416
4. Олимов Л.Я., Махмудова З.М. Ўсмирларда психологик ҳимоя
механизмларининг намоён бўлишининг ўзига хослиги. Psixologiya ilmiy jurnali.
2021 yil, 4 son 103-112 b
5. Olimov L.Ya, Avezov O.R., Baratov Sh. R. Psixologiya nazariyasi va tarixi
(o`quv
qo`llanma)
https://library.sammi.uz/Library/
1
(1),
Ўзбекистон
6. Olimov L.Ya, Baratov Sh. R. Авезов О.Р. Psixologiya nazariyasi va tarixi.
Darslik. “O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati” nashriyoti. Toshkent. 2019. -B. 494.
7. Olimov L.Ya. Shaxs psixologiyasi. “Durdona” nashriyoti. Buxoro. 2019. -B.
280
8. Саломов Р.С. Спорт машғулотининг назарий асослари. Ўқув қўлланма.
Т.: 2005. - 261 б.
TA’LIM JARAYONIDA OʻQUV MOTIVATSIYALARINI
OʻQUVCHILARDA SHAKLLANISHINI RIVOJLANTIRISH
Adilova Madina Shamsidinovna
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
Zayniddinov Azizbek Faxriddin oʻgʻli
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali talabasi
Annotatsiya:
Mazkur maqolada ta’lim jarayonida o’quvchilar o’quv
motivatsiyalarini shakllanishiga ta’sir etuvchi omillarning ro’li va ahamiyati yoritilgan.
O'quv motivatsiyalarini o'quvchilarda shakllantirish va rivojlantirish uchun quyidagi
tahlillarni amalga oshirishingiz mumkin.O'quvchilarni o'z maqsadlari va qiziqishlari
bilan bog'lash juda muhimdir. Ularga qo'yilgan maqsadlarini aniqlash va erishishlarini
qanday ta'minlashi kerakligini o'rganish uchun o'quvchilar bilan muloqotlar o'tkazing.
Bu ularning o'qishga, o'rganishga va o'zlarini rivojlantirishga qiziqtirishlari uchun
muhim motivatsiya manbai bo'ladi.
Kalit soʻzlar:
qiziqish, munosabat, o’z-o’zini anglash, oila va mahalla
hamkorligi, o’quv motivatsiyasi, o‘smirlik davri, xulq-atvor, gumanistik munosabat,
pedagogik odobi.
Har bir o’qituvchi avvalom o’quvchiga qanday yondashishni bilishi
kerak,o’quvchilarning har tamonlama yetuk va ertangi kunda mustaqil inson bo’lishda
o’z oldiga qo’ygan maqsadlarini amalga oshirishda,kelajakda tanlaydigon kasbini
haqiqiy egasi bo’lishda o’quvchilarga motivatsiyon yondashishni o’rgatib borish
zarur.Pedagog o’qituvchi o’qitish jarayonida yani dars berish davomida psixolik ham
bo’lishi kerak o’quvchining qiziqishlarini o’rgangan holda, qanday qilib o'rganishlari
va o'qishlari kerakligini o'rganishlari uning o'quv motivatsiyasini oshirishga yordam
berish kerak. Ular o'zlarini o'rganish usullari va ilmiy tadqiqotlar orqali o'quvishning
qanday yaxshi natijalarni olib chiqarishi mumkinligini tushunishlari kerak.O’quvchi
yuqori bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish uchun ta’lim-tarbiya faoliyati
samaradorligini oshirishga qaratilgan tadbirlar majmuasiga o’quvchilarning motivlari
sohasini o’rganish masalalari ham muhim ahamiyat kasb etadi. O’quvchilarni o’qishga
417
bo’lgan qiziqishida oilaning o’rnini alohida e’tiborga olish bilan bir qatorda, maktab
ta’limiga ilg’or xalqaro tajribalar asosida ishlab chiqilgan Milliy o’quv dasturini
to’laqonli joriy etish hamda mahalliy va xorijiy mualliflar tomonidan yaratilgan
zamonaviy darsliklarni amaliyotga kiritishni ham unutmaslik lozim.
Respublikamizda maktab ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, moddiy-
texnika bazasini mustahkamlash, Respublikamizda yigit va qizlar o’quv-tarbiya
muassasalarida tarbiyaviy-axloqiy ishlarni takomillashtirishning me’yoriy asoslari
yaratildi. Jumladan, 2022-2026-yillarda Xalq ta’limini rivojlantirish bo‘yicha milliy
dasturni tasdiqlash to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 11-
maydagi № PF-134-son Farmonida o‘quvchilar tarbiyasida ota-onalar, mahallalar va
ta’lim muassasalari hamkorligini tizimli tashkil borasidagi burch va massuliyatini
oshirish ustuvor vazifalar sifatida belgilab berilgan. Natijada o’quvchilarning qiziqishi
va qobiliyatlarini aniqlash bo’yicha yagona elektron platforma yaratish hamda har bir
5-11-sinf o’quvchisi uchun elektron Ish daftarini joriy etish. Xalq talimi tizimida
o’quvchilarning qiziqishi va qobiliyatlarini aniqlash bo’yicha yagona elektron
platformani yaratish imkoniyatlar yaratildi. O`zbekistonda ta’lim tizimini isloh qilish
va
takomillashtirishga
qaratilgan
qator
hujjatlarda
ta`lim
jarayonini
insonparvarlashtirish va demokratlashtirish, uni shaxsga-ta`lim jarayonining asosiy
subyektlaridan biriga qaratish alohida ta`kidlab o`tiladi. Shu munosabat bilan ta’lim
tizimini isloh qilishning hozirgi bosqichida o`qituvchi va o`quvchi o’rtasidagi
munosabatlarning adekvat modelini qurish uchun o`quvchi individual xususiyatlarini
tahlil etishga yanada sinchkovlik bilan yondashish talab etiladi.Ta’limning maqsadi
mustaqil fikrlaydigan, ijodiy faoliyat yuritadigan yoshlarni tarbiyalashdir. Chunki
ta’lim yoshlar ma’naviyatiga yaratuvchanlik baxsh etishi, o’sib kelayotgan yosh
avlodning barcha orzu-umidlari zamonaviy ta’lim-tarbiya orqali ro’yobga chiqishi aniq
va ravshandir. Maktab, oila va mahalla hamkorligi talim-tarbiya masalalarining muhim
omillaridan biradir. O’quvchilarda o’quv davrida,o’quv motivatsiyasi shakllanishida
oilani rolini o’rganish ta’lim samaradorligini aniqlab beruvchi omillardan biri
hisoblanadi.
Motiv va motivatsiya muammolari jahon psixologlari L.S.Vigotskiy,
B.F.Lomov,
S.L.Rubinshteyn,
V.V.Davidov,
D.B.Elkonin,
A.N.Leontev,
B.G.Ananev,
L.I.Bojovich,
A.V.Zaporojets,
V.G.Aseev,
P.Ya.Galperin,
A.K.Markova, N.E.Efimova, M.V.Matyuxina, V.I.Kovalyov, M.Sh.Magomed-
Eminov, D.N.Uznadze va boshqa psixologlar asarlarida o‘rganilgan.
Motiv va motivatsiya muammolarni o’zbek psixologlardan M.G.Davletshin,
E.G’.G’oziyev, G.B.Shoumarov, V.A.Tokareva R.I.Sunnatova, A.A.Fayzullayev,
A.K.Saitova, E.Z.Usmonova, M.Rasulova, F.I.Haydarov kabi psixolog olimlar
o’rganib, bu sohada o’ziga xos yo’nalish yaratishga muvaffaq bo’lishdi.
Olimlarning fikricha, o’quvchilarda o’qish motivlarini shakllanishiga
qadriyatlar, oilaviy an’analar, maktab talimidagi ijobiy pedagogik munosabatlar va
o’quvchilarni o’z-o’zini anglash kabi omillar o’quv motivatsiyasining shakllanishiga
olib keladi.O'quvchilarni muvofiq yondashuvlar va o'quv rejalari bilan
ta'minlash,o'quvchilarni boshqarish, ularga muvofiq yondashuvlar va o'quv rejalari
taqdim
etish
ham
mativatsiyani
oshirishga
yordam
beradi.
Ularga
yondashuvchilarining yordami va o'quv rejalari bilan maqsadlari va vazifalari ustida
418
ishlashlari eng foydali bo'ladi. Yangi va qiziqtiradigan o'qish materiallarini taqdim
etish,o'quv materiallarini o'quvchilarning qiziqtirishi uchun yangi va qiziqtiradigan
darsliklar, o'quv qo'llanmalari va ilovalar qo'llash maqsadga muvofiq bo'ladi. Bu
materiallar o'quvchilarga o'rganishni qulay va qiziqtira oladigon mazmun va mohiyat
tarafdan ham tushunishi ,o’zlashtirishi onson bo’lgan boshlang’ich sinflarda ko’proq
rasimli darsliklar bolani qiziqishini yanada shakillanishiga ko’proq yordam beradi.
Po'zitiv o'quv muhit yaratish, o'quvchilarni o'qishga qiziqtirish uchun qiziqishlari va
pozitiv o'quv muhiti yaratish juda muhimdir. O'quvchilarni ularga qarshi murojat qilish
va o'zlarini o'rganishlari bilan ta'kidlash o'zaro foydali bo'ladi,yani bunda ularga qarshi
muhit yaratib qanday yo’llar bilan vaziyatdan chiqishi o’zini qutqarishda o’ziga
bo’lgan ishonchni oshirish bilan mativatsiyasini oshirib ularda qatiylikni oshirish
mumkin oldiga qo’ygan maqsadlarga erishishda. O'quvchilarni muvofiq baholash va
ma'lumot bermish: O'quvchilarni o'qishlarida yaxshi natijalarga erishishlari uchun
ularga pozitiv ma'lumotlar bermoq va ularni muvofiq baholash juda muhimdir. Ularga
muvofiq ta'riflar yani natijalariga qarab rag’bat berish,bazi hollarda o’rtaja natija
ko’rsatgan o’quvchining ham natijasini yuksak baholash o'qituvchilar tamonidan
o'quvchilarni o'qishga qo'shib qo'yishlari uchun ma'lum bir yordam beradi.O'quv
motivatsiyalarini o'quvchilarda shakllantirish va rivojlantirish uchun eng muhim narsa,
har bir o'quvchining individual xususiyatlarini va talablarini hisobga oluvchi shakilda
yondashish va o'rganishdir.O’smirlar xatti-harakatining yetakchi motivi ularni o’z
tengdoshlari jamoasida muhim joy egallash ehtiyoji hisoblanib, ular bilan muomala
qilish ham alohida ahamiyat kasb etadi. Agarda kichik maktab o’quvchisi sinfda o’zini
qisilganday noxush his qilsa ham bunday holatga ko’nikib ketadi, ammo o’smir goh
xulq-atvor qoidalariga rioya qilib, goho unga zid bo’lgan vositalar yordamida o’z
ehtiyojini qondirishga qaror qiladi. Ijtimoiy turmush va faoliyatning ko’rsatishiga
qaraganda, har qaysi shaxsda o’z qadr-qiymatini his etish tuyg’usini shakllantirish
maqsadga muvofiq. Ta’lim-tarbiya jarayonida ota-ona va o’qituvchining o’quvchilarga
nisbatan pedagogik odobi muhim ahamiyat kasb etadi, shuning bilan birga o’z xatti-
harakati natijasini oldindan ko’ra bilish ko’nikmasi bu borada muhim turtki vazifasini
bajaradi. Pedagogik odob qoidalari va muomala qilish, ta’sir o’tkazish mexanizmlariga
rioya qilish shaxslararo munosabatni barqarorlashtiradi. Zamonaviy o’smir o'zining
shaxsiy xususiyatlarini boyitishda uning boshqalar uchun foydali bo'lish istiqbolini
ko’radi. Ammo o'smirning intilishlari, o’z qobiliyatlarini anglashi, o'zini shaxs sifatida
ko'rsatishi va kattalarning xohish-irodasiga bog’liq bo’lgan maktab pozitsiyasi
o’rtasidagi tafovut, o’z-o’zini hurmat qilish inqirozining chuqurlashishiga olib keladi.
Kattalarning bahosini rad etish, ularning to’g’riligidan qat’i nazar, aniq namoyon
bo’ladi sababi birinchi navbatda, o’smirning jamoatchilik e'tirofiga bo’lgan ehtiyojini
qondirish uchun tegishli shart-sharoitlar yo’qligida,bu o’z-o’zini aniqlashning sun’iy
kechikishiga aylanadi, ayniqsa, o'smirlarning tengdoshlari bilan samimiy-shaxsiy va
o’z-o’zidan guruhli muloqotga intilishi, har xil turdagi o'smirlar kompaniyalari,
norasmiy guruhlar paydo bo'lishida namoyon bo'ladi. O’z-o’zidan guruhli muloqot
jarayonida tajovuzkorlik, shafqatsizlik, bezovtalanish, izolyatsiya va boshqalar
barqaror xarakterga ega bo’ladi.O’qituvchi nafaqat o’qitish motivlarini bilishi, balki
o’quvchilarni tushunish va ularning motivatsion sohasiga ta’sir qilish uchun bu
bilimlarni qo’llay olishi kerak. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, o’smirlarning o’qishga
419
bo'lgan munosabati birinchi navbatda o’qituvchining ish sifati va uning o’quvchilarga
bo’lgan munosabati bilan bog’liq.
Aytish joyizki, har bir yoshda o’quvchilrning yosh xususiyati ularning dominant
motivlarini belgilab beradi. Jumladan o’smirlar o’quv faoliyatining ijtimoiy motivlari
ularning boshqa odamlar bilan muomalaga kirishish ehtiyoji bilan uzviy bog’liq bo’lib,
ularni baholash, quvvatlash, tengdoshlari jamoasida muayyan joy egallash singari
talablarda o’z aksini topadi. Mazkur motivlar o’quv faoliyatining mohiyati bilan
bog’liq bo’lmay, balki unga yondosh yordamchi faktorlarni anglatadi. Ammo ushbu
motivlar o’smir o’qishiga jiddiy turtki vazifasini bajaradi.Ta’limning maqsadi mustaqil
fikrlaydigan, ijodiy faoliyat yuritadigan yoshlarni tarbiyalashdir. Chunki ta’lim yoshlar
ma’naviyatiga yaratuvchanlik baxsh etishi, o’sib kelayotgan yosh avlodning barcha
orzu-umidlari zamonaviy ta’lim-tarbiya orqali ro’yobga chiqishi aniq va ravshandir.
O’qituvchi nafaqat o’qitish motivlarini bilishi, balki o’quvchilarni tushunish va
ularning motivatsion sohasiga ta’sir qilish uchun bu bilimlarni qo’llay olishi kerak.
Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, o’smirlarning o’qishga bo'lgan munosabati birinchi
navbatda o’qituvchining ish sifati va uning o’quvchilarga bo’lgan munosabati bilan
bog’liq.
Xulosa:Ta’lim-tarbiya jarayonida ota-ona va o’qituvchining o’quvchilarga
nisbatan munosabati va pedagogik odobi,psixologik qobilyati muhim ahamiyat kasb
etadi, Umumiy xulosa qiladigan bo’lsak o’qituvchi va ota-onalarning farzanlariga
bo’lgan munosabatini ularning o’qishga bo’lgan motivatsiyasi va bilimlarni
egallashdagi harakatlarida namoyon bo’lishida odob ahloqi ham katta ahamiyatga
egadir, bolaning yoshligidan to’g’ri motivatsiya berib qilgan ishidan rag’batlantirib
kelajakdagi ishlariga yo’naltira olsa, har bir bola o’z qobilyatlarini yaxshi rivojlantirib
namoyyon qila oladi, o’z oldiga maqsadlar qo’ya oladi va maqsadlar sari intilishda
o’zida motivatsiya topa oladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Shamsidinovna, A. M. (2023, April). MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLALARGA BERILADIGAN TA’LIM MAZMUNI. In E Conference Zone (pp. 22-
25).
2.
Adilova, M. (2023). THE PSYCHOLOGICAL EFFECT OF TRAPS IN
THE SOCIAL NETWORK ON YOUTH MIND AND SPIRITUALITY. Open Access
Repository, 4(2), 500-505.
3.
Komilova, A., & Adilova, M. (2023). SHAXS EMOTSIONAL
INTELLEKTINING PSIXOLOGIK VA PSIXOFIZIOLOGIK JIXATLARI. Журнал
Педагогики и психологии в современном образовании, 3(2).
4.
Komilova, A., & Adilova, M. (2023). AGRESSIYA–OSMIRLARDA
YUZAGA
KELADIGAN
TAJOVUZKORLIK
RIVOJLANISHIGA
TASIR
ETUVCHI FENOMEN SIFATIDA. Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании, 3(1).
5.
Muratovich, M. E., Kurbon, O., & Shamsiyevna, A. M. (2022). Some
features of the formation of mathematical representations in preschoolers in the process
of familiarizing them with the size and shape of objects.
420
6.
Umdjon, Y., & Madina, A. (2023, April). MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLADA O ‘ZINI-O ‘ZI ANGLASHDA OILANING ROLI. In E Conference Zone
(pp. 11-16).
7.
Umdjon, Y., & Madina, A. (2023, April). PROFESSIONAL MOTIVATION
AND ITS STRUCTURE IN THE MANAGEMENT PROCESS. In E Conference Zone
(pp. 11-16).
8.
Madina, A., & Lobar, R. (2023). HUQUQIY ONG TUSHUNCHASINI
OʻRGANISHNING NAZARIY JIHATLARI.
International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research
, 375-379.
9.
Madina, A., & Donoxon, M. (2023). OILADA YOSHLARNI TOLERANT
MADANIYATLI
QILIB
TARBIYALASH
VA
IJTIMOIY-PSIXOLOGIK
OMILLAR.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research
, 353-358.
10.
Madina, A. (2023). BOLALARDA AHLOQIY FAZILATLARNI
PSIXOLOGIK SHAKLLANTIRISH USULLARI.
International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research
, 340-345.
11.
Shamsidinovna, A. M. (2023, May). MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLALARDA AHLOQIY JIHATLARNI RIVOJLANTIRISHNING PSIXOLOGIK
JARAYONLARI. In
E Conference Zone
(pp. 6-12).
12.
Shamsidinovna, A. M. (2023, April). MAKTAB O’QUVCHILARINING
INDIVIDUAL-PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARINI
O’RGANISHNING
AHAMIYATI. In
E Conference Zone
(pp. 1-5).
13.
Adilova, M. (2023). MAKTABGACHA TARBIYA YOSH DAVRIDA
HISSIY SOHANING RIVOJLANISHI VA O’Z-O’ZIGA BAHONING NAMOYON
BO’LISHI.
Журнал Педагогики и психологии в современном образовании
,
3
(3),
192-198.
14.
Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). SHARQ MUTAFAKKIRLARI
TALQINIDA MOTIVATSIYA MUOMMOSI. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, 362-366.
15.
Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). XORIJ OLIMLARI TOMONIDAN
MOTIVATSIYA MUAMMOSINING O ‘RGANILGANLIGI. International Journal
of Contemporary Scientific and Technical Research, 366-371.
16.
Aziza, K., & Xurshida, M. (2023). TA’LIM-TARBIYA JARAYONINI
TASHKIL ETISHNING O ‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 419-422.
17.
Aziza, K., & Mohinabonu, H. (2023). TA’LIM SIFATINI OSHIRISHDA
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING OʻRNI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 87-89.
18.
Usmanov, S., & Abduraxmanov, Z. (2023). VIRTUAL EDUCATIONAL
SYSTEM FOR THE DEVELOPMENT OF INFORMATION AND PROFESSIONAL
COMPETENCE OF FUTURE ENGINEERS. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, (Special Issue), 55-63.
19.
Alimov, N. (2023). CULTURE OF WESTERN AND ORIENTAL
COUNTRIES. Современные тенденции инновационного развития науки и
образования в глобальном мире.
421
20.
Yuldashev, S. (2021). THE PEDAGOGICAL ESSENCE OF THE
PROFESSIONAL ACTIVITY OF A TEACHER IN MILITARY EDUCATION.
International Journal of World Languages, 1(2).
21.
Shavkatovna, N. B. (2022). AXBOROT TEXNOLOGIYALARI BILAN
ISHLOVCHI SHAXSLARNING PSIXOLOGIK XOLATINING PATOLOGIYASI.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, 658-662.
22.
Barno, N., & Buvirobiya, H. (2023). MAKTABGACHA YOSH
DAVRIDAGI BOLALAR PSIXOLOGIYASINING O ‘ZIGA XOS TOMONLARI.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, 394-397.
23.
Ибайдуллаева, У. (2022). РОЛЬ СЕМЬИ В ПРЕДОТВРАЩЕНИИ
КОНФЛИКТОВ МЕЖДУ ПОДРОСТКАМИ. Решение социальных проблем в
управлении и экономике, 1(7), 81-83.
24.
Axmedovich, R. O. (2022). GLOBALLASHGAN AXBOROT DAVRI VA
SHAXSNING AXBOROT-PSIXOLOGIK XAVFSIZLIGI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 38-44.
25.
Каршибоев, С. (2022). Yosh yetakchining rahbarlikka xos psixologik
jihatlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 464-467.
26.
Аракулов, Г. Т. (2023). МЕДИКО-СОЦИАЛЬНАЯ РЕШЕНИЕ
ПРОБЛЕМ ДЕТЕЙ С РАННИМ ДЕТСКИМ АУТИЗМОМ. Academic research in
educational sciences, 4(TMA Conference), 872-877.
TA’LIM TIZIMIDA ZAMONAVIY PSIXOLOGIK XIZMAT
KOʻRSATISHNING OʻZIGA XOS AHAMIYATLARI
Adilova Madina Shamsidinovna
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
Annotatsiya:
Ushbu maqolada ta’lim tizimidagi islohotlar, ular orqali amalga
oshirilayotgan ishlar, psixologik xizmat ko’rsatishning turlari hamda maqsad,
vazifalari yoritib berilgan. O'zbekiston Respublikasida ta'limning birinchi bosqichi
hisoblanmish, maktab ta'limni rivojlantirish davlat siyosatining ustuvor vazifalaridan
bo’lib kelmoqda. Shu bilan birga, mamlakatimizda maktab ta’lim tizimini tubdan
takomillashtirish, turli shakldagi maktabgacha ta’lim tashkilotlarini barpo etish, ularni
yuqori malakali, zamonaviy fikrlaydigan tarbiyachilar va mutaxassislar bilan
ta’minlash, maktab ta’lim sifatini oshirish, ta’lim-tarbiya jarayoniga ilg‘or xorijiy
tajribalarni joriy etishga qaratilgan keng ko‘lamli islohotlari amalga oshirilmoqda
Kalit so‘zlar:
maktab ta’lim, psixologik xizmat, psixologik tashviqot, psixologik
profilaktika, psixologik maslahat, psixologik-pedagogik konsilium, diagnostik-
korrektsion ishlar.
Kirish:
Inson psixologiyasini tushinish, tahlil qilish, rivojlantirishga jiddiy
e’tibor berish masalasi hamma zamonlarda va hamma davlatlarda ham ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotning etakchi vazifalaridan biri bo’lib kelgan.XX asr bo‘sag‘asida
