346
- deskriptiv usul (ishtirok etuvchilar va voqea-hodislarni qayd etgan holda
umumiy mazmunni qayta so‘zlab berish),
- shaxsga bog‘liq bo‘lgan usul (mediamatn bilan bog‘liq emotsiyalar,
munosabatlar, xotiralarni tasvirlash),
- tahlil usuli (mediamatn tili, tuzilishi, turli nuqtai nazarlarni tahlil qilish),
- tasniflash, klassifikatsiyalash usuli (tarixiylik kontekstida asarning o‘rni),
- tushuntirish, izohlash usuli (media matn haqidagi fikr, muhokamalarni
shakllantirish),
- baholash usuli (muayyan mezonlar, kriteriyalar asosida mediamatnning yaxshi
va ustun tomonlari to‘g‘risida xotima, xulosalarni ifoda etish).
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Ковшарова Т.В.Формирование медиаобразованности старшеклассников
в эколого-информационном педагогическом пространстве урока. Диссертация
кандид. пед. наук. – Иркутск, 2006. – 186 с.
2.
Максимова Г.П. Медиавоспитание в высшей профессиональной
коле. Ростов н/Д.: Изд-во Ростов. гос. пед. ун-та, 2006. 180 с.
3.
Искаков, Б.А. Развитие медиакомпетентности учителей в условиях
ресурсного центра: дис. … канд. пед. наук: 13.00.08 / Искаков Бейбит
Абаканович. – Барнаул, 2013. – 179 с
ИНФОРМАТИКА ДАРСЛАРИДА ЎҚУВЧИЛАРНИНГ КОГНИТИВ
ФАОЛИЯТИНИ ИНДИВИДУАЛЛАШТИРИШ (АКАДЕМИК ЛИЦЕЙ
АНИҚ ФАНЛАР ЙЎНАЛИШИ МИСОЛИДА)
Боймуротов Асқарали Бургутович
Тошкент молия институти академик лицейи
Аннотация.
Давлат умумтаълим стандартларида таълимнинг педагогик
мақсадлари ўқувчиларнинг ўқишдаги муваффақиятларидан кўра кўпроқ шахсий
ривожланишига
йўналтирилган.
Мақолада
информатика
дарсларида
ўқувчиларнинг когнитив фаолиятини индивидуаллаштириш борасида ўқувчи
шахсини ҳар томонлама ривожлантириш зарурлиги, олинган билим ва
кўникмаларни ривожлантириш масалалари ёритиб берилган.
Калит сўзлар.
ривожлаништирувчи таълим, узлуксизлик, маҳорат,
табақалаштирилган таълим, бошқарув тамойиллари, тизим, вазият.
Бошланғич синфлар, асосий ва ихтисослаштирилган мактабларда ҳамда
академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида ахборот муҳитида ҳаракат қила
оладиган ва онгли қарорлар қабул қила оладиган, ижодий фаолият усулларини
биладиган, ўз-ўзини тарбиялаш, мустақил таълим олиш, нафақат мавжуд
билимларни ўзлаштиришга, балки янгиларини яратишга тайёр бўлган кадрлар
тайёрланиши мамлакатимиз таълимини модернизациялаш асосида яратилган
347
янги меъёрий ҳужжатларда ва информатика ўқитишнинг замонавий
концепцияларида белгилаб берилган.
Ахборот хусусиятларини ўрганиш, уни йиғиш, сақлаш, қидириш, қайта
ишлаш, ўзгартириш ҳамда инсон фаолиятининг турли соҳаларида фойдаланиш
ва тарқатиш билан шуғулланадиган фан информатика, деб аталади.
Информатиканинг асосий вазифаси – давлат бошқарув органларининг, саноат ва
тадбиркорлик ҳамда бошқа соҳалардаги ахборот эҳтиёжини қондириш учун
моддий-техник базани яратишдир.
Бу борада мамлакатимиз информатика соҳасида илмий-тадқиқот ишларини
олиб бориш ва халқ хўжалигига жорий этиш мақсадида 1956 йилда академик
М.Т.Ўрозбоев ташаббуси билан Ўзбекистон Фанлар Академияси таркибида,
В.И.Романовский номли Математика институти қошида Ҳисоблаш техникаси
бўлими очилди. 1966 йилда Марказий Осиё минтақасида Ўзбекистон
Республикаси Фанлар Академияси таркибида ҳисоблаш маркази бўлган
Кибернетика институти, 1978 йилда эса унинг асосида Кибернетика илмий-
ишлаб чиқариш бирлашмаси ташкил этилган. Информатика фанини ўқитиш
муаммоларини А.Абдуқодиров, Т.Азларов, Б.Болтаев, Р.Боқиев, А.Сиддиқов,
М.Мамаражабов, Н.Тайлоков, У.Юлдашев, А.Ҳайитов ва бошқалар назарий ва
амалий тадқиқ қилганлар [Юлдашев У., 2005, 12 б.] .
Информатика дарслари фанларни боғловчи, яъни компьютерда математика,
ўзбек, рус ва чет тиллари курсларини ўқитишда ёрдамчи восита сифатида
фойдаланилади. Бундан ташқари ўқувчи ўз иш фаолиятида компьютерда
ишлашни ўрганади. Компьютерлар билан танишиш мактабгача ёшдан, болалар
компьютер ўйинлари ўйнаб, ЭҲМ билан дастлабки мулоқот қилиш
кўникмаларини эгаллашларидан бошланади. Ҳозирги кунда кўпгина
мактабларда “Информатика” фанининг ўқитилиши бошланғич синфлардан
бошланмоқда.
Давлат умумтаълим стандартларида таълимнинг педагогик мақсадлари
ўқувчиларнинг ўқишдаги муваффақиятларидан кўра кўпроқ шахсий
ривожланишига йўналтирилган. Бу жиҳатдан информатика дарсларда
ўқувчиларнинг когнитив фаолиятини индивидуаллаштириш алоҳида ўқув
фанлари бўйича белгиланади. Бу таркибий қисмдаги алоҳида фанларни ўрганиш
мақсадлари таркиби, шунингдек, ўқувчи шахсини ҳар томонлама
ривожлантириш зарурлигини ҳисобга олган ҳолда шакллантирилади ва
билимларни ўзлаштириш, кўникмаларни эгаллаш, тарбиялаш, олинган билим ва
кўникмаларни ривожлантириш ва асосий амалда қўллаш компетенцияларини ўз
ичига олади.
Бугунги кун Давлат таълим стандартлари шахсга йўналтирилган янги
ривожлаништирувчи таълим моделини амалга оширишга қаратилган бўлиб,
ўқувчиларнинг ёш хусусиятларини, ўқувчиларнинг фанга оид ва касбий
қизиқишларини, ўқув дастурлари узлуксизлигини ҳисобга олишни ўз ичига
олади. Буларнинг барчаси ўқитувчилардан таълим стандартининг мақсади ва
талабларини аниқ тасаввур қилишда намоён бўладиган методик маҳоратни
эгаллашни талаб қилади, бу эса муайян мақсадни; модулли, ўзгарувчан,
табақалаштирилган таълимни ташкил этиш кўникмасини; очиқ ахборот
348
тизимларида бошқарув тамойилларига мувофиқ таълим тизимини ташкил этиш,
ўқувчиларнинг
шахсий
хусусиятларига
қараб
педагогик
вазиятни
ривожлантиришнинг у ёки бу йўлини танлаш тўғрисида қарор қабул қилиш
қобилияти ва бошқаларни амалга оширишга олиб келади. Информатика фанини
ўқитиш амалиёти шуни кўрсатадики, барча ўқитувчилар мустақил таълим, ўз-
ўзини ривожлантириш, ўз-ўзини тарбиялаш орқали ўз касбий маҳоратини
ошириш учун зарур компетенцияга ва тайёрликка эга эмас. Ушбу ҳолатнинг
асосий сабаблари ўқитувчиларнинг фан ва методик тайёргарлигининг етарли
эмаслиги, шунингдек, бунинг учун шахсга йўналтирилган ёндашув ва
ўқувчиларнинг когнитив фаолиятини индивидуаллаштиришдан фойдаланган
ҳолда ўқувчиларнинг шахсини, уларнинг билим ва ижодий қобилиятларини
ривожлантиришнинг етарли эмаслиги ҳисобланади.
Ўқувчиларнинг когнитив фаолиятини индивидуаллаштиришни ўрганишда
материални ўзлаштиришга қодир бўлган ўқувчилар ва бунга қодир бўлмаган
ўқувчилар ўртасидаги фарқлар аниқ намоён бўлиши мумкин бўлган соҳаларни
тахминан ажратиб кўрсатиш керак. Бошқача қилиб айтганда, қобилиятларнинг
умумий тузилишини ташкил этувчи баъзи бир таркибий қисмларни ажратиб
кўрсатиш мумкин.
Фанни ўзлаштиришга қодир бўлган ўқувчилар материални умумлаштириш
қобилиятининг турли даражалари ва шунга мос равишда умумлашмаларни
ёдлаш қобилиятининг ҳар хиллиги билан ажралиб туради. Қобилиятли ва
қобилиятсиз ўқувчилар ўртасида “ажратиш” жараёнининг тезлиги, фикрлашни
камайтириш ва масалалар ечишда уларга мос келадиган ҳаракатлар тизимида
фарқлар бўлиши керак, деб тахмин қилиш мумкин. Қобилиятли ўқувчилар учун
мулоҳаза юритиш жараёнини “ажратиш” ва ҳаракатлар тизими тезда жуда кенг
характерга эга бўлади. Информатика фанини ўқитишда турли қобилиятларга эга
бўлган ўқувчилар тўғридан-тўғри фикрлашдан тескари фикрга ўтиш қобилияти
билан ажралиб туради [Пойа Дж., 1978, 220 – 226 б.].
Информатика
дарсларида
ўқувчиларнинг
когнитив
фаолиятини
индивидуаллаштириш орқали ўқув жараёнини қуриш самарали ҳисобланади,
аммо гуруҳли таълим шароитида у иқтисодий жиҳатдан фойдасиздир. Гуруҳли
таълим шароитида бу қарама-қаршилик ахборотни узатиш ва назорат қилишнинг
турли техник воситаларидан фойдаланиш орқали бартараф этилади, бу эса
ўқитиш, ўқувчиларни тарбиялаш ва таълим-тарбия жараёнини бошқаришда янги
ахборот технологияларини муваффақиятли амалга ошириш имконини беради.
Ўқувчиларнинг когнитив фаолиятида индивидуалликни ривожлантиришда ўз-
ўзини бошқарадиган фикрлаш жараёнини шакллантириш асосий рол ўйнайди.
Бу жараённинг ташқи кўриниши ўқувчининг ўқув фаолиятида ўзини ўзи
бошқаришига тўғри келади. Таълимни индивидуаллаштиришнинг мақсади
ўқувчиларнинг тафаккури индивидуаллигини (онгнинг индивидуаллигини)
ривожлантириш бўлганлиги сабабли, таълимни индивидуаллаштиришнинг
тизимли омили ўқувчиларнинг ўқув фаолияти билан ўзини ўзи бошқаришидир.
Академик лицейларнинг аниқ фанлар йўналиши информатика дарсларида
ўқувчиларнинг когнитив фаолиятини индивидуаллаштиришнинг назарий ва
методик асоси - бу шахсни ўқув фаолиятида масалалар ечишнинг ўзгарувчан,
349
ноаниқ шароитларига фаол мослаштиришга йўналтирадиган фаоллик
ёндашувидир. Академик лицей ўқувчиларига информатика ўқитишни ўқитишни
индивидуаллаштиришнинг концептуал асослари ташқи назоратнинг баҳоловчи
тескари алоқаи ва талабаларнинг ўқув фаолиятини ўз-ўзини бошқариши билан
уйғунлашув талаблари билан белгиланади. Информатика дарсларини бундай
ташкил этиш ўқувчиларнинг изланиш ва тадқиқот фаолиятини назарда тутади,
ўз-ўзини ўрганиш қобилиятини ва ҳал қилинаётган вазифаларга ижодий
ёндашишни ривожлантиради.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 18
майдаги «Ўзбекистон Республикаси Фанлар академиясининг янгидан ташкил
этилган илмий-тадқиқот муассасалари фаолиятини ташкил этиш чора-
тадбирлари тўғрисида»ги 292-сон қарори.
2.
Юлдашев У., Боқиев Р., Закирова Ф. Информатика ўқитиш методикаси.
Ўқув қўлланма. – Тошкент: Талқин, 2005.
3.
Пойа Дж. Обучение через задачи / Дж. Пойа На путях обновления
школьного курса математики: сб. статей и материалов: пособие для учителей. -
М.: Просвещение, 1978. - С. 220 - 226.
TEXNOLOGIK TA’LIM FANINI OʻRGATISHGA OID OʻQUV-METODIK
TA’MINOT RESURSLARINI SHAKLLANTIRISH
(PhD), Toʻraqulov Ulugʻbek Xolbutayevich
Qozon federal universitetining Jizzax shahridagi filiali
Annotatsiya:
Mazkur maqolada texnologik ta’lim metodikasi fanini
o’rganishga oid o’quv-metodik ta’minot tizimini shakllantirishni ilmiy-metodik
jihatdan asoslash masalasi qaraladi. Ushbu maqoladan fanlarni o’qitishni
takomillashtirish muammosi bilan shug’ullanuvchilar foydalanish mumkin.
Kalit soʻzlar:
texnologik ta’lim; fan; o’quv-metodik; o’rganish; ta’minot
resurslar; shakllantirish; takomillashtirish; innovatsion; rivojlangan; kuzatishlar;
izlanishlar; birinchi; ikkinchi; toifali; metodik ko’rsatma; tadqiqot; metodikasi;
mukammal; tayyorlash; majmua; tavsiya; ko’rsatma; andozalash.
Ma’lumki, hozirda innovatsion rivojlangan, intellectual salohiyatli yetuk
kadrlarga bo’lgan ehtiyoj kun sayin oshib bormoqda. Bunga sabab ular “XXI asr
intellektuallashtirilgan asr” ning faol ishtirokchisi bo’lish kerak va bu orqali jamiyat
intellektual salohiyatini yuksaltirishga munosib hissa qo’shiladi. Bu borada ilm-fan va
texnika-texnologiyalarining tezkorlik bilan rivojlasnishi va takomillashuvi uzluksiz
ta’lim tizimining turli yo’nalishlaridagi muammolarining optimal yechimlarini
topishga keng imkoniyatlar yaratmoqda. Bunday imkoniyatlar muayyan fanlarni
o’qitishdan boshlab, to muayyan yo’nalish bo’yicha bo’lajak mutaxassislarni
tayyorlashgacha bo’lgan ta’lim jarayonini takomillashtirish fundamental-didaktik
