JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
34
`
O'SIMLIK MOYLARINING SUPERKRITIK SUYUQLIK HOLATIDA
GIDROGENLASH TEXNOLOGIYASINI TADQIQ QILISH
Meliyeva Nargiza Fayzullayevna
Toshkent kimyo-texnologiya instituti, magistratura talabasi
Yunusov Obidjon Qodirovich
Toshkent kimyo-texnologiya instituti, dotsent, t.f.n.
Ro’ziboyev Akbarali Tursunboyevich
Toshkent kimyo-texnologiya instituti, professor, t.f.n.
E-mail:
Annotatsiya
:
Bugungi kunda yog’lar tarkibidagi trans kislotralar miqdorini kamaytirish dolzarb
masalalaridan biri bo’lib, uni bartaraf etishning bir nechta usullari ishlab chiqilgan. Mazkur tadqiqot
ishida o'simlik moylarini superkritik suyuqlik holatida gidrogenlash texnologiyasi adabiyotlar tahlili
orqali o’rganilgan. O'simlik moylarini superkritik suyuqlik holatida gidrogenlash texnologiyasining
prinsipal sxemasi ishlab chiqilgan va texnologik rejim meyorlari aniqlangan.
Kalit so’zlar
:
gidrogenlash, salomas, tran yog’ kislota, superkritik suyuqlik, harorat, katalizator,
vodorod, texnologik rejim meyorlari
ИССЛЕДОВАНИЕ ТЕХНОЛОГИИ ГИДРИРОВАНИЯ РАСТИТЕЛЬНЫХ
МАСЕЛ В СВЕРХКРИТИЧЕСКИХ ФЛЮИДНЫХ УСЛОВИЯХ
Аннотация.
На сегодняшний день снижение количества трансжирных кислот в жирах
является одной из актуальных проблем, и разработано несколько методов ее устранения. В
данном исследовании технология гидрогенизаsии растительных масел в состоянии
сверхкритического флюида изучалась на основе анализа литературы. Разработана
принципиальная схема технологии гидрогенизации растительных масел в состоянии
сверхкритического флюида и определены нормы технологического режима.
Ключевые слова
:
гидрирование, саломас, трансжирная кислота, сверхкритический
флюид, температура, катализатор, водород, нормы технологического режима.
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
35
`
RESEARCH OF HYDROGENATION TECHNOLOGY OF VEGETABLE
OILS IN SUPERCRITICAL FLUID CONDITION
Abstract.
Today, reducing the amount of trans acids in fats is one of the urgent issues, and several
methods of its elimination have been developed. In this study, the technology of hydrogenation of
vegetable oils in the state of supercritical fluid was studied through literature analysis. The principle
scheme of the technology of hydrogenation of vegetable oils in the state of supercritical fluid has been
developed and the norms of the technological regime have been determined.
Key words
:
hydrogenation, salomas, trans fatty acid, supercritical fluid, temperature, catalyst,
hydrogen, norms of technological regime
KIRISH.
Gidrogenlangan o'simlik moylari 20-asrning 1-yarmidan boshlab oziq-ovqat mahsulotlarida
keng qo'llanila boshlagan[1]. O'simlik moylari eng muhim oziq-ovqat yog'lari bo'lib, dunyodagi iste'mol
qilinadigan oziqa yog'larning 70% dan ortig'ini tashkil qiladi. Gidrogenlangan o'simlik moylari umumiy
ovqatlarda o'ziga xos ta’m, tiniqlik, surkaluvchanlik, plastiklik va oksidlanish barqarorligini ta'minlaydi.
Ammo gidrogenlangan yog'lar yuqori miqdordagi trans yog' kislotalarni o'z ichiga oladi, ular qon
zardobidagi past zichlikdagi lipoprotein xolesterin darajasini ko'tarish va yuqori zichlikdagi lipoprotein
xolesterin darajasini pasaytirish orqali yurak-qon tomir kasalliklari xavfini oshiradi[2]. Trans yog'
kislotalarining sog'likga nisbatan xavotirning kuchayishi sababli trans yog' kislotalarining chegara
ulushini qo'llash taklif qilindi[3,4]. Amerika Qo'shma Shtatlarida 2003 yil iyun oyida tasdiqlangan
qonunchilik barcha oziq-ovqat yorliqlarida trans yog'lar tarkibini ko'rsatishni talab qiladi. O’zbekistonda
esa Вazirlar Mahkamasining 2020 йил 17 ноябрдаги 724-sonli “Yogʼ-moy mahsulotlarining havfsizligi
toʼgʼrisidagi umumiy texnik reglamenti tasdiqlash haqida”gi qarorining 4-8 ilovalariga muvofiq yogʼ-
moy mahsulotlari tarkibidagi trans kislotalar miqdori 2% dan oshmasligi belgilab qoʼyildi.
Trans yog'li
kislotalar bilan bog'liq sog'liq muammolari moylarni gidrogenlashning muqobil usuli sifatida - an'anaviy
gidrogenlashdan ko'ra qimmatroq bo'lishi mumkin bo'lgan muqobillar: moylarni qattiq yog’lar bilan
pereeterifakatsiyalash, fraksiyalash yoki aralashtirishga qiziqish uyg'otdi. Muqobil usullar qandolat
mahsulotlari, margarinlar va shorteninglar kabi keng assortimentdagi yog’ mahsulotlarini ishlab
chiqarish uchun fizik va kimyoviy xususiyatlari mos bo'lgan istalgan yog'larni osonlikcha ishlab
chiqarish imkonini bermaydi. Shu sababli, muqobil usullar o'simlik moylarini gidrogenlashni osonlik
bilan almashtira olmadi. Agar gidrogenlash jarayonida trans yog' kislotalari sezilarli darajada kamayishi
mumkin bo'lsa, gidrogenizatsiya oziq-ovqat ishlab chiqarish uchun maqbul tanlovdir. Elektrokatalitik
gidrogenlash[5], qimmatbaho katalizator gidrogenizatsiyasi[6] va superkritik suyuqlik holatida
gidrogenlash[7] kabi yangi gidrogenlash jarayonlari salomasda trans yog' kislotalarini kamaytirishi
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
36
`
aniqlangan. Ushbu maqola gidrogenlangan yog'larning trans yog' kislotalarini kamaytirish uchun
superkritik suyuqlik holatini gidrogenlashdan foydalanishni ko'rib chiqadi.
TADQIQOT OBEKTI VA USULLARI
Maqolada adabiyotdagi ma’lumotlarni jamlash, tahlil qilish va muvofiqlashtirish usullaridan
foydalanilgan[10].
NATIJA VA ULARNING MUHOKAMASI
O'simlik moylarining gidrogenatsiyasini yaxshilash uchun superkritik suyuqlik holatida
gidrogenlash joriy etildi. An'anaviy Ni gidrogenatsiyasi vodorod gaz fazasi, suyuq yog' fazasi va qattiq
katalizator fazasining uch fazali reaktsiya tizimida amalga oshiriladi. Gidrogenlanish tezligini
belgilovchi eng muhim omillardan biri gidrogenlash uchun katalizator yuzasi yaqinidagi suyuq moyga
vodorod gazining massa o'tkazilishi hisoblanadi. Superkritik suyuqlik holati yaxshi gomogen fazani
ta'minlab, gidrogenatsiya paytida katalizator yuzasiga vodorodning o'tkazilishini yaxshilaydi.
Yaxshilangan massa almashinuvi gidrogenlanish reaktsiyasi tezligini oshiradi va trans yog' kislotalari
hosil bo'lishini kamaytiradi. Bir nechta tadqiqotchilar o'ta kritik karbonat angidrid yoki propanni
gidrogenatsiya erituvchisi sifatida ishlatib, o'simlik moylarini gidrogenatsiyalash samaradorligini
ko'rsatdilar[7] an'anaviy nikel katalizatori bilan o'ta kritik karbonat angidrid ostida 120 dan 140 °C gacha
haroratda va 2000 psi gacha bo'lgan vodorod bosimida gidrogenatsiyani o'rgandilar. Nikel katalizatori
bilan superkritik karbonat angidrid gidrogenatsiyasi trans yog' kislotalari hosil bo'lishini kamaytirdi. O'ta
kritik karbonat angidrid sharoitida IV-82 bo'lgan gidrogenlangan soya yog'ida 6,4% trans yog' kislotalari
mavjud. Macher va boshqalar[6] mikro miqyosli doimiy statsionar reaktorda aminopolisiloksanda 3%
palladiy bilan superkritik propan yordamida raps yog'idan olingan yog' kislotasining metil efirini
gidrogenatsiyalashni o'rgandilar. 92 °C haroratda, 58 psi vodorod bosimi va 40 ms bo’lish vaqti bilan
ishlab chiqarilgan IV-70 bilan gidrogenlangan yog'da 3,8% trans yog' kislotalar mavjud edi. Macher va
Holmqvist[8] uglerodda 1% palladiy bo'lgan doimiy qattiq yotoqli reaktor yordamida kritik va o'ta kritik
propanda palma yog'ini gidrogenlangan. Kritik va o'ta kritik sharoitlarda gidrogenlangan palma yog'i
yuqori reaktsiya tezligini ko'rsatdi. 120 ° C haroratda va 2 s vaqt davomida to'liq gidrogenlangan palma
yog'i olindi. Shu bilan birga, katalizatorlar gidrogenatsiyaning juda boshida kuchli deaktivatsiya
belgilarini ko'rsatdi, bu ehtimol xom ashyo tarkibidagi aralashmalar va/yoki koks hosil bo'lishi tufayli
bo’lishi mumkin. Reaksiya aralashmasining fazaviy harakatini va metallar bilan superkritik suyuqlik
holatida gidrogenlashda trans izomer hosil bo'lishini minimallashtirishning maqbul sharoitlarni aniqlash
kerak[8].
Oʼzbekistonda oʼsimlik moylarini gidrogenlash anʼanaviy usulda olib boriladi va bunda olingan
oziq va texnik salomas tarkibida koʼp miqdorda trans kislota boʼladi[9]. Аsosiy xom ashyo sifatida paxta
va kungaboqar moylari qoʼllaniladi. Biz adabiyotlar tahlili asosida paxta moyini karbonat angidrid
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
37
`
ishtirokida past haroratlarda gidrogenlab, trans kislota miqdori kamaytirilgan salomas olish
texnologiyasining printsipial texnologik tizimini ishlab chiqdik(1-rasm).
1-rasmdagi texnologik sxemadan ko’rinadiki, karbonat angidrid erituvchi sifatida dastlab paxta
moyini eritadi, so’ng vodorod bilan aralashtirilib isitgichga beriladi. Katalizator ham moy bilan
aralashgan xolda beriladi. Qizdirilgan massa reaktorga kelib tushadi va reaksiya ketadi. Hosil bo’lgan
mahsulot bosim pasaytirgich orqali sovutgichga uzatiladi. U yerdan filtrlashga beriladi. Reaktordan
chiqayotgan gazlar esa tozalash tizimiga yuboriladi.
1-rasm. O'simlik moylarining superkritik suyuqlik holatida gidrogenlash texnologiyasining
printsipial texnologik tizimi
XULOSA
O’simlik moylarini noan’anaviy usullar yordamida past haroratlarda gidrogenlash orqali
olinadigan salomas tarkibidagi trans kislota miqdorini kamaytirish mumkin.
O'simlik moylarining superkritik suyuqlik holatida gidrogenlash texnologiyasini an’anaviy
reaktorlarda amalga oshirish mumkin.
JOURNAL OF FOOD SCIENCE
VOLUME 2 APRIL 2023 ISSN: 2181-385X
38
`
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR / REFERENCES
1.
Yu, Kadirov. "Ruzibayev A. Yog’larni qayta ishlash texnologiyasi."
T.:“Fan va Texnologiya
320
(2014).
2.
Mensink RP, Katan MB. Effect of dietary trans fatty acids on high-density and low-density
lipoprotein cholesterol levels in healthy subjects. N Engl J Med. 1990 Aug 16;323(7):439-45.
3.
Feldman, E.B., Kris-Etherton, P.M., Kritchevsky, D., Lichtenstein, A.H., 1996. Position Paper on
Trans Fatty Acids. ASCN/AIN Task Force on TFA's. AM J ClinNutr, 63:663-70.
4.
Tursunbayevich R. A., Dilmurodovna S. S., Polatovich R. D. Cottonseed oil as a valuable raw
material to obtain trans-free margarine //Journal of critical reviews. – 2020. – Т. 7. – №. 9. – С. 572-
577.
5.
Mondal, K., Lalvani, S.B. Electrochemical hydrogenation of canola oil using a
hydrogen transfer
agent. J Amer Oil Chem Soc
80
, 1135–1141 (2003)
6.
Hsu, Noel & Diosady, L.L. & Rubin, L. (1988). Catalytic behavior of palladium in the hydrogenation
of edible oils. Journal of the American Oil Chemists’ Society. 65. 349-356.
7.
Macher, Maj-Britt & Holmqvist, André. (2001). Hydrogenation of Palm Oil in Near-Critical and
Supercritical Propane. European Journal of Lipid Science and Technology. 103. 81-84
8.
King, J.W, et al. "Hydrogenation of Vegetable Oils Using Mixtures of Supercritical Carbon Dioxide
and Hydrogen."Journal of the American Oil Chemists' Society, v. 78 ,.2 pp. 107-113.
9.
Ruzibayev A. T., Kadirov Y. K., Rahimov D. P. Intensification of the hydrogenation process of
vegetable oils with effective methods of detoxication of catalyst //Europaische Fachhochschule. –
2015. – №. 5. – С. 58-61.
10.
Hannah Snyder, Literature review as a research methodology: An overview and guidelines, Journal
of Business Research, Volume 104, 2019, Pages 333-339,
