398
7. Ганижонов, Д., Оралов, А., & Мустафакулов, М. (2022). Maxsar
(carthamus tinctorius l) – osimligi va uni tibbiyotda qoʻllash. Современные
инновационные исследования актуальные проблемы и развитие тенденции:
решения
и
перспективы, 1(1),
267–269.
извлечено
от
https://inlibrary.uz/index.php/zitdmrt/article/view/5313
ХУШБЎЙ ШЎРА ЎСИМЛИГИНИНГ ФАРМОЦЕВТИК
ХУСУСИЯТЛАРИ
Имомова Шамсия Абдуваҳобовна
Ўзбекистон Миллий университети Жиззах филиали
б.ф.н., доц. Имомова Дилфуза Аноровна
Жиззах Давлат педагогика университети
Аннотация
Тадқиқотлар натижасига кўра Айдар –Арнасой ҳудудининг
ўсимликлари ва уларнинг ҳусусиятлари ҳақида маълумотлар келтирилиб,
ҳудуддда тарқалган шўрадаошлар оиласига мансуб хушбўй шўра (Chenopodium
botrys L) ўсимлигининг биоэкологик ва дориворлик жиҳатлари ҳақида илмий
асосланган манбалар берилган. Шунингдек, Chenopodium L туркумнинг дунё
мамлакатларидаги сони, тарқалиши ва ишлатилиши бўйича маълумотлар
келтирилган.
Калит сўзлар:
Айдар – Арнасой, хушбўй шўра, флора, доривор
ўсимликлар.
Ўзбекистон флорасида мавжуд 4500 га яқин юксак ўсимликларнинг 700
дан ортиқ (16%) тури доривор ўсимликлар ҳисобланади. Шулардан табиий
шароитда ўсадиган ва маданийлаштирилган турлар сони 120 га яқин ўсимлик
турларидан иборат (2,7%) [1]. Ҳозирги пайтда ушбу ўсимликлардан халқ
табобатида, саноатда, озиқ – овқат соҳасида, фармацевтик биотехнологияда кенг
миқёсда фойдаланилиб келинмоқда. Ҳозирги кунда тиббиётда қўлланиладиган
доривор препаратларнинг 40-47% ни ўсимликлар таркибидаги биологик фаол
моддалардан олинадиган препаратлар ташкил этади. Барча ўсимликлар мураккаб
тузилишига эга бўлиб, ҳаётий жараёнлар мобайнида турли биокимёвий
ўзгаришларни амалга оширади. Натижада, оддий анорганик моддалардан
мураккаб тузилишга эга бўлган органик моддалар ёки бирикмаларни
сентизлайди. Доривор ўсимликлардан турли хил усулларни қўллаб, турли
мақсадларда фойдаланилади.
Ўзининг бой флорасига эга бўлган ва бошқа худудлардан ажралиб
турадиган Айдар – Арнасой кўллар ситемаси ҳам доривор ўсимликлар сонининг
кўплиги жиҳатидан алоҳида ахамият касб этади. Ҳудудда қайд этилган жами 300
дан зиёд ўсимликларнинг 66 тури доривор ўсимликлардан иборат бўлиб, улар
турли ҳаётий шаклларга эга бўлган ўсимликлар ҳисобланади[1]. Ушбу доривор
399
ўсимликларнинг аксарият қисми шўрадаошлар оиласига мнасубдир. Оила
вакилларининг дунё бўйича тарқалишида ҳам етакчи ўринларни эгаллайди.
Буларга 150 га яқин турни ўз ичига олган Chenopodium L. (Chenopodiaceae
оиласи)нинг Европа ва Осиёнинг аксарият қисмида тарқалган турлари киради.
Россияда 50 га яқин тури учрайди. Сибир ҳудудида – 25. Булар, асосан, дарё ва
кўллар бўйида, даштларда, қум ва қояли ён бағирларда, қоя ва тошларда ўсадиган
бир йиллик ўтлардир. Шўр ботқоқ ва шўр ўтлоқларда, дала ва лалми ерларда,
сабзавот боғлари ва йўл четларида бегона ўтлар сифатида ўсади.
Қурғоқчил ҳудудларда Chenopodium L туркумининг турлари катта
иқтисодий аҳамиятга эга. Улар ем-хашак, доривор ва озиқ-овқат ўсимликлари ва
ёқилғи сифатида фойдаланилади, шунингдек, бўёқлар учун хом ашё олишда ҳам
ишлатилади.
Ўсимликларнинг сон жиҳатидан кўплиги дориворлик хусусиятидан
ташқари ўзининг озиқ - овқат, ем-хашак, манзарали, эфир-мойли, заҳарли ва
бегона ўт ҳусусиятларини хам ўзида мужассамлаштирган. Ушбу доривор
ўсимликлар биоэкологик хусусиятлари ҳамда хўжаликдаги фойдаланилишига
кўра алоҳида аҳамиятга эга. Келтирилган доривор ўсимликлардан шўрадаошлар
оиласига мансуб Chenopodium botrys L. Марь душистая. Хушбўй шўра ҳам кенг
миқёсида фойдаланиладиган доривор ўсимликлардан биридир. Ушбу
ўсимликдан дунёнинг турли минтақаларида маълум мақсадларга асосланиб
фойдаланиб келинмоқда.
Шарқ табобатида шунингдек, Лотин Америкаси ва Европа халқ табобатида
Chenopodium L туркумига мансуб ҳар хил турдаги ўсимликлардан кенг
фойдаланилади. Озиқ-овқат ўсимликлари сифатида хушбўй шўра ўсимлигининг
шифобахш хусусиятлари ва терапевтик воситалар уларнинг антиоксидант ва
антимикробиал фаоллиги билан боғлиқ.
Европа, Кавказ ва Ўрта Осиёда кенг тарқалган, хушбўй шўра ўсимлиги
Chenopodium botrys L, эфир мойли антибактериал, протистоцид, фитонсид,
фунгитсид ва антигелминтик хусусиятларга эга бўлган ўсимлик ҳисобланади [2.]
Chenopodium botrys L. Марь душистая. Хушбўй шўра – Хушбўй ўсимлик
бўлиб, ҳаётий шаклига кўра бир йиллик ўт. Бўйи 15-60 см. Пояси тик кам
ўрмаловчи, Барглари пояда навбат билан жойлашган узунчоқ бандли, патсимон
бўлакли гулқўрғон барги бешта, чангчилари 1-3 та. Уруғлари қорамтир қўнғир
тусда. Июль –август ойларида гуллайди. [3].
Таркибида Гиспидулин, сальвигенин, 2,5-метил-сальвигенин, 3,7-
метилэупатулин, синенсетин 3-O-β-D-глюкопиранозид кверцетина 3-O-β-(D-
глюкопиранозил-6-β-D
глюкопиранозид)
кверцетина,
хризоэриол
флавоноидларни сақлайди [2.]
Ҳушбўй шўрани ер усти қисми доривор мақсадларда ишлатилади.
Ўсимликнинг эзилган ер устки қисми ёқимли ҳидга эга. Халқ табобатида
гелминтларга қарши восита ва о’симлик мойининг қайнатмаси ишлатилади.
Ўсимлик таркибидаги фойдали брикмаларнинг кўплиги туфайли, нафақат
Европа мамлакатларида балки, Ўрта Оиё ҳалқ табобатида кенг миқёсида
фойдаланилади. Жумладан, гижжаларни қарши восита ва антибактериал
сифатида фойдаланилади.
400
Айдар – Арнасой кўллар ҳудудида ҳушбўй шўра ўсимлигининг катта
заҳиралари мавжуд бўлиб, ундан ҳалқ табобатида унумли фойдаланиш ҳозирги
кундаги долзарб вазифа ҳисобланади. Ўсимликлардан оқилона фойдаланиш
биологик хилма –ҳилликни сақлаш, доривор препаратлар сифатида фойдаланиш
ҳамда халқ хўжалигининг турли сохаларида ўринли ишлатилиши бўйича
тавсияномалар ишлаб чиқиш зарур деб ҳисоблаймиз.
Фойдаланган адабиётлар рўйхати:
1. Д.А. Имомова, Х. Мавлонов, Ш.А.Имомова
Айдар–Арнасой кўллар
худудидаги иқлим ўзгаришларининг доривор ўсимликларга таъсири Xоразм
маъмун академияси ахборотномаси –8-1/2023 71-76б.
2. Г.И. Высочина Флавоноиды видов рода Chenopodium L. Мировой флоры
Химия растительного сырья 2009. №3. С. 5–10.
3. А.Ҳамидов, М.Набиев, Т.Одилов Ўзбекистон ўсимликлари аниқлагичи
1987. 97б.
4. Определитель растении Средней Азии.1-Х.-Ташкент: Фан, 1968-1993.
T.III.–1972.–268c.
AKTINOMITSETLAR OLINADIGAN IKKILAMCHI METABOLITLAR
b.f.d., prof. Murodova Sayyora Sobirovna
O‘zbekiston Milliy Universiteti Jizzax filiali
Rahmatullayev Islom Jonuzoq o‘gʻli,
Qarshiboyev Zufar Zafar oʻgʻli
O‘zbekiston Milliy Universiteti Jizzax filiali talabalari
Annotatsiya:
Aktinomitsetlar, yerda yashovchi bakteriyalarning bir guruhi
bo'lib, ular turli xil metabolitlarni ishlab chiqarishlari mumkin. Ikkilamchi
metabolitlar, aktinomitsetlar tomonidan ishlab chiqarilgan va odatda biologik faollikga
ega bo'lgan moddalardir. Ikkilamchi metabolitlar antibakterial, antifungal, antitumor,
antiviral va boshqa farmakologik ta'sirlarga ega bo'lishi mumkin.
Kalit soʻzlar:
Aktinomitsetlar,
fermentlar,
pigmentlar,
antibiotiklar,
antibakterial, antifungal, antitumor, antiviral.
Aktinomisetlar tomonidan ishlab chiqilgan ikkilamchi metabolitlar mikroblarga
qarshi ta'sirlardan tashqari juda ko'p turli xil biologik xususiyatlarga ega. [5].
Jumladan, aktinomisetlar tabiiy yoki sintetik muhitda pigmentlarning har xil
ishlab chiqarilishi bilan tavsiflanadi. Ushbu pigmentlar odatda ko'k, binafsha, qizil,
pushti, sariq, yashil, jigarrang va qora rangga ega. Pigmentlar muhitga tarqalishi yoki
mitseliyda qolishi mumkin (1-rasm). [5, 6]. Ma'lumki, aktinomitsetlar har xil turdagi
antibiotiklarni ishlab chiqaradi va bundan tashqari, bu antibiotiklar ko'plab
pigmentlarni o'z ichiga oladi. Masalan, melaninlar-farmakologiya va kosmetika
sohasida muntazam ravishda qo'llaniladi.
Streptomyces virginiae
ekstrakti-oziq
