JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
17
`
О‘SIMLIK MOYLARINI SAMARALI RAFINATSIYALASH JARAYONINI
TADQIQ QILISH
Kurbanova Fazilat Alisherovna
Toshkent kimyo texnologiya instituti, magistratura talabasi
Otanazarova Dildora Oybek qizi
Toshkent kimyo texnologiya instituti, magistratura talabasi
Ruziboyev Akbarali Tursunboyevich
Toshkent kimyo texnologiya instituti, professor
Abduraximov Axror Anvarovich
Toshkent kimyo texnologiya instituti, professor
Achilova Sanobar Sabirovna
Urgench davlat universiteti, dosent
Annotatsiya.
Paxta moyinining sifat kо‘rsatkichlariga turli xil regantlarning ta’siri tadqiq qilingan
va maqbul reagentlar tanlangan. Paxta moylarini ishqoriy rafinasiyalashda an’anaviy kaustik sodaning
bir qismining о‘rniga natriy silikatning suvli eritmasidan foydalanish moyning sifat kо‘rsatkichlarini
yaxshilashi aniqlangan. Paxta moyini an’anaviy kaustik soda va natriy silikatning suvli eritmalari bilan
bosqichli rafinasiyalash texnologiyasi ishlab chiqilgan.
Kalit
sо‘z.
Rafinatsiya, kislota soni, ishqor, natriy silikat, soapstok,
sifat, samara, chiqindi,
yо‘qotish, paxta moyi, kalsiy gidroksid, kaustik soda.
ИССЛЕДОВАНИЕ ПРОЦЕССА ЭФФЕКТИВНОЙ РАФИНАЦИИ
РАСТИТЕЛЬНЫХ МАСЕЛ
Аннотация.
Исследовано влияние различных реагентов на показатели качества
хлопкового масла и подобраны оптимальные реагенты. Установлено, что при щелочной
рафинаsии хлопкового масла использование водного раствора силиката натрия вместо порции
традиsионной каустической соды улучшает качество масла. Разработана технология ступенчатой
рафинации хлопкового масла водными растворами традиционной едкого натра и силиката
натрия.
Ключевые слова.
Рафинирование, кислотное число, щелочь, силикат натрия, соапсток,
качество, эффективность, отход, потери, хлопковое масло, гидроксид калция, едкий натр.
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
18
`
RESEARCH ON THE PROCESS OF EFFECTIVE REFINING OF VEGETABLE
OILS
Abstract.
The effect of various reagents on the quality parameters of cottonseed oil was
investigated and the optimal reagents were selected. In the alkaline refining of cottonseed oil, the use
of an aqueous solution of sodium silicate instead of a portion of the traditional caustic soda has been
found to improve the quality of the oil. The technology of step-by-step refining of cottonseed oil with
aqueous solutions of traditional caustic soda and sodium silicate has been developed.
Key word.
Refining, acid number, alkali, sodium silicate, soapstock, quality, efficiency, waste,
loss, cottonseed oil, calcium hydroxide, caustic soda.
KIRISH
О‘simlik moylarini rafinasiyalash (tozalash) jarayoni moy tarkibidagi yо‘ldosh moddalar,
mexanik qо‘shimchalar va moy tarkibida bо‘lishi tavsiya qilinmaydigan boshqa moddalarni chiqarib
yuborishni о‘z ichiga oladi[1].
Moylarning yо‘ldosh moddalari tarkibiga fosfatidlar, yog‘ kislotalari, pigmentlar, turli
sovunlanmaydigan moddalar va о‘simlikning о‘sish davrida hamda moyli urug‘ yetilish davrida
sintezlanadigan ba’zi moddalar kiradi [3]. Qayta ishlash jarayonlarida texnologik parametrlar (harorat,
namlik, bosim va b.) bu moddalarning kо‘pchiligi о‘z xususiyatlarini о‘zgartirib nafaqat moy sifatiga
ta’sir qiladi, balki ulardan ikkilamchi mahsulot sifatida samarali foydalanish imkonini ham kamaytiradi.
Rafinasiya jarayonining oldiga qо‘yiladigan muhim muammolardan biri bu, moyni keraksiz
moddalardan tozalash bilan birga ajratib olinadigan ikkilamchi mahsulotlarni tabiiyligini saqlab qolish
va ikkilamchi mahsulot sifatida samarali foydalanishdan iborat. Rafinasiyaning tо‘liq sikli о‘z ichiga
quyidagilarni oladi: fosfatidlarni chikarib yuborish; mumsimon moddalardan tozalash; erkin yog‘
kislotalarini ajratish; rang va hid beruvchi moddalardan tozalash [2].
Ilyasov A.T. va b. tomonidan rafinasiyalangan moy chiqishi va sifatini oshirish maqsadida
monoetanolamin bilan forrafinasiya qilish usuli ishlab chiqilgan [4-6]. Bu usulga kо‘ra qora moyga
0,5-1,0% miqdorida monoetanolamin qо‘shiladi va moyning kislota soni 3,2 martagacha
kamaytirilishiga erishiladi.
Mualliflar tomonidan qora paxta moyini karbamid eritmasi bilan forrafinasiya qilish ustida ham
ishlar olib borilgan [7]. Aniqlanishicha 10-20% konsentrasiyali karbamid eritmasi bilan qora moy
massasiga nisbatan 0,5-1,0% miqdorda 45-55°S haroratda 30 min ishlov berilganda rafinasiyalangan
moyni chiqishi va sifati oshadi.
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
19
`
О‘simlik moylarini rafinasiya qilishni jadallashtiruvchi, rafinasiyalangan moyni sifatini
yaxshilovchi turli usullar ustida kо‘plab izlanishlar olib borilgan.
Mualliflar [8] paxta moyini rafinasiyalashda karbamidni qо‘llash bо‘yicha ilmiy tadqiqot olib
bordilar. Bunda optimal konsentrasiya 30%, kristall holidagi karbamid sarfi 0,4% ekanligi aniqlandi.
Ilyayev I. va Mechenov G. [9] ekstraksiya qilingan paxta moyini rafinasiya qilish jarayonini
о‘rganishgan. Moyni emulsion ishqoriy rafinasiya qilingan. Rafinasiya samaradorligiga erishish uchun
400 g/l konsentrasiyali ishqorni nazariy ishqor sarfidan 300% ortiqcha miqdor bilan rafinasiya qilinadi.
Moyni sifati oshib yо‘qotishlari kamayadi.
Paxta moyini ishqoriy neytrallash bо‘yicha olib borilgan tadqiqot natijalari [10] juda tanqis va
qimmat natriy gidroksidni natriy alyuminatning eritmasi bilan almashtirish samarali ekanligini kо‘rsatdi.
Natriy gidroksidning bir qismini natriy alyuminat bilan almashtirish va yuqori sifatli mahsulot olish
maqsadida xom paxta moyini natriy alyuminat va natriy ishqori eritmalari bilan bosqichma-bosqich
uzluksiz rafinasiyalash olib borildi. Bunda ishqoriy neytrallashning birinchi bosqichida kislota soni va
moydagi hamrox moddalarning miqdori ma’lum miqdorda kamayishi aniqlangan, sо‘ngra olingan oraliq
mahsulot natriy gidroksid bilan tugal rafinasiya qilingan.
Majidov K.X. va b. [11] tomonidan natriy gidroksid va Na alyuminatning ishqorli eritmasidan
foydalanib, ikki bosqichli rafinasiyalash texnologiyasi ishlab chiqilgan. Bunda asosan yuqori kislota
soniga ega bо‘lgan moylar olinadi. Birinchi bosqich rafinasiyalash Na alyuminatning ishqorli eritmasi
bilan olib boriladi. Bu asosan aniqlangan kislota soniga ega bо‘lgan, neytrallanayotgan qora yog‘ni
kislota soni va rangini pasaytirish uchun kerak bо‘ladi. Dastlabki qora yog‘ni (paxta moyi) kislota soni
(4,1-14,0 mg KON dan 2,1-8,7 mg KON gacha) rangini esa (21-39 qizil birlikdan 13-27 qizil
birlikkacha) tushirib beradi.
TADQIQOT OBYEKTI VA USULLARI
Yog‘ va moylarning kislota soni spirtli efir usulida, yog‘larning erish va yog‘ kislotalarining
qotish harorati ma’lum usul[12]da, yog‘ va moylarning rangi Lovibond rang о‘lchash asbobi yordamida
aniqlandi[12]. Moylarning yog‘ kislotalari tarkibi, ularning metil efirlarini gaz-suyuqlik
xromotografiyalash usuli bilan aniqlandi[12]. Yog‘ kislotalarning metil efirlari [12]da bayon etilgan
usulda olindi.
NATIJA VA ULARNING MUHOKAMASI
Ma’lumki, och rangli о‘simlik moylarini ishqorli tozalash uchun kaustik soda о‘rniga faolligi
jihatidan gidroksid natriydan past bо‘lgan silikat natriy yoki kalsiy gidroksid qо‘llaniladi. Ammo, ular
tanlab ta’sir qilish bо‘yicha gidroksid natriydan kо‘ra ustunroqdir, bu esa ularni press va ekstraksiya
paxta moyini ishqorli tozalashda qо‘llashga asos bо‘ladi.
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
20
`
Biz tomonimizdan yuqorida qayd qilingan ishqorli reagentlar qо‘llanilgan holda mazkur
turdagi paxta moylarining taqqoslanayotgan sharoitlarda, aynan, teng konsentrasiyalarda va ortiqcha
ishqorda, 50-55
0
S haroratda va moy aralashmasining ishqor bilan100 ayl/daq. Sharoitida
aralashtirilishida tozalanishi о‘rganildi. Paxta moyini ishqorli tozalash jarayonining asosiy sifat va
miqdoriy kо‘rsatikichlari tahlil qilindi(1 va 2 jadvallar).
1 - jadvaldan kо‘rinib turibdiki, press paxta moyini tozalash vaqtida о‘rganilgan ishqorli
reagentlar moyning tanlangan kо‘rsatkichlarining о‘zgarishiga turli faollikni namoyon qilishadi.
1-jadval
Presslangan paxta moyining kaustik soda, natriy silikat va kalsiy gidroksid eritmalari yordamida
tozalash jarayonida sifat kо‘rsatkichlarining о‘zgarishi
Kо‘rsatkich
nomi
О‘lchov
birligi
Boshlang‘ich
press moyi
Ishqoriy reagent bilan qayta ishlangan moy
(150 g/l konsentrasiya va 0,5% ortiqcha
miqdor)
Kaustik soda
Natriy
silikat
Kalsiy
gidroksid
Kislota soni
mg KON/g
4.15
0.21
0.28
0.41
Peroksid soni
mmol/kg
16.2
7.8
8.9
10.5
35 sariq
birlikdagi
rangi
Qiz. bir
50,6
10,8
19,4
17,1
Kо‘k bir.
2,6
0,1
0,3
0,2
Tozalangan
moyning
chiqishi
%
-
0.1
0.3
0.2
Xususan, moyning kislota va peroksid sonlarining kamayishiga eng katta ta’sirni kaustik soda,
keyin natriy silikati va oxirida kalsiy gidroksid kо‘rsatadi. Moyning rangdorligiga – kaustik soda, kalsiy
gidroksidi va oxirida natriy silikati ta’sir kо‘rsatadi. Bunda tozalangan moyning eng kо‘p chiqishi
birinchi navbatda kalsiy gidroksidi, keyin natriy silikati va kaustik soda ishlatilganda erishiladi.
Albatta, press paxta moyini tozalashda kalsiy gidroksidining qо‘llanilishi kislota sonining standart
talablarigacha kamayishini ta’minlamaydi.
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
21
`
2-jadval
Ekstraksiyalangan paxta moyining kaustik soda, natriy silikat va kalsiy gidroksid eritmalari yordamida
tozalash jarayonida sifat kо‘rsatkichlarining о‘zgarishi
Kо‘rsatkich nomi
О‘lchov
birligi
Boshlang‘ich
press moyi
Ishqoriy reagent bilan qayta ishlangan
moy (150 g/l konsentrasiya va 0,5%
ortiqcha miqdor)
Kaustik
soda
Natriy
silikat
Kolsiy
gidroksid
Kislota soni
mg KON/g
7,22
0,25
0,3
0,47
Peroksid soni
mmol/kg
20,2
9,6
11,4
12,9
35 sariq birlikdagi rangi
Qiz. bir
70,6
12,0
25,0
20,0
Kо‘k bir.
4,8
0,2
0,8
0,4
Tozalangan moyning
chiqishi
%
-
86,8
89,9
90,3
2 - jadvaldan kо‘rinib turibdiki, ishqorli reagent sifatida kaustik soda va natriy silikatining
qо‘llanilishi standart talablariga muvofiq bо‘lgan moyni olishga imkon beradi. Kalsiy gidroksidi
qо‘llanilganda tozalangan ekstraksiya paxta moyining kislota soni standart talablaridan ortib ketadi, bu
esa uni alohida ishlatishga yо‘l qо‘ymaydi. Natriy silikati moyning kislota sonini standart
talablarigacha kamaytirsada, biroq tozalangan moyning rangdorligi yuqoriligicha qoladi va bu, uni
kamaytirish bо‘yicha qо‘shimcha usullarni bajarishni talab qiladi.
Shunday qilib, press va ekstraksiya paxta moylarini ishqorli tozalash
uchun yuqori tanlovli natriy silikati(NaOH о‘rniga) yoki an’anaviy kaustik sodani natriy silikati
bilan birgalikda qо‘llash maqsadga muvofiq bо‘ladi. Bunda ularning suvli eritmalar kо‘rinishidagi
konsentrasiyasi va ortiqchasi kislota soni va tozalanayotgan rafinasiyalanmagan paxta moyining
rangidan kelib chiqqan holda aniqlanadi.
Taklif etilayotgan, birinchi bosqichida kaustik sodaning suvli eritmasi, ikkinchi bosqichida
esa silikat natriy(III vaIV navlar, shuningdek paxtaning nostandart urug‘larini qayta ishlashda)
qо‘llanilgan holda paxta moyini rafinasiyalashning ikki bosqichli texnologiyasini yuqorida
kо‘rsatilgan kamchiliklarni bartaraf qilishga imkon berdi. Bunda korxonada paxta urug‘lariningIII
vaIV navlari aralashmasi qayta ishlandi. Olingan rafinasiyalanmagan paxta moyi tо‘q rangga ega
bо‘lgani uchun bir martalik ishqorli tozalanishni qariyb bajarib bо‘lmadi, bu esa bizni ikki bosqichli
tozalashni о‘tkazishga majbur qildi(3 jadval).
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
22
`
3-jadval
Kaustik soda va natriy silikat bilan paxta moyini ikki bosqichli ishqorli rafinasiyalash
kо‘rsatkichlari
Ishqorli eritma
konyentrasiyasi, g/l
Moyning sifat kо‘rsatkichlari
Kislota soni mg
KON/g
35 sariq birlikdagi rangi
Tozalangan
moyning
chiqishi
Qiz.bir.
Kо‘k bir.
Ishqoriy rafinasiyaning birinchi bosqichi: kaustik soda eritmasi
150
1,03
26,5
0,9
93,1
200
0,91
21,3
0,5
91,4
250
0,62
19,8
0,2
89,2
Ishqoriy rafinasiyaning ikkinchi bosqichi: natriy silikat eritmasi
150
0,32
14,3
0,2
87,4
200
0,23
11,7
0,1
86,1
250
0,17
8,4
-
85,0
3-jadvaldan kо‘rinib turibdiki, birinchi bosqichida kaustik sodaning suvli eritmasi, ikkinchi
bosqichida esa silikat natriy qо‘llanilgan holda tо‘q rangli paxta moyini ikki bosqichli ishqorli
rafinasiyalashning qо‘llanilishi och rangli va chiqish miqdori qoniqarli bо‘lgan, tozalangan moyni
olishga imkon berdi.
XULOSA
Presslangan va ekstrasiyalangan paxta moylarini ishqoriy rafinasiyalashda an’anaviy
qо‘llanilayotgan kaustik soda о‘rniga erkin yog‘ kislotlari va boshqalari bilan tanlab о‘zaro
birikadigan natriy silikatning suvli eritmasidan foydalanish samarali ekanligi aniqlandi.
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
23
`
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR / REFERENCES
1. О‘zRVM 2020 yil 17 noyabrdagi 724-sonli “Yog‘-moy mahsulotlarining havfsizligi
tо‘g‘risidagi umumiy texnik reglamenti tasdiqlash haqida”gi qarori, 4-8 ilovalar
2. Kadirov Y., Ruzibayev A. Yog’larni qayta ishlash texnologiyasi. -T.: “Fan va
Texnologiya”. 2014. -320 b. 80
3. Wolf Hamm, Richard J. Hamilton, Gijs Calliauw. Edible Oil Processing, 2nd Edition. -
USA, Wiley-Blackwell. 2013, 342 Pages
4. Qodirov Y., Raximov M. Yog’larni qayta ishlash texnologiyasi. T.: “Iqtisod-Moliya”. 2013. -
300 b. 15
5. Arutyunyan N.S., Kornena YE.P., Nesterova YE.A. Rafinasiya masel i
6. Ilyasov A.T. Sovershenstvovaniye texnologii pererabotki xlopkovix semyan i rafinasii masla.
Dissert. na soisk. uch. st. dokt. texn. nauk. Tashkent, 1996, - S. 350.
7. Urakov P.M. Texnologiya polucheniya kachestvennogo xlopkov masla i shrota. Dissert. na
soisk. uch. st. kand. texn. nauk. Tashkent, 1997
8, Mirzoyev A.N., Narzikulova K.T., Ilyasov A.T., Serkayev K.P. Perspektivi primeneniya
karbamida v prosesse rafinasii xlopkovogo masla. Maslojir.prom-st.2004,№4,s.31-32.
9. Ilyayev I., Mechenov G. Podobryavane texnologiya za rafiniranena poluchi ekstraksionni
masla (Uluchsheniye texnologii rafinasii xlopkovix ekstraksionnix masel). //Maslo-sopunena kromet. -
1999. №2. - S. 1-8.
10. Ismatov S.SH., Majidov K.X. Sposob rafinasii xlopkovogo masla. “Maslojir.prom-
st”.2013.№6.s.23-24.
11. Majidov K. X., Ismatov S. SH., Abdullayev R., Zayniyev M. F., Majidova N. K., Bozorov
D. X. Sovershenstvovaniye texnologii rafinasii xlopkovogo masla. Maslojir. prom-st. 2014, № 2, S.26-
12. Qodirov Y. Yo’glarni qayta ishlash tehnologiyasidan laboratoriya mashg’ulotlari. - Toshkent:
Cho’lpon, 2005.-168 b.
