Значение диеты в лечении артериальной гипертензии

ВАК
inLibrary
Google Scholar
Выпуск:
Поделиться
Нарзулаева, У., Самиева, Г., Лапасова, З., & Таирова, С. (2023). Значение диеты в лечении артериальной гипертензии . Журнал биомедицины и практики, 1(3/2), 111–116. https://doi.org/10.26739/2181-9300-2021-3-98
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

В статье представлена информация о важности соблюдения правил целевого и рационального питания, которые являются важными элементами здорового образа жизни в профилактике и лечении артериальной гипертонии, а также реализации программы диеты DASH. Диетический подход и рациональное питание, являющиеся одной из основ здорового образа жизни, широко используются в качестве немедикаментозного лечения многих заболеваний сердечно-сосудистой системы, в том числе артериальной гипертензии. При развитии артериальной гипертензии превышение рекомендованного количества соли увеличивает чувствительность резистивной сосудистой стенки к прессорным факторам. В результате повышается периферическое сопротивление и тонус артериол. В результате неуклонное повышение уровня артериальной гипертензии приводит к увеличению частоты травм и гипертонических кризов в органах-мишенях.


background image

БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ

|

ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ

|

JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE

№3 | 2021

111

Умида Рахматуллоевна НАРЗУЛАЕВА

umidanarzulaeva7@mail.ru

Гулноза Уткуровна САМИЕВА

samg83@rambler.ru

Зебинисо Хидировна ЛАПАСОВА

lapasovazebo75mail.ru

Сакина Баходировна ТАИРОВА

oniks126@yandex.ru

АРТЕРИАЛ ГИПЕРТОНИЯНИ ДАВОЛАШДА ДИЕТИК ЁНДАШУВНИНГ

АҲАМИЯТИ

For citation: U.R. Narzulaeva, G.U. Samieva, Z.X. Lapasova, S.B. Tairova THE IMPORTANCE OF
A DIET APPROACH IN THE TREATMENT OF ARTERIAL HYPERTENSION Journal of
Biomedicine and Practice. 2021, vol. 6, issue 3, pp.111-116



http://dx.doi.org/10.26739/2181-9300-2021-3-98


АННОТАЦИЯ

Мақолада артериал гипертонияни олдини олиш ва даволашда соғлом турмуш тарзининг

муҳим элементлари ҳисобланган мақсадли парҳез ва рационал овқатланиш қоидаларига риоя
қилиш ва DASH парҳез дастурини тадбиқ қилишнинг аҳамияти тўғрисида маълумотлар
келтирилган. Соғлом турмуш тарзининг асосларидан бири бўлган диетик ёндашув ва рационал
овқатланиш номедикаментоз даво сифатида кўпгина юрак қон томир тизими касалликларида
жумладан

артериал

гипертонияда ҳам кенг қўлланилади.

Артериал гипертония

ривожланишида ош тузи миқдорининг тавсия қилинган миқдоридан ортиқча бўлиши резистив
қон томирлар деворининг прессор омилларга нисбатан сезгирлигини оширади. Натижада
периферик қаршилик ҳамда артериолалар тонусининг ошишига сабабчи бўлади. Оқибатда
артериал гипертензия даражасининг турғун ошиши, нишон аъзоларда шикастланишлар ва
гипертоник кризлар кузатилишининг ошишига олиб келади.

Калит сўзлар

: артериал гипертония, соғлом турмуш тарзи, DASH парҳез дастури,

мақсадли парҳез, номедикаментоз даво

Умида Рахматуллоевна НАРЗУЛАЕВА

umidanarzulaeva7@mail.ru

Гулноза Уткуровна САМИЕВА

samg83@rambler.ru

Зебинисо Хидировна ЛАПАСОВА

lapasovazebo75mail.ru

Сакина Баходировна ТАИРОВА

oniks126@yandex.ru


background image

БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ

|

ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ

|

JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE

№3 | 2021

112

ЗНАЧЕНИЕ ДИЕТЫ В ЛЕЧЕНИИ АРТЕРИАЛЬНОЙ ГИПЕРТЕНЗИИ

АННОТАЦИЯ

В статье представлена информация о важности соблюдения правил целевого и

рационального питания, которые являются важными элементами здорового образа жизни в
профилактике и лечении артериальной гипертонии, а также реализации программы диеты
DASH. Диетический подход и рациональное питание, являющиеся одной из основ здорового
образа жизни, широко используются в качестве немедикаментозного лечения многих
заболеваний сердечно-сосудистой системы, в том числе артериальной гипертензии. При
развитии артериальной гипертензии превышение рекомендованного количества соли
увеличивает чувствительность резистивной сосудистой стенки к прессорным факторам. В
результате повышается периферическое сопротивление и тонус артериол. В результате
неуклонное повышение уровня артериальной гипертензии приводит к увеличению частоты
травм и гипертонических кризов в органах-мишенях.

Ключевые слова:

артериальная гипертензия, здоровый образ жизни, программа диеты

DASH, таргетированная диета, немедикаментозное лечение.

Umida Rakhmatulloevna NARZULAEVA

umidanarzulaeva7@mail.ru

Gulnoza Utkurovna SAMIEVA

samg83@rambler.ru

Zebiniso Xidirovna LAPASOVA

lapasovazebo75mail.ru

Sakina Baxodirovna TAIROVA

oniks126@yandex.ru

THE IMPORTANCE OF A DIET APPROACH IN THE TREATMENT OF ARTERIAL

HYPERTENSION

ANNOTATION

The article provides information on the importance of adhering to the rules of targeted diet and

rational nutrition, which are important elements of a healthy lifestyle in the prevention and treatment
of arterial hypertension, and the implementation of the DASH diet program. Dietary approach and
rational nutrition, which is one of the foundations of a healthy lifestyle, is widely used as a non-drug
treatment in many diseases of the cardiovascular system, including arterial hypertension. In the
development of arterial hypertension, an excess of the recommended amount of salt increases the
sensitivity of the resistive vascular wall to pressor factors. The result is an increase in peripheral
resistance as well as arteriola tone. As a result, a steady increase in the level of arterial hypertension
leads to an increase in the incidence of injuries to the target organs and the occurrence of hypertensive
crises.

Keywords:

arterial hypertension, healthy lifestyle, DASH diet program, targeted diet, non-drug

treatment.


Артериал гипертония катта ва кекса ёшли аҳоли орасида учраш даражаси, ногиронлик

ва ўлим кўрсаткичларининг юқорилиги бўйича долзарб аҳамият касб этмоқда. Касалликни
даволашдаги асосий мақсад эса юрак етишмовчилиги, касалликдан юзага келадиган ўлим
умумий хавфини максимал даражада ва узоқ муддатга камайтиришдир. Бунинг учун
коррекция қилиш имкони бўлган хавф омилларини бартараф этиш, ассоциацияланиб келувчи
клиник ҳолатларни ўз вақтида даволаш орқали артериал қон босимини мақсадли
даражаларгача пасайтириш муҳим шарт саналади .

Ўзбекистонда ҳар йили барча ўлим ҳолатларининг 78 фоизи юқумли бўлмаган

касалликлар туфайли юз бермоқда. 2017 йилда жинси ва ёши бўйича стандартлаштирилган
ўлим сабаблари умумий тузилмасида биринчи ўринни қон айланиш тизими касалликлари


background image

БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ

|

ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ

|

JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE

№3 | 2021

113

(69%), шу жумладан юрак ишемик касаллиги, артериал гипертония ва унинг асоратлари
(миокард инфаркти, бош мияга қон қуйилиши) эгаллади. Артериал гипертонияга чалинган
беморларда соғлом турмуш тарзини шакллантириш ва унга амал қилиш давони
самарадорлигини ошириш билан бирга ногиронлик ва ўлим кўрсаткичларини камайтиришда
ҳамда беморлар ҳаёт сифатини яхшилашда катта аҳамият касб этади[2,8].

Соғлом турмуш тарзининг асосларидан бири бўлган диетик ёндашув ва рационал

овқатланиш номедикаментоз даво сифатида кўпгина юрак қон томир тизими касалликларида
жумладан

артериал

гипертонияда ҳам кенг қўлланилади.

Артериал гипертония

ривожланишида ош тузи миқдорининг тавсия қилинган миқдоридан ортиқча бўлиши резистив
қон томирлар деворининг прессор омилларга нисбатан сезгирлигини оширади. Натижада
периферик қаршилик ҳамда артериолалар тонусининг ошишига сабабчи бўлади. Оқибатда
артериал гипертензия даражасининг турғун ошиши, нишон аъзоларда шикастланишлар ва
гипертоник кризлар кузатилишининг ошишига олиб келади. ЖССТ экспертлари томонидан
кунлик натрий миқдори 60-70 мэкв. дан (эквивалент 5 г. ош тузига тўғри келади). Афсуски
бугунги кунда бу кўрсаткич иқтисодий жиҳатдан ривожланган мамлакатларда юқори бўлиб,
ош тузининг кунлик истеъмоли 6-18 граммни ташкил қилмоқда. Жумладан бизнинг
мамлакатимизда бу кўрсаткич юқори бўлиб, ўртача 14,8 граммга тўғри келмоқда. Овқат
таркибидаги натрийнинг ортиқча миқдорда бўлиши (худди шунингдек литийнинг ҳам)
гидростатик қон босимининг ошиши ва гиперволемияга олиб келади. Натижада юракнинг
минутлик қон ҳайдаш ҳажми ошиб артериал гипертензия юзага келади. Силлиқ мушак
ҳужайраларида натрий ионлари концентрациясининг ошиб кетиши Na

+

-Ca

2+

механизмига

асосан ҳужайра ичидаги кальций ионларининг ҳам концентрациясини оширида. Оқибатда
резистив томирлар деворининг мушак қаватининг тонуси ошиб, артериал қон босимининг
кўтарилиши кузатилади. Одатда бу ўзгаришларнинг барчаси организмда калий ионлари
миқдорининг камайиши билан боради[7,8].

Артериал гипертонияни олдини олиш ва даволашдаги диетик ёндашувлар энг аввало

мақсадли парҳез ва рационал овқатланишдан бошланади. Рационал овқатланиш бу
балансланган, мунтазам (кун давомида камида 4 маҳал) овқатланиш бўлиб, озиқ-овқат
маҳсулотлари таркибида ош тузи ва атероген холестеринга бой ҳайвон ёғлари чекланган
бўлиши муҳим шарт саналади. Кўпчилик олимларнинг таъкидлашича кунлик таомномада ош
тузини чеклаш (кунлик истеъмол миқдори 5 гр. гача бўлиши) эса ўткир миокард инфаркти
ривожланиш хавфини 25% га камайтириш имконини беради. Шу ўринда 1 грамм ош тузи 0,4
грамм натрий миқдорига тенг бўлишини унутмаслик керак. Таркибида калий ва магний
микроэлементларини сақловчи озиқ овқат маҳсулотларини (майиз, денгиз карами, лавлаги,
кабачки, қовоқ, кўкатлар, гречка) мунтазам равишда истеъмол қилиш фойдали ҳисобланади.
Кунлик овқат рационида мева ва сабзавотлар мавсумга боғлиқ ҳолда суткалик истеъмол 200-
400 г ни ташкил қилиши керак. Нон таркиби кепакли ундан ва сули, жавдар каби фойдали дон
унларидан тайёрланган бўлиши, гўшт маҳсулотлари эса ёғсиз, гуруч, буғда ва қайнатиб
пиширилган таомларни истеъмол қилиш мақсадга мувофиқ бўлади. Таом ва салатларни
тайёрлашда кунгабоқар, зайтун мойларидан фойдаланиш эса атеросклеротик кардиоваскуляр
касалликларнинг олдини олишда муҳим мезонлардан саналиб, кунлик ёғлар истеъмоли
умумий энергия таркибининг 30% дан ошмаслиги ва тўйинган ёғ миқдори барча ёғларнинг 1/3
қисмидан ошмаслиги зарур. Мақсадли парҳезда атероген холестеринга бой ҳайвон ёғларини
кескин чеклаш ва омега3 ўсимлик мойлари истеъмолини муқобиллаштириш муҳим
жиқатлардан бири ҳисобланади[1, 4,5].

DASH инглизча «Dietary Approaches to Stop Hypertension» сўзларидан иборат

қисқартма бўлиб, ўзбек тилида «гипертониянинг олдини олишга қаратилган диетик
ёндашувлар» деган маънони англатади. DASH парҳез дастури юқори артериал қон босимини
пасайтириш ва тана вазнининг меъёрлашувига ёрдам берадиган мувозанатлашган
овқатланиш тизими бўлиб, парҳезнинг асосини калий ва магнийга бой мевалар, донли ва
дуккакли маҳсулотлар, ёғ миқдори кам бўлган гўшт маҳсулотлари, ёғлилик даражаси кам
бўлган сут маҳсулотлари ташкил килди. Шунингдек кунлик таомномадан ёғли овқатларни


background image

БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ

|

ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ

|

JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE

№3 | 2021

114

(айниқса атероген холестеринга бой ҳайвон ёғлари), тез ҳазм бўлувчи углеволар (қанд,
шакар), аччиқ, шўр, консерваланган ва дудланган овқатлар чекланди. DASH парҳез
дастурининг муҳим жиҳатларидан бири ҳисобланмиш ош тузининг суткалик миқдори ҳам
кескин чекланди ва калий миқдори оширилади[3].

Артериал гипертонияни номедикаментоз даволашда ЖССТ томонидан тавсия қилинган

соғлом овқатланиш тамойиллари мавжуд бўлган талабларга риоя қилиш самарадолиги юқори
бўлади. Бу тамойиллар қуйидагилар киради:

1.

Кунлик таомномадаги йодланган ош тузи миыдори 5 г дан ошмаслиги шарт.;

2.

Кунлик таомномадаги овқат маҳсулотларининг хилма хил бўлиши;

3.

Кунлик мевалар ва табий ҳолдаги сабзавотлар истеъмоли 400 г.дан кам бўлмаслиги;

4.

Кунлик таомномада нон (кепакли ун, буғдой, жавдар) ва дон маҳсулотлари (ёрмалар
кўринишида), картошка истеъмол қилиниши зарурлиги;

5.

Сут ва сут маҳсулотлари истеъмолиёғлилик даражаси паст бўлган мунтазам истеъмол
қилиш;

6.

. Ширинликлар, газли ва энергетик ичимликларни миқдорини кескин чеклаш; Шакар ва
қандни камроқ истеъмол қилиш

7.

Кунлик таомномада ҳайвон ёғларини чеклаш ва ўсимлик мойларини (кунгабоқар,
зайтун) истеъмол қилиш;

8.

Гўшт маҳсулотларидан қайнатилган ва димланган кўринишдаги ёғсиз бузоқ товуқ гўшти
ва балиқли таомлар истеъмоли мақсадга мувофиқдир;
Aввало, DASH парҳез дастури туз ва ҳайвон ёғларини чеклашни тавсия қилади. Рационда

фақат мевалар, сабзавотлар, донли ва кам ёғли сут маҳсулотлари, ўсимлик ёғлари (меъёрида),
балиқ ва ёғсиз гўштларга рухсат берилади[9,8,11].

Овқат рационидан ҳар қандай тез ҳазм бўлувчи углеводлар (шакар, ширинликлар, оқ нон,

пишириқлар, шарбатлар), таркиби крахмалга бой овқатлар (оқ гуруч, қайнатилган макарон),
ёғли овқатлар (сариёғ, пишлоқ, чўчқа ёғи, чўчқа гўшти, колбаса), газаклар (чипслар, тузли
ёнғоқлар, крекерлар), маргарин ва майонез кескин чекланади. Қон босимини пасайтириш ва
артериал гипертония ривожланишининг олдини олиш учун нафақат парҳезга риоя қилиш
(хусусан, DASH овқатланиш тизимига риоя қилиш), балки зарарли одатлардан воз кечиш,
жисмоний фаоллик билан шуғулланиш ва стресс даражасини бошқариш тавсия этилади.

Чекиш, спиртли ичимликларни истеъмол қилиш ва кофеинни ҳаддан ташқари кўп

истеъмол қилиш юрак-қон томир функциялари бузилишига олиб келиши мумкин - айниқса
стресс гормони кортизол кўтарилганда[13].

DASH парҳез дастури махсус озиқ-овқат маҳсулотларини сотиб олишни ёки мураккаб

рецептларни талаб қилмайди. Ҳар хил озиқ-овқат маҳсулотларидан маълум миқдордаги
порцияни кунлик истеъмол қилишга асосланган. Минтақада етиштириладиган мева ва
сабзавотлар таркибидаги углеводлар ва микроэлементлар айниқса калий миқдори инобатга
олган ҳолда овқатланишлар сони ҳар кунлик зарур бўлган калория миқдорига боғлиқ бўлади.
Калория миқдори ёшга ва айниқса жисмоний фаолликка қараб фарқ қилади[6, 12, 14].

Бемор мақсадли парҳезга одатланиб бориши учун парҳезни ўзгартириш аста-секинлик

билан, бир неча кунлар ёки ҳатто ҳафталар давомида амалга оширилиши лозим. Тавсия
этилади:

- биринчи куни тушлик учун, эртаси куни эса кечки овқат учун 1 та сабзавот (салат

кўринишида), шунингдек асосий овқатда ёки десерт сифатида 1 та мева қўшилади;

- ёғсиз ва кам ёғли сут маҳсулотларини истеъмол қилишни кунига уч маҳалга етказиш

ўрик шарбати ва қуритилган мева (олхўри, олча, олма) таркибли чойлар овқатланишлар
оралиғида тавсия этилади;

- Ёғсиз гўштни кунига 170 г гача чеклаш - овқатланиш учун 85 г;
- вегетариан ёки гўштсиз ҳафталик парҳезга икки ёки ундан ортиқ овқатни киритиш.

DASH парҳез дастурида мева ва сабзавотлар каби паст калорияли овқатлар кенг қўлланилади,
шунинг учун уни вазн йўқотиш учун ишлатиш мумкин.


background image

БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ

|

ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ

|

JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE

№3 | 2021

115

DASH парҳез дастурига асосланган мақсадли парҳезни одатдаги жисмоний тарбия

дастури (юриш ёки сузиш) билан уйғунлаштириш эса организм умумий резестентлигини
оширишга қолаверса метаболик синдром ривожланишининг олдини олишга ҳам ёрдам беради.
Пировардида артериал артериал қон босими кўрсаткичларининг мақсадли даражага
пасайишига эришилади ва беморларга иқтисодий жиҳатдан қийинчиликлар туғдирмайди[9].

Хулоса:

Шундай қилиб, артериал гипертония касаллигининг олдини олиш ва даволашда

DASH парҳез дастурига асосланган мақсадли парҳезни самарали қўллаш орқали беморларда
касаллик оқибатида юзага келадиган ногиронлик ва ўлим кўрсаткичларининг сезиларли
камайишига эришилади. Қолаверса моддий жиҳатдан стационарда даволаниш эҳтиёжини
камайтириб, унга сарфланадиган харажатларининг тежалишига ва энг муҳими беморлар ҳаёт
сифатининг яхшиланишига олиб келади. Буюк табиб, бобоколонимиз Абу Али ибн Сино
айтганидек ҳар кун мунтазам қатиқ истеъмол қилиниши ҳар қандай касалликни даволашга
ёрдам беради. Бизнинг серқуёш юртимиз мева ва сабзавотлари эса витаминлар ҳамда
микроэлементларга бойдир. Шундай экан юқори самарадорлик учун аҳоли орасида соғлом
турмуш тарзини кенг тарғиботи ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлиб қолади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.

The DASH Diet for Hypertension /T. Moore, L. Svetkey, L. [et al.] //Appel New York: Simon
& Schuster. ISBN 978-0-7432-0295-4. OCLC 47243951.

2.

Your Guide To Lowering Your Blood Pressure With DASH (PDF). U.S. Department of Health
and Human Services. April 2006. Retrieved 2011 — 12–28.

3.

Rationale and design of the Dietary Approaches to Stop Hypertension trial (DASH) / F.M.
Sacks [et al.] /Annals of Epidemiology (Elsevier) 5 (2): 108-118. doi:10.1016/1047–
2797(94)00055-X. ISSN 1047–2797. PMID 7795829.

4.

Щепкина О.И., Филипова В.Н., Китаева К.А., Болучевская О.А. Здоровый образ жизни,
как возможность полноценной жизни человека // Система ценностей современного
общества. №17-2. 2011.С. 196-197.

5.

Саидова Г. Т., Шайхова Г. И. Характеристика фактического питания и качественный
анализ нутриентов в рационе женщин климактерического периода //Вестник ТМА. –
2011. – №. 1. – С. 126-130.

6.

Narzullaeva Umida R, Samieva Gulnoza U, Samiev Utkur B, Kurbanova Gulbahor A, Lapasova
Zebo H. Arterial Hypertension in Central Asia. Int J Cur Res Rev. Vol 12 Issue 22, November,
2020, 95-99, http://dx.doi.org/10.31782/IJCRR.2020.122217

7.

A Clinical Trial of the Effects of Dietary Patterns on Blood Pressure / L.J. Appel [et al.] //The
New England Journal of Medicine (Massachusetts Medical Society) №335 (16). — Р. 1117–
1124. doi:10.1056/NEJM199704173361601. ISSN 0028–4793. PMID 9099655.

8.

Каримов Ш.И. Соғлом овқатланиш-саломатлик мезони Тошкент-“O’ZBEKISTON”-2015.
209-227 бетлар

9.

Нарзулаева У.Р., Самиева Г.У., Самиев У.Б “Иссиқ иқлимда артериал гипертония
бошланғич босқичларида клиник кечишининг ўзига хослиги ва даволашда
номедикаментоз ёндашувлар”. Биология ва тиббиёт муаммолари Научный журнал по
теоретическим

и

практическим

проблемам

биологии

и

медицины

https://doi.org/10.38096/2181-5674.2020.2 стр.190-192

10.

Seventh Report of the Joint National Committee on Prevention, Detection, Evaluation, and
Treatment of High Blood Pressure / A.Chobanian [et al.] /2003. 42 (6). Bethesda: U.S.
Department

of

Health

and

Human

Services.

P.

1206.

doi:10.1161/01.HYP.0000107251.49515.c2. ISSN 0194-911X. PMID 14656957. Retrieved
2011–12–28.

11.

У.Р. Нарзуллаева, Г.У. Самиева, З. С. Пардаева Pathogenetic aspects of verified risk factors
such as arterial hypertension and dyslipidemia in the development of chronic heart failure.
American Journal of Medicine and Medical Sciences 2020, 10(10): 776-779


background image

БИОМЕДИЦИНА ВА АМАЛИЁТ ЖУРНАЛИ

|

ЖУРНАЛ БИОМЕДИЦИНЫ И ПРАКТИКИ

|

JOURNAL OF BIOMEDICINE AND PRACTICE

№3 | 2021

116

12.

Age-specific relevance of usual blood pressure to vascular mortality: A meta-analysis of
individual data for one million adults in 61 prospective studies / S. Lewington, R. Clarke, N.
Qzilbash [et al.] / Lancet (London: Elsevier) 360 (9349): 1903–13. doi:10.1016/S0140-
6736(02)11911-8. PMID 12493255.

13.

The DASH Diet for High Blood Pressure: From Clinical Trial to Dinner Table / N. Karanja,
T.P. Erlinger, L. Pao-Hwa [et al.] // Cleveland Clinic Journal of Medicine (Lyndhurst, Ohio:
The Cleveland Clinic Foundation) 71 (9): 745–53. doi:10.3949/ccjm.71.9.745. ISSN 0891-
1150. PMID 15478706. Retrieved 2011–12–28 р.

14.

Clinical management of primary hypertension in adults. NICE guidelines CG127, 2011
(reviewed 2013). http://www.nice.org. uk/guidance/CG127 (12.12.2014)

Библиографические ссылки

The DASH Diet for Hypertension /T. Moore, L. Svetkey, L. [et al.] //Appel New York: Simon & Schuster. ISBN 978-0-7432-0295-4. OCLC 47243951.

Your Guide To Lowering Your Blood Pressure With DASH (PDF). U.S. Department of Health and Human Services. April 2006. Retrieved 2011 — 12–28.

Rationale and design of the Dietary Approaches to Stop Hypertension trial (DASH) / F.M. Sacks [et al.] /Annals of Epidemiology (Elsevier) 5 (2): 108-118. doi:10.1016/1047–2797(94)00055-X. ISSN 1047–2797. PMID 7795829.

Щепкина О.И., Филипова В.Н., Китаева К.А., Болучевская О.А. Здоровый образ жизни, как возможность полноценной жизни человека // Система ценностей современного общества. №17-2. 2011.С. 196-197.

Саидова Г. Т., Шайхова Г. И. Характеристика фактического питания и качественный анализ нутриентов в рационе женщин климактерического периода //Вестник ТМА. – 2011. – №. 1. – С. 126-130.

Narzullaeva Umida R, Samieva Gulnoza U, Samiev Utkur B, Kurbanova Gulbahor A, Lapasova Zebo H. Arterial Hypertension in Central Asia. Int J Cur Res Rev. Vol 12 Issue 22, November, 2020, 95-99, http://dx.doi.org/10.31782/IJCRR.2020.122217

A Clinical Trial of the Effects of Dietary Patterns on Blood Pressure / L.J. Appel [et al.] //The New England Journal of Medicine (Massachusetts Medical Society) №335 (16). — Р. 1117–1124. doi:10.1056/NEJM199704173361601. ISSN 0028–4793. PMID 9099655.

Каримов Ш.И. Соғлом овқатланиш-саломатлик мезони Тошкент-“O’ZBEKISTON”-2015. 209-227 бетлар

Нарзулаева У.Р., Самиева Г.У., Самиев У.Б “Иссиқ иқлимда артериал гипертония бошланғич босқичларида клиник кечишининг ўзига хослиги ва даволашда номедикаментоз ёндашувлар”. Биология ва тиббиёт муаммолари Научный журнал по теоретическим и практическим проблемам биологии и медицины https://doi.org/10.38096/2181-5674.2020.2 стр.190-192

Seventh Report of the Joint National Committee on Prevention, Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Pressure / A.Chobanian [et al.] /2003. 42 (6). Bethesda: U.S. Department of Health and Human Services. P. 1206. doi:10.1161/01.HYP.0000107251.49515.c2. ISSN 0194-911X. PMID 14656957. Retrieved 2011–12–28.

У.Р. Нарзуллаева, Г.У. Самиева, З. С. Пардаева Pathogenetic aspects of verified risk factors such as arterial hypertension and dyslipidemia in the development of chronic heart failure. American Journal of Medicine and Medical Sciences 2020, 10(10): 776-779

Age-specific relevance of usual blood pressure to vascular mortality: A meta-analysis of individual data for one million adults in 61 prospective studies / S. Lewington, R. Clarke, N. Qzilbash [et al.] / Lancet (London: Elsevier) 360 (9349): 1903–13. doi:10.1016/S0140-6736(02)11911-8. PMID 12493255.

The DASH Diet for High Blood Pressure: From Clinical Trial to Dinner Table / N. Karanja, T.P. Erlinger, L. Pao-Hwa [et al.] // Cleveland Clinic Journal of Medicine (Lyndhurst, Ohio: The Cleveland Clinic Foundation) 71 (9): 745–53. doi:10.3949/ccjm.71.9.745. ISSN 0891 1150. PMID 15478706. Retrieved 2011–12–28 р.

Clinical management of primary hypertension in adults. NICE guidelines CG127, 2011 (reviewed 2013). http://www.nice.org. uk/guidance/CG127 (12.12.2014)

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов