қилишда
қатнашишлари мумкин. Бундай препарат тариқасида биз томондан полиакри-
ламид олинди. Полиакриламиддаги амид грухларининг мавжудлиги, уни таби-
ий жундаги кератин молекулалари билан кимёвий бирикишлари аниқланди.
Бир неча операцияларни соддалаштириш ва бирлаштириш мақсадида, шунин-
гдек жараённинг қулайлигини ошириш учун технологик жараёнга айрим
ўзгартиришлар киритилди. Композицион воситаларнинг ортиқча сарфини ка-
майтириш учун, коришмани ярим тайёр махсулотга аэрозол холатида бериш
тавсия этилди. Ярим тайёр махсулот материалларига аэрозол холатида бериш
учун уч хил композицион таркиб олинган.
Ўтказилган синовлар натижасида берилган шаклни сақлаш қобилияти
СК-2- таркибли композит шимдирилган детал намуналарида содир бўлгани
аниқланди. Шундай қилиб, ƒ кўрсатгичи СК-2 таркиби билан ишлов берилган
деталлар намуналарида 1 соатдан кейин кўзлаган қийматнинг 96 % ни, СК-1 -
84 %
, СК-3 -
88 %
; 6 соатдан кейин берилган қийматнинг – СК-2 -
92 %
, СК-1 -
72 %
, СК-3 -
80 %
;
36
соатдан кейин –СК-2 -
88 %
, СК-1 –
60 %
, СК-3 – 72 %;
72
соатдан кейин – СК-2 -
88 %
, СК-1 –
56 %
, СК-3 –
68%
(Р<0,05) ташкил этди.
α – катак бурчагининг ўзгариши СК-1 – 9,4 %, СК-3 – 8,1 % (СК-2 – 2,7
%) деталлар намуналарида 1 соатдан кейин кўзлаган қийматнинг, 6 соатдан
кейин – СК-1 -12,2 %, СК-3 – 9,4 % (СК-2 – 5,4 %); 24 соатдан – СК-1 – 13,5 %,
СК-3 – 12,2 % (СК-2 – 6,7 %); 72 соатдан кейин СК-1 – 13,5 %, СК-3 – 10,8 %
(СК-2 – 6,7 %) (Р<0,05) ташкил этди.
Юқорида келтирилган изланишлар натижаларига кўра яхлит бичилган
кийим деталларини шакл сақлаш хусусиятларини ошириш билан уларни ишлаб
чиқаришнинг янги усули яратилди.
Ресурстежамкор
технологияларни
кенг
миқёсда
тадбиқ
этиш
масалаларидан бири айрим деталларнинг конструктив параметрларини
(чизиқларини) унификациялаш ва хисоблаш, шунингдек натижалар асосида
шакл берувчи ва шакл хосил қилувчи андозаларни тайёрлаш бўйича комплекс
изланишларни ўтказиш долзарб масалалардан хисобланади. Ушбу масалага
диссертациянинг
бешинчи боби
бағишланиб, унда қуйидаги изланишлар
натижалари келтирилган: ёқанинг конструктив чизиқларини унификациялаш;
ЯБКДларини шакллантириш учун шакл берувчи элементларнинг ишчи
27
контурларини ишлаб чиқиш тартиби аниқланган; ЯБКДларинишаклини хосил
қилиш ва шакллаш учун қўлланиладиган пресснинг пастки мосламаси юзасини
шакллантиришнинг кетма-кетлиги ишлаб чиқилган; ЯБКДларига шакл хосил
қилиш ва намлаб-иситиб ишлов беришнинг такомиллаштирилган усули ишлаб
чиқилган; пресс мосламаларининг ишчи органларини мақсадли ишлатиш
йўлларини тахлил қилинган; ЯБКДларига шакл бериш ва намлаб-иситиб ишлов
бериш учун қўлланиладиган прессни лойихалаш учун дастлабки талаблар
ишлаб чиқилган.
Ўтказилган
изланиш
натижалари
ЯБКДларига
махсус
пресслар
мосламаларида шакл бериш ва намлаб-иситиб ишлов бериш учун технологик
жараёнларни ишлаб чиқишга имкон яратади.
Ишнинг
олтинчи боби
ресурстежамкор технологияларнинг энг илғор
усуллари ва жараёнларини барпо этишга имкон яратувчи янги конструктив ма-
салаларни хал қилишга бағишланган, яъни: ЯБКДларининг конструктив букил-
маларини хосил қилиш ва елим қотирма ёрдамида шаклини сақлаш; яхлит би-
чилган енгнинг шаклини хосил қилиш ва намлаб-иситиб ишлов бериш; эркак-
лар устки кийими орт бўлак деталларининг хажмли худудларига шакл бериш
масалаларига қаратилган.
Яратилган усуллар ва технологик жараёнлар, тикув буюмларининг бир не-
чта операцияларини бирлаштирган ва уларни ягона технологик базада бажарган
холда сифатини яхшилаб, шунингдек ишлов берилаётган материал ипларининг
чўзилишига йўл қўймайдиган ва намлаб-иситиб ишлов беришнинг илмий асос-
ларини қўллаган холда, тикув махсулотларини ишлаб чиқаришининг вақт сар-
фини ва материални сарфланишини камайтиришни таъминлайди.
Яхлит бичилган ёқага, материалнинг тармоқли бурчагини эгри чизиқли
букиш йўли билан ясси хажмли қобиқ шаклини берувчи ва кейинчалик тик
ёқани хажмли шакллантиришга имкон яратувчи, намлаб-иситиб ишлов бериш
усули ишлаб чиқилган.
Юқорида қайд этилган усул қуйидаги асосий операцияларни ўз ичига ол-
ган технологик жараённи ишлаб чиқишга имкон берди: яхлит бичилган елимли
қотирма ва ёқани тайёрлаб пресснинг остки мосламасига ётқизиш; ички шакл
берувчи андозани пастки мосламага туширилади ва яхлит бичилган ёқани фик-
сация қилиш; остки масламани ишчи худудга киритиш; остки маслама орқали
160
0
С хароратли буғ билан буғлатиш; ташқи шакл берувчиандозани берилган
ишчи холатига кўтариш; остки ёқани ушлаб турувчи қисмини эгиш ва механик
босим Р
верт
.=0,01-0,02
МПа
ва Р
гориз.
=0,011-0,022
МПа
ёрдамида эгиш
чизиғининг шаклини хосил қилиш; оралиғи 15-20 мм масофада юқори масла-
мани тушириш ва у орқали 230
0
С гача қизиган буғ билан буғлатиш; яхлит би-
чилган тик ёқа қисмининг юқориги ва пастки қисмларини Р
м
=0,03-0,06
МПа
механик босим билан ишлаш; механик босим билан Р
м
=0,05-0,12
МПа
ёқани
босиш ва қотирма билан елимлаш; юқори мосламани кўтариш ва ташқи шакл
берувчи андозани берилган холатига қайтариш; параметрлари Q=0,11 м
3
/(с∙м
2
)
ва ∆Р=49Па бўлган вакуум билан пресснинг остки мосламаси орқали хаво
сўриб ёқани қуритиш ва бир маромга келтириш; остки масламани иш зонасидан
28
чиқариш, ички андозани кўтариш ва шаклланган яхлит бичилган ёқани ечиб
олиш.
Бир чокли яхлит бичилган енгни олд томонини букиш билан шакл хосил
қилиб детални тайёрлашнинг янги усулни қўллаш мақсадга мувофиқ келади.
Ушбу усул технологик жараённи ва жихозларни ишлаб чиқишни тақозо этади.
Шакл хосил қилиш ва намлаб-иситиб ишлов бериш технологик жараёнлари
қуйидаги асосий операцияларни ўз ичига олади: яхлит енг бичиш ва остки мос-
ламага жойлаштириш; остки мосламани ишчи зонага киритиш; юқори мосла-
мани тушириб деталнинг деформацияланмайдиган қисмини сиқиш; остки мос-
лама орқали 160
0
С хароратда буғлаш ва яхлит бичилган деталнинг деформа-
цияланадиган участкасига кимёвий актив ишчи мухитни киритиш; юқори мос-
ламада жойлашган пуансонларни бирин-кетин асталик билан тушириб бориш
ва Р
верт
.=0,02-0,022 МПа механик босимда шакл хосил қилиш; юқори мослама
билан Р
м
≤0,06 МПа механик босим остида пресслаш; юқори мосламани
бошланғич холатига қайтариш; шакллантирилган яхлит бичилган енгни остки
мослама орқали параметрлари Q=0,11 м
3
/(с∙м
2
) ва ∆Р=49Па вакуум билан
сўриш билан қуритиш ва бир маромга келтириш; остки мосламани иш зонаси-
дан чиқариш; шаклланган яхлит бичилган енгни мосламадан ечиш. Пресс мос-
ламалари ва пуансонларнинг юза хароратлари мос равишда Т
п
≥110
0
С ва
Т
ш
=105-110
0
С га тенг бўлишлари керак.
Кийим деталларининг хажмли участкаларининг шаклларини хосил қилиш
намлаб-иситиб ишлов бериш жараёнида ката ахамиятга эга бўлиб, тикув махсу-
лотларидан фойдаланишда қулайликлар яратади ва яхши товар кўринишига эга
бўлишни таъминлайди. Шакл хосил қилиш сифатини яхшилаш ва мехнат
унумдорлигини ошириш учун худудий шакл хосил қилишни таъминловчи жи-
хоз ва технологик жараён таклиф этилган. Биринчи босқичда елимли
қотирмалар билан детални остки мосламага жойлаштирилади, шунингдек па-
раметрлари Q=0,11м
3
/(с∙м
2
) ва ∆Р=49Па вакуум билан махкамланади. Сўнгра,
технологик жараённинг барча операцияларини қуйидаги кетма-кетликда авто-
матлаштирилган холда бажарилади: юқори мосламани тирқиш билан тушириш,
худудий шакл хосил қилиш учун детални махкамлаш, остки ва юқари мосла-
малар орқали мос равишда 160
0
С ва 230
0
С харорат остида буғлаш; пастки
ёстиқчадаги детални тебраниш амплитудаси 0,5-2,0 мм ва частотаси 3; 5-7 Гц
ёки 15-20 Гц бўлган йиғма пуансон билан шакл хосил қилиш; Р
м
=0,05-0,12 МПа
механик босим билан пресслаш ва қотирмаларни елимлаш; юқори мосламани
дастлабки холатига кўтариш; шакллантирилган детални остки мослама орқали
параметрлари Q=0,11м
3
/(с∙м
2
) и ∆Р=49Па бўлган вакуум сўриб олиб қуритиш ва
бир маромга келтириш; вакуум сўрғичини сақлаб туриб остки мосламани ишчи
зонасидан чиқариш; остки мосламадан совуқ хаво бериб (Р
в
=0,5-0,6 МПа) пуф-
лаш ва детални ечиб олиш. Бу холатда шакллантирувчи мосламаларнинг юза-
сидаги харорат Т
вп
≤200
0
С, Т
нп
≥110
0
С бўлиши керак.
УМУМИЙ ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР
29
Юқоридагиларни умумлаштириб диссертация ишидан қуйидаги мухим ва
эътиборга лойиқ таклиф ва тавсияларни бериш мумкин:
1. Тахлил асосида яхлит бичилган кийим деталлари қобиқлари шакл хосил
қилиш механизмларини такомиллаштириш йўллари аниқланди ва шунинг
асосида шакл хосил қилиш учун керакли технология ва жихозларни, яхлит
бичилган кийим деталларининг сифатини ошириш мақсадида намлаб-иситиб
ишлов беришни такомиллаштириш кераклиги аниқланди.
2. Шакл хосил қилишнинг янада унумлироқ ва махсулот ишлаб
чиқаришнинг замон талабларидаги сифатига жавоб берадиган фазовий эгри
чизиқли яхлит бичилган ясси-хажмдор деталларни ишлаб чиқиш усуллари
яратилди. Шакл хосил қилиш ва яхлит бичилган деталларни шакллантирувчи
жихозларнинг ишчи органларига зарур бўлган асосий технологик ва геометрик
талаблар аниқланди ва таклиф этилди.
3. Яхлит бичилган кийим деталларига шакл беришда материалнинг тўрли
тузилишини деформациялаш механизми ва уларни амалга оширадиган Янги
усуллар таклиф этилди.
4. Эксцентрик механизми узатмаси билан харакатланувчи пуансон харакат
қонунини аниқлаш учун формула чиқарилган. Пуансонни жойини ўзгартириб
туриши эксцентритетнинг қийматига боғлиқлиги аниқланди. Тебраниш
амплитудаси
А=0,002-0,0035м
оралиқида ўзгариб туради. Харакатланувчи
моментнинг
3,0Н/м
қийматида пуансонни силжитувчи куч
0,8Н
дан
5,2Н
гача,
12,0Н/м
дда эса
24,7Н
гача бўлиши аниқланди.
5. Ярим тайёр махсулот материал ива ички шакл берувчи андоза орасидаги
ишқаланиш кучини аниқлаш учун формула яратилган. Ишқаланиш кучининг
ўзгаришига ярим тайёр махсулотнинг материалининг кам таъсир этиши
аниқланган. Бунинг асосий сабаби материал массаси ички шакл берувчи ва
ташқи - шакл хосил қилувчи андозаларнинг массаларидан анчагина
камлигидир. Андоза массасини материал ва ишқаланиш коэффициентини
ўзгаришига боғлиқ бўлган қисувчи пружинанинг қаттиқлик коэффициентини
ўзгариш графиги берилди.
6. Кийим деталларига шакл бери шва учун қўлланиладиган пресс пуансони
пластинасининг харакат қонунини аниқлаш учун аналитик йўл билан ифода
олинган. Аниқланишича, пластина 09-1,3 Гц частота билан тебранади.
Пластинанинг эгилувчан асосининг қаттиқлиги 2,0
10
4
Н/м дан 6,0
10
4
Н/м гача
ортиши билан тебраниш амплитудаси 4,2 мм дан 1,4 мм гача камайиши
аниқланди.
7. Материалнинг тўрли тузилишини деформациялаш учун таъсир этиш
схемаси
таклиф
этилган
ва
деталларнинг
мураккаб
ясси-хажмдор
қобиқларининг ясси қисмидан хажмдор қисмига ўтиш участкасида шакл хосил
қилиш механизми ёритиб берилди ва жихознинг махсус шакл хосил қилувчи
элементининг бутунлай янги универсал геометрияси ишлаб чиқилди.
Автоматлаштирилган тизимда лойихаланган яхлит бичилган деталларни
материалдаги ипларининг деформацияланишини
хисобга олган
холда
материалнинг тўрсимон таркибини деформацияланиши назарий асослари
ишлаб чиқилди ва Basic Visual тилида Microsoft Access дастурий ресурслардан
30
фойдаланиб
бир
қатламли
материалларнинг
деформацияланишнинг
автоматизациялашган тахлил дастури ишлаб чиқилган.
8. Жихознинг ишчи органи геометрияси билан материалнинг тўрсимон
тузилишининг деформацияланишини ўзаро боғлиқлик схемаси таклиф этилди,
ва
тикув
махсулотларининг
яхлит
бичилган
деталларини
хажмли
шакллантириш ва шакл хосил қилиш учун қўлланиладиган жихознинг шакл
хосил қилувчи ишчи органларининг контурларини аниқлашнинг хисоблаш ва
график усуллари ишлаб чиқилди.
9. Яхлит бичилган ёқа шаклини мустахкамлигига таъсир этувчи детал
пакетларининг асосий физик – механик хусусиятлари аникланган: эгишдаги
каттиклик ва эгилишга чидамлилик. Яхлит бичилган ёканинг каттиклигини
аникловчи, ёка пакетининг эгилиш катталигини хисоблаш учун аналитик
богланиш таклиф этилган, кайсини асосий мато ипларига нисбатан елимли
кистирма иплприни хар-хил шу йуналишларга ракамли сонли курсаткичлари
тугрисида маълумот беришга, шунингдек яхлит бичиладиган детални тайерлаш
учун энг кулай пакетни танлашга имкон берди.
10. Асосий мато ипларига ва намуна кенглигига нисбатан елимли кистирма
ипларининг бурчак йуналишини каттиклик курсаткичига ва пакетларни
эгилишга чидамлилигига сезиларли даражада таъсири аникланган ва янгича
ёндашиш, яъни узунлиги ва кенглиги буйича пакет намуналари ва улчовлари
каттикликка синаб курилаётганида улчашга кулай булиши керак. Хар хил
кенгликдаги пакет наъмуналарини эгилишдаги каттикликка синалганда,
изланиш натижаларини таккослаш ва олиш учун каттикликни хисобловчи
формулага пакет йуналишларининг массаларига боғлик бўлган тузатиш
коэффициенти келтирилган.
11. Ёка, енг ва енг орка томон булаклари буйича мехнат унумдорлигини
оширувчи шунингдек уларни тайёрлашда кулланиладиган махкамловчи
жихозларни лойихалаш учун зарур талабларни кондирувчи ресурсларни
тежайдиган технологиялар буйича яхлит бичилган эркаклар устки кийим
деталлари шакл бериш ва ВТОнинг такомиллаштирилган чизмаси (схемаси)
ишлаб чикилган.
12. Диссертация иши доирасида ишлаб чикилган, бир катламли
материаллардан яхлит бичилган кийим деталларининг ташки кобигларини
деформацияланишини автоматлаштирилган ва тадбик этиш учун кабул
килинган дастурий материални «Узбекенгилсаноат» ДАЖ тикув корхоналарида
кулланишга
тавсия
килинган,
кайсики
Янги
тикув
махсулотларни
ассортиментининг хажмли кисмларини лойихалаш ва окилона хал килиш
томонларини кидириш (излаш) циклларини кискартиради. Орёл шахар енгил
машинасозлик илмий текшириш институти, «Радуга» ЁАЖ (Орёл ш.), «Тонг»
ОАЖ ва «8-март» ОАЖ, «Узбекенгилсаноат» ДАК, «Зобит» ҚК, «AFRON»
МЧЖ,
шунингдек
«Умид»
кичик
корхоналарининг
ишлаб
чиқариш
шароитларида диссертация натижаларини қўллашдан келаётган иқтисодий
унумдорлик, мехнат ва моддий ресурсларини иқтисод қилиш, махсулот
сифатини яхшилаш ва мехнат унумдорлигини оширишдан йилига 20 млн
сўмдан ортиди.
31
ДИССЕРТАЦИЯ МАВЗУСИ БЎЙИЧА ЧОП ЭТИЛГАН ИЛМИЙ
ИШЛАР:
Монография ва илмий мақолалар:
1
.
Меликов Е.Х., Ташпулатов С.Ш., Черепенько А.П. Определение режимов
формообразования и влажно-тепловой обработки деталей одежды // Швейная
промышленность. - Москва, 1989. - №1. – С. 46-47.
2
.
Коблякова Е.Б. Черепенько А.П., Ташпулатов С.Ш. Анализ точности
изготовления некоторых деталей одежды по малооперационной технологии //
Швейная промышленность. - Москва, 1989. - №2. – С.37-41.
3
.
Ташпулатов
С.Ш.,
Базаев
Е.М.,
Коблякова
Е.Б.
Деформационные
характеристики ткани при формировании пространственных оболочек //
Известия ВУЗов. Технология легкой промышленности. - Киев, 1990. - №2. –
С.23-25.
4.Ташпулатов С.Ш., Базаев Е.М., Коблякова Е.Б. Исследование процесса
формообразования цельновыкроенного воротника мужского пиджака //
Швейная промышленность. - Москва, 1990. - №6. – С.34-36.
5.Ташпулатов С.Ш., Коблякова Е.Б., Иванов С.С., Черепенько А.П. Предпосыл-
ки проектирования рабочих органов оборудования для малооперационной тех-
нологии // Швейная промышленность. – Москва, 1991. - №1. – С.38-40.
6. Salih Sh. Tashpulatov. Rifle // Institutional Investor. – New York, 1996. – р.30.
7.Ташпулатов С.Ш., Джураев А.Д. Оптимизация обеспечения качества
изготовления одежды по малооперационной технологии. Монография. -
Ташкент: Узинкомцентр, 2004. - 104 с.
8.Ташпулатов С.Ш. Расчет и анализ силы формообразования объемных деталей
одежды // Проблемы текстиля. – Ташкент, 2005. - №2. – С.49-50.
9.Ташпулатов С.Ш., Джураев А.Д. Расчет изгиба пакета деталей одежды //
Проблемы текстиля. – Ташкент, 2005. - №2. – С.59-61.
10
.
Ташпулатов С.Ш. Современное развитие малооперационных и безотходных
технологий изготовления швейных изделий // Проблемы текстиля. - Ташкент,
2005. - №3. – С.76-78.
11.Ташпулатов С.Ш., Джураев А.Д. Определение жесткости и несминаемости
пакетов цельновыкроенных деталей одежды // Проблемы текстиля. - Ташкент,
2005. - №3. – С.65-68.
12.Ташпулатов С.Ш. Разработка способов определения геометрии рабочих
органов оборудования // Проблемы текстиля. - Ташкент, 2005. - №3. – С.57-60.
13.Ташпулатов С.Ш. Разработка механизмов формообразования оболочек
деталей одежды // Проблемы текстиля. - Ташкент, 2005. - №4. – С.48-49.
32
14.Ташпулатов С.Ш. Исследование факторов, влияющих на устойчивость фор-
мы деталей одежды // Проблемы текстиля. - Ташкент, 2006. - №1. – С.76-79.
15.Ташпулатов С.Ш. Определение релаксации деформации двухслойных ткане-
вых оболочек // Проблемы текстиля. - Ташкент, 2005. - №4. – С.53-56.
16.Ташпулатов С.Ш. От унификации контуров деталей одежды к автоматиза-
ции технологических процессов их изготовления // Проблемы текстиля. - Таш-
кент, 2007. - №1. – С.68-72.
17.Ташпулатов С.Ш. Элементы теории деформирования образца ткани растя-
жением вдоль нитей основы и утка // Проблемы текстиля. - Ташкент, 2007. -
№1. – С.82-88.
18.Ташпулатов С.Ш. Методика определения деформирования сетчатой струк-
туры ткани при формовании деталей одежды // Наука. Образование. Техника. –
Ош, 2007. - №2. – С.150-154.
19.Ташпулатов С.Ш., Тавбаева Д.Ж. Основы ресурсосберегающей технологии
одежды // Проблемы текстиля. – Ташкент, 2007. - №3. –С.86-90.
20.Ташпулатов С.Ш., Расулова М.К. Исследование деформирования сетчатой
структуры ткани при формообразовании деталей одежды. Сообщения 1, 2. //
Проблемы механики. – Ташкент, 2007. - №4. –С.60-65.
21.Ташпулатов С.Ш., Шамухитдинова Л.Ш., Хабибуллаева М.А.,
Касымова Н.К. Перспективы развития ресурсосберегающих технологий изго-
товления одежды // Наука. Образование. Техника. - Ош, 2007. -№1. -С.108-111.
22.Ташпулатов С.Ш., Семигулова Э.А., Сатаров О.Т. Рациональные методы из-
готовления одежды // Проблемы текстиля. - Ташкент, 2007. - №3. -С.82-86.
23.Ташпулатов С.Ш. Влияние новых композиций на формоустойчивость дета-
лей одежды // Кимё ва киме технологияси. – Ташкент, 2007.-№3. –С.41-42.
24.Ташпулатов С.Ш. Напряженно-деформированное состояние оболочек
цельновыкроенных деталей одежды. - Монография, Ташкент. - ТТЕСИ, 2008.-
89с.
Муаллифлик гувохномалари ва патентлар:
25.Муал.гувохн. №1595435, МКИ А 41 Д 27/00. Юқори кийим учун яхлит би-
чилган ёқани ишлаб чиқиш усули / Черепенько А.П., Ташпулатов С.Ш., Иванов
С.С. - № 4347380/30-12; Талаб. 21.12.87. Нашр этил. 30.09.90, Бюл. №36. – 3 с.
26.Муал.гувохн. №1700962, МКИ Д 06 F 71/00. Юқори кийим учун яхлит би-
чилган енгга шакл бериш усули / Ташпулатов С.Ш., Меликов Е.Х. и др. -
№4628698/12; Талаб. 30.12.88. Хизм.уч.
27.Муаллифлик гувохномасини бериш бўйича ижобий қарор, талабнома
№4754451/12, МКИ D 06F 71/00. Яхлит бичилган ёқага шакл берувчи пресс /
Ташпулатов С.Ш., и др. Талаб. 31.10.89.
28.Муал.гувон. №1736402, МКИ А 41 Д 27/00. Эркаклар юқори кийими яхлит
бичилган ёқасни тайёрлаш усули / Ташпулатов С.Ш., Базаев Е.М. - №4868448;
Талаб. 26.06.90.
29.Муал.гувохн. №1756430 СССР, МКИ Д 06 F 71/00. Кийим деталларига шакл
берувчи пресс / Ташпулатов С.Ш., Черепенько А.П., Калугин М.М.-
№4851192/12; Талаб. 29.05.90. Нашр этил. 23.08.92, Бюл. №31.
33
30.Патент UZ № 03258. МКИ D 06F 27/00. Яхлит бичилган ёқага шакл берувчи
пресс / Джураев А.Д., Ташпулатов С.Ш., Салимова М.А. Талабнома № IAP
20040283. Талаб. 21.07.2004.
31.Патент UZ №03471. МКИ D А02 41/00. Юқори кийим учун яхлит бичилган
ёқани тайёрлаш усули / Ташпулатов С.Ш., Джураев А.Д., Салимова М.М. Та-
лабнома №IAP 20040284; Талаб. 21.07.2004.
32.Дастурий махсулот UZ№ DGU 01104 патент-гувохнома. Ресурсостежамкор
технология асосида кийим ишлаб чиқариш / Ташпулатов С.Ш. - DGU 20060048;
Талаб. 25.05.06.
33.Дастурий махсулот UZ№ DGU 01 патент-гувохнома. Ресурстежмкор техно-
логия асосида яхлит бичилган кийим деталлари қобиқларининг таранг-
деформацион холатини хисоблаш услуби / Ташпулатов С.Ш., Эргашов М.Э. -
DGU 20060105; Талаб. 03.10.2006.
34.Дастурий махсулот UZ№ DGU 01240 патент-гувохнома. Яхлит бичилган
кийим деталларининг мустахкамлигини хисоблаш алгоритми ва услуби / Таш-
пулатов С.Ш., Хабибуллаева М.А., Исмаилова С.И., Джаксимуратова С.М. -
№DGU20070027; Талаб. 20.03.2007.
35.Дастурий махсулот UZ№DGU 01332 патент-гувохнома. Яхлит бичилган ёқа
қобиғи деформацияси ва юзасининг ёйилмасини хисоблаш ва қуриш услуби /
Ташпулатов С.Ш. - №DGU20070114; Талаб. 31.07.2007.
36.Ўз.Р. давлат Патент идорасининг №IAP 20050284 талабномага мувофиқ их-
тирога патент бериш тўғрисидаги ижобий қарори. Чоксиз тўқилган қобиқ /
Ташпулатов С.Ш., Джураев А.Д., Алимбаев Э.Ш., Камилова Х.Х. Талаб.
12.12.2005.
37. Ўз.Р. давлат Патент идорасининг №IAP 20040421 талабномага мувофиқ их-
тирога патент бериш тўғрисидаги ижобий қарори. Кийим деталларига шакл бе-
рувчи пресс / Ташпулатов С.Ш., Джураев А.Д., Мансурова М.А. Талаб.
21.07.2004.
Илмий конференцияда тезислар:
38
.
Ташпулатов С.Ш., Коблякова Е.Б., Черепенько А.П. Качество изготовления
деталей
одежды
по
малооперационной
технологии
//
Изготовление
высококачественных
мужских
костюмов
на
базе
использования
высокопроизводительного
оборудования,
интенсивной
технологии
и
отечественных материалов: Тез. докл. - Челябинск, 1988. – С.10-11.
39.Ташпулатов С.Ш., Коблякова Е.Б., Черепенько А.П. Пути повышения
формоустойчивости и улучшения качества изготовления деталей одежды по
малооперационной технологии // Передовой опыт работы предприятий по
расширению ассортимента, улучшению качества продукции и экономному
использованию всех видов ресурсов в легкой промышленности: Семинар
материаллари. – Москва: МДНТП, 1988. – С.114-115.
40
.
Ташпулатов
С.Ш.
Предпосылки
к
промышленному
внедрению
малооперационной технологии изготовления одежды // Разработка новых
технологических процессов, оборудования и материалов для текстильной и
легкой промышленности: Сб. научных трудов МТИ. - Москва, 1989. – С.142-
143.
34
41.Ташпулатов С.Ш., Иванов С.С., Коблякова Е.Б. Релаксация ткани при
формовании плоских оболочек // Актуальные проблемы техники и технологии в
текстильной и легкой промышленности: Тез. докл. - Кировабад, 1989. – С.43-44.
42.Ташпулатов С.Ш. Совершенствование метода определения жесткости пакета
деталей одежды // Комплексное использование волокнистого сырья при
производстве товаров народного потребления: Тез. докл. - Ташкент, 1997. –
С.99-100.
43.Ташпулатов С.Ш., Андреева Е.Г. Способ определения геометрии рабочих
органов прессового оборудования // Комплексное использование волокнистого
сырья при производстве товаров народного потребления: Тез. докл. - Ташкент,
1997. – С.101-102.
44.Ташпулатов С.Ш. Определение поправочного коэффициента при расчете
жесткости пакетов деталей одежды // Замонавий илм-фан ва технологияларнинг
энг муҳим муаммолари: Тез. докл. – Джизак. 2004. – С.172.
45.Ташпулатов С.Ш., Алимова Х.А., Джураев А.Д. Определение жесткости па-
кетов деталей одежды // Тўқимачилик, енгил ва матбаа саноатларининг замона-
вий технологиялари ва истиқболли материаллари (Тўқимачилик-2004): Тез.
докл. - Ташкент, 2004. – С.147.
46.Ташпулатов С.Ш. Использование малооперационной технологии при выпус-
ке изделий различного ассортимента // Тўқимачилик, енгил ва матбаа саноатла-
рининг замонавий технологиялари ва истиқболли материаллари (Тўқимачилик-
2004): Тез. докл. - Ташкент, 2004. – С.148.
47.Ташпулатов С.Ш., Джураев А.Д. Определение параметров рабочих органов
прессового оборудования // Инновационные технологии: теория и практика:
Материалы международной научно-практической конференции, часть 2. - Ал-
маты, 2004. – С.3-5.
48
.
Ташпулатов С.Ш. Методы стабилизации формы деталей одежды // Иннова-
ционные технологии: теория и практика: Материалы международной научно-
практической конференции, часть 2. - Алматы, 2004. – С.38-43.
49. Ташпулатов С.Ш. Ресурсосберегающая технология изготовления швейных
изделий // Тўқимачилик, енгил ва матбаа саноатларининг замонавий техноло-
гиялари ва истиқболли материаллари (Тўқимачилик-2005): Тез.докл. - Ташкент,
2005. – С.74.50.
50.Ташпулатов С.Ш., Джураев А.Д. Предпосылки повышения качества изго-
товления одежды из текстильных материалов // Актуальные проблемы проек-
тирования и технологии изготовления текстильных материалов специального
назначения (ТЕХТЕКСТИЛЬ-2005): Тез.докл. - Димитровград, 2005. –
С.107-109.
51.Ташпулатов С.Ш., Алохитдинова Г.М., Бахадыров К.Г. Развитие высокоэф-
фективных ресурсосберегающих технологий изготовления одежды // Легкая
промышленность. Сервис: Сб. труд. Всероссийской научно-технической кон-
ференции в СФ МГУС. – Самара, 2005. – С.30-31.
52.Ташпулатов С.Ш. Проблемы формообразования при изготовлении одежды
из текстильных материалов // Актуальные проблемы проектирования и техно-
35
логии изготовления текстильных материалов специального назначения (ТЕХ-
ТЕКСТИЛЬ-2005): Тез.докл. - Димитровград, 2005. – С.111.
53.Исмаилова С.И., Ташпулатов С.Ш., Кадыров Т.Ж. Современные способы
повышения устойчивости формы швейных изделий // Роль молодых ученых в
развитии техники и технологии хлопкоочистительной, текстильной, легкой и
полиграфической промышленностей: Республиканская научно-техническая
конференция. - Ташкент, 2007. – С.135.
54.Ташпулатов С.Ш. Применение высокоэффективной ресурсосберегающей
технологии при изготовлении изделий легкой промышленности // Новое в тех-
нике и технологии текстильной и легкой промышленности: Международная
научно-техническая конференция. - Витебск, 2005. – С.114-116.
55.Ташпулатов С.Ш. Стабилизация формы швейных изделий // Международная
научно-практическая конференция «Инфотекстиль-2005».-Ташкент,2005. –С.91.
56.Ташпулатов С.Ш. Новое оборудование для ресурсосберегающей технологии
изготовления изделий // Современные проблемы и перспективы механики: Ме-
ждународная научно-техническая конференция, Институт механики и сейсмо-
стойкости сооружений АН РУз. - Ташкент, 2006. – С.45-47.
57.Ташпулатов С.Ш., Рафиков А.С. Новая конструкция установки для нанесе-
ния композиционных средств на полуфабрикат деталей одежды // Современные
проблемы свободной экономической зоны, науки, производства и подготовки
кадров в легкой и текстильной промышленности: Международная научно-
техническая конференция ТарГУ. – Тараз, 2006. – С. 156-157.
58.Ташпулатов С.Ш. Совершенствование методов получения бесшовных тка-
ных оболочек деталей одежды // Актуальные проблемы техники и технологии
хлопкоочистительной, текстильной, легкой и полиграфической промышленно-
стей (Текстиль-2006): Тез.докл. - Ташкент, 2006. – С.182.
59.Ташпулатов С.Ш. Исследование процесса деформирования пакета деталей
одежды // Современные проблемы механики, строительства и машиностроения:
Сб. труд. Международной научно-технической конференции в ПГУ
им.С.Торайгырова, том 3. - Павлодар, 2006. – С.80-82.
60.Ташпулатов С.Ш. Развитие технологии швейных изделий // Аспирант, док-
торант ва тадқиқотчиларнинг республика илмий-амалий анжумани: Сб.докл. -
Ташкент, 2007. – С.71-73.
61.Ташпулатов С.Ш. Повышение качества изготовления одежды из текстиль-
ных материалов // Перспективы развития инновационных и интеграционных
процессов хлопкоочистительной, текстильной, легкой и полиграфической про-
мышленностей», том 2: Сборник трудов МНТК. - Ташкент, 2007. -С.214-216.
62.Ташпулатов С.Ш. Использование химически активных рабочих средств –
композиций для фиксации формы деталей одежды // Химическая технология,
том 5, Тўпл. - Москва, 2007. -С.133.
Р Е З Ю М Е
диссертации Ташпулатова Салиха Шукуровича на тему «Разработка
высокоэффективной ресурсосберегающей технологии изготовления швейных
36
изделий» на соискание ученой степени доктора технических наук по
специальности 05.19.04 – Технология швейных изделий
Ключевые слова:
цельновыкроенная деталь, технологический процесс
формообразования, ВТО, ресурсосбережение, режимы, клеевая прокладка, ак-
тивная рабочая среда, формоустойчивость, вибропроцесс, пуансон, шаблон, па-
кет деталей.
Объекты исследования:
технологический процесс формообразования,
рабочие органы оборудований для формования и ВТО цельновыкроенных
деталей швейных изделий.
Цель работы:
создание научных основ по разработке высокоэффективной
ресурсосберегающей технологии изготовления деталей одежды, базирующейся
на сокращении технологических операций и снижении материалоемкости
изделий за счет применения цельновыкроенных деталей и максимального
использования формовочных свойств текстильных материалов.
Метод исследования:
использованы методы экспертных оценок,
основные положения теории сопротивления материалов, конструирования
разверток оболочек деталей одежды из тканей в сетях Чебышева.
Теоретические исследования основаны на методах механики машин, теории
колебаний, высшей математики и др. Экспериментальные исследования были
проведены
с
применением
современных
оборудований
в
условиях
промышленных производств, а также в сертификационных лабораториях
Орловского НИИЛегмаш и ТИТЛП.
Полученные
результаты
и
их
новизна:
разработаны
схемы
формообразования цельновыкроенных оболочек сложных плоско-объемных
форм; предложены механизмы формообразования сложных плоско-объемных
форм цельновыкроенных деталей одежды; разработаны способы формования
деталей; разработана методика определения формоустойчивости деталей;
предложена методика определения напряженности деформирования сетчатой
структуры ткани при формообразовании; разработаны расчетный и
графический
способы
определения
геометрических
параметров
формообразующего
элемента
оборудования
с
учетом
механизма
формообразования оболочек в сетях Чебышева; разработаны способ
повышения формоустойчивости и аналитический метод оценки устойчивости
формы деталей.
Практическая значимость:
разработана новая методика определения
формоустойчивости цельновыкроенных деталей; предложен аналитический
способ определения свойств тканей и пакетов, характеризующие их жесткость;
обоснована методика расчета напряженно-деформированного состояния сетча-
той структуры ткани при формообразовании; разработаны заявки и исходные
требования для проектирования и промышленного изготовления оборудования
по высокоэффективной ресурсосберегающей технологии. Данная исследова-
тельская работа включена в перечень приоритетных направлений науки и тех-
ники Республики Узбекистан и проводилась в соответствии с планами Государ-
ственных научно-технических программ ГНТП-6 и А-6-013 по рациональному
использованию сырьевых ресурсов.
37
Степень внедрения и экономическая эффективность:
результаты дис-
сертационной работы апробированы и приняты к внедрению в Орловский
НИИЛегмаш, швейные фабрики ЗАО «Радуга» (г.Орел), ОАО «Тонг» и «8 мар-
та» ГАК "Узбекенгилсаноат", СП «Зобит», ООО «AFRON», МП «Умид». Ожи-
даемая экономическая эффективность складывается за счет экономии трудовых
и материальных ресурсов, высвобождение работников и составляет порядка 20
млн. сум в год.
Область применения:
швейная промышленность.
Техника фанлари доктори илмий даражасига талабгор
Ташпулатов Салих Шукуровичнинг 05.19.04 – «Тикув буюмлари технологияси»
ихтисослиги бўйича «Тикув буюмларини ишлаб чиқаришнинг юқори самарали
ресурстежамкор технологиясини яратиш»
мавзусидаги диссертациясининг
РЕЗЮМЕСИ
Калитли с
ў
злар:
яхлит бичилган детал, шакл хосил қилиш жараёни,
ресурстежамкор, режим, елимли қатлам, фаол ишчи мухит, шакл сақлаш,
тебранма жараён, пуансон, шаблон, детал қатламлари
Тад
қ
и
қ
от объектлари:
шакл хосил қилиш технологик жараёни, яхлит
бичилган кийим деталларини шакллаш ва намлаб-иситиб ишлов бериш
жихозларининг ишчи органлари.
Ишнинг ма
қ
сади:
яхлит бичилган кийим деталларини қўллаб, технологик
жараён операцияларини, материал сарфини
ва бошқа
харажатларни
камайтирувчи, юқори самалари ресурстежамкор технология асосида юқори
сифатли тикув буюмларини ишлаб чиқаришнинг илмий асосларини яратиш.
Тад
қ
и
қ
от методи:
эксперт бахолаш методи, материаллар қаршилигининг
асослари, Чебишев тўрида тўқимачилик матосидан кийим деталлари қобиқ
ёйилмасини
конструкциялаш
назариясидан
фойдаланилган.
Назарий
тадқиқотлар машина механикаси, тебраниш назарияси, олий математика ва
бошқа методларга асосланган. Тажрибавий тадқиқотлар ишлаб чиқаришда
корхоналарида, хусусан Орел енгил машинасозлик
илмий текшириш институти
ва ТТЕСИ сертификация лабораторияси замонавий жиҳозларида ўтказилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги:
яхлит бичилган қобиқнинг
мураккаб ясси-фазовий шаклини хосил қилиш схемаси ишлаб чиқилган; яхлит
бичилган кийим деталларининг мураккаб ясси-фазовий шакл хосил қилиш
механизми яратилган; деталларни шакллаш усуллари тавсия этилган;
деталларнинг шакл сақлаш қобилиятини аниқлаш услублари ишлаб чиқилган;
шакл хосил қилиш жараёнида матода содир бўладиган таранг-деформация
холатини аниқлаш услублари таклиф этилган; Чебишев тўрига хос шакл хосил
қилиш механизмига монанд шакл хосил қилувчи ускуна элементларининг
геометрик шаклларини аниқлашнинг график ва хисоблаш усуллари ишлаб
чиқилган; деталларнинг шакл сақлаш йўллари ва уни аниқлашнинг аналитик
усуллари тавсия этилган.
Амалий а
ҳ
амияти:
яхлит бичилган кийим деталининг шакл сақлаш
хусусиятини аниқлаш усули яратилган; мато ва пакет хусусиятларини, хусусан
38
бикрлигини аниқловчи янги аналитик усул ишлаб чиқилган; шакл хосил қилиш
жараёнида матонинг тўрсимон структурасининг таранг-деформацион холатини
хисоблаш услуби асосланган; юқори самарали ресурстежамкор технология
жихозларини лойихалаш ва ишлаб чиқариш учун дастлабки талаблар мажмуаси
яратилди. Ушбу йўналиш ГНТП-6 ва А-6-013 Давлат дастурлари бўйича
Ўзбекистон Республикасида фан ва техниканинг устувор йўналишлари
рўйхатига киритилган.
Тадбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги:
Диссертация
ишининг натижалари Орел енгил машинасозлик
илмий текшириш институти ва
«Радуга» ЁАЖ (Орел ш.), «Ўзбекенгилсаноат» ДАКга қарашли «Тонг» ва «8
март» тикувчилик фабрикалари, «Зобит» ҚК, «AFRON» МЧЖда, шунингдек
«Умид» кичик корхонасида амалда текширилди ва ишлаб чиқаришга тадбиқ
этиш учун қабул қилинди. Диссертация натижаларидан ишлаб чиқариш шарои-
тида фойдаланишдан кутилаётган иқтисодий самарадорлик мехнат ва хом ашё
ресурсларни тежаш билан боғлиқ бўлиб, 20 млн. сўмни ташкил этади.
Қўлланиш сохаси:
тикувчилик саноати.
RESUME
Thesis of Salih Sh. Tashpulatov on the academic degree competition of the doctor of
technical science, speciality 05.19.04 – Clothing goods technology:
“Working out highly effective resources saving technology foes making clothing
goods”
Key words:
whole cut piece, technological process of forming, forming, wet-
wart treatment, resources saving, conditions, fabric, glue laying, active working, sur-
rounding, form stability, mechanism, vibration process, punch, pattern, pieces collec-
tion.
Researching objects:
technological forming process, forming and wet-warm
treatment of whole-cut clothes parts.
Aim of the work:
working out highly effective resources saving technology
for
making clothing goods by directed influence on technological forming process.
Researching method:
expert valuing methods, main points of materials resis-
tance theory, designing lay out of clothes part and Chebyshev nets were bazed on
machines mechanic methods, vibration theory, higher mathematics, etc.
Experimental researches were made in industrial conditions using modern
equipment and certificate laboratory in TITLI, ОryolNIILegmash.
Results and their novelty:
new schemes of forming 2-layers whole-cut (enve-
lope, cover), for complex flat-volume forms with curvilinear line of bend were
worked, out and the conditions of their forming were defined; mechanisms of form-
ing complex flat-volume forms of whole-cut clothes parts in technological process
were offered; new methods in making whole-cut parts, providing increasing in stabil-
ity of certain parts form due to improving forming quality were worked out; methodic
of determining density of net fabric structure deformation in forming and molding
was offered; for the first time calculation and graphic methods for formative element
for pressing equipment taking into account the way of forming covers in Chebyshev
nets were worked out; the method of increasing form stability of whole-cut clothes
39
parts and analytical method in valuing form stability of whole-cut clothes parts were
worked out; complex of principally new pressing equipment for realization of highly
effective resources saving technology in making clothes was worked out and cine-
matic scheme for a driving mechanism of forming set was founded.
Practical importance:
new methodic for defining form stability of whole-cut
parts was worked out; taking part of physical and mechanical properties in determin-
ing tension deformation conditions and technological process of forming was deter-
mined; analytical method for defining fabric quality index characterizing their stiff-
ness was offered; the methodic for defining tension-deformation state often fabric
structure in forming were received; tenders and necessary demands for designing and
industrial equipment producing using highly effective resources saving technology
recommendations for industrial realization of resources saving technology in making
clothing goods from whole-cut parts were worked out.
Inculcating mentioned above developments will enrich the theory of designing
goods using forming and wet-wart treatment due to highly effective properties in
form stability.
Inculcation degree and economical effectiveness:
The results of the disserta-
tion factories ОryolNIILegmash, “Raduga”, “Tong” and “March 8”, “Uzbekengil-
sanoat”, “Zobit”, “Afron”, ”Umid”. Economical effectiveness due to the results of the
dissertation in industrial conditions is supposed to be due to caving labor and material
resources, limiting employees and make 20 million sums.
Sphere of using:
light industry.
Изланувчи _____________
40
