334
8.
Yusupov,
U.,
&
Baxtiyorova,
M.
(2022).
Ijtimoiy
gender
stereotiplar.
Zamonaviy innovatsion tadqiqotlarning dolzarb muammolari va
rivojlanish tendensiyalari: yechimlar va istiqbollar
,
1
(1), 452-455.
9.
Yusupov,
U.,
&
Baxtiyorova,
M.
(2022).
Ijtimoiy
gender
stereotiplar.
Zamonaviy innovatsion tadqiqotlarning dolzarb muammolari va
rivojlanish tendensiyalari: yechimlar va istiqbollar
,
1
(1), 452-455.
10.
Umdjon, Y., & Mohira, H. (2023, April). MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLADA O’ZINI-O’ZI ANGLASH JARAYONINING RIVOJLANIB BORISHI.
In
E Conference Zone
(pp. 32-38).
11.
Umidjon, Y., & Zilola, G. A. (2023). SHAXSLARNING OʻZIDAGI
ENERGETIK QOPLAMINING PSIXOLOGIK JIHATLARI.
International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research
, 304-310.
12.
Umidjon, Y., & Humora, V. (2023). GENDER FARQLARNING IJTIMOIY
PSIXOLOGIK TOMONLARI.
International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research
, 386-390.
BOLALARNING MAKTABGA TAYYORGARLIGINI PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARI
Adilova Madina Shamsidinovna
Oʻzbekiston Milliy universitetining Jizzax filiali
Annotatsiya:
Maqolada bolalarni maktab taʼlimiga tayyorlashda talab
qilinadigon asosiy jihatlar nimalardan iborat ekanligi haqida gap ketadi. Maktab hayoti
bolalarga yangi bir dunyoni ochib beradi, bu davrida bolalarning asosiy faoliyatlari
o’zgaradi, maktab taʼlimiga tayyorlash muammolari, tayyorlashning jismoniy, shaxsiy
(ruhiy), aqliy, maxsus tayyorgarlik bosqichlari haqida so‘z yuritiladi.
Kalit so‘zlar:
nutq, maktabga tayyorlov, jismoniy, shaxsiy (ruhiy), aqliy,
maxsus tayyorgarlik, didaktik tamoyillar, hissiy sezgirlik, idrok qilish.
Bugungi kunda har bir sohada tub o’zgarishlar ko’rilmoqda va bu o’zgarishlarni
eng katta qismini ta’limda ko’rishilmoqda.Yurtimizda ochilgan va eng so’ngi
zamonaviy o’quv qurollari bilan taminlangan maktablar yoqqol bunga misol bo’la
oladi.Maktabga borish bolalarning hayotida juda katta voqeadir. Maktabgacha
yoshdagi bolaning maktab taʼlimiga o’tishi hamisha uning hayoti, axloqi, qiziqishi va
munosabatlarida anchayin jiddiy o‘zgarishlarni yuzaga chiqaradi. Shuning uchun
bolani maktabga tayyorlashda yani tayyorgarlik ko’rilayotganda kattalar tamonida
beriladigon tushunchalar to’g’ri yetkazilishi kerak bu juda katta ahamiyatga egaligini
anglashi kerak,bolalar uchun ilk tasurotlar maktab haqida ular borayotgan boxchalarda
beriladi va qiziqtiriladi lekin har biro ta-ona bu bilan qanotlanib qolmasdan o’zi ham
tushuncha berishi zarur va maktab bola uchun sevimli maskan bo’lishi
haqida,o’qituvchilar esa uning uchun muhim inson ekanligini anglatishi kerak.Shuni
ham unitmasligimiz kerakki ortiqcha aytilgan narsalar ham yani maktabga bolani
qiziqtirish maqsadida yo’q narsalarni ham maktabda bordayin tassavur qildirib bolani
335
tasavvurida maktabni umuman boshqacha qabul qildirib tayyorlab maktabdagi ilk
tasavvurni o’zhacha ko’rganda bolada keskin so’nish qiziqish o’rniga zerikish paydo
qilib qo’yishimiz mumkin maktab taʼlimiga tayyorlash, uni uncha qiyin bo‘lmagan
bilim, tushuncha, ko‘nikma va malakalar bilan tanishtirish kerak bo‘ladi.
Yetakchi mutaxassislarning fikriga ko‘ra «Maktabga tayyorgarlik” tushunchasi
bolani maktabga tayyorlashning quyidagi yunalishlarini o‘z ichiga oladi:
• jismoniy;
• shaxsiy (ruxiy);
• aqliy;
• maxsus tayyorgarlik.
Jismoniy tayyorgarlik bolaning sog‘lomligi, harakat ko‘nikmalari va sifati, qo‘l
mushaklari va ko‘rish-motor muvofiqligi rivojlanganligi bilan izoxlanadi. Shaxsiy
tayyorligi, atrof-muhitga, kattalarga, tengdoshlariga, o‘simliklar dunyosiga, tabiiy
hodisalarga, shaxsiy madaniyatni shakllanganligini nazarda tutadi. Aqliy tayyorgarlik
bola obrazli va mantiqiy fikrlashi, tasavvurining, odamiylikning, bilimga qiziqishning,
mustaqilligining, o‘zini-o‘zi nazorat qilishga, hamda o‘quv faoliyatini kuzatish,
eshitish, eslab kolish, solishtirish kabi asosiy turlarini bilishni o‘z ichiga oladi.
Bolaning maktabda taʼlim olishi samarasi uning ona tilini bilishiga va nutqni qanchalik
rivojlanganligiga ko‘proq bog‘liq bo‘ladi. Chunki butun o‘quv faoliyati shularga, yaʼni
nutqiy mantiqiy rivoji, bolaning kattalarning yordamisiz mustaqil fikrlashi, til
rivojlanganligi yutuqlarida erkin foydalana olishi, hikoya qilish, mulohaza yuritish, o‘z
tasavvurini izohlay olish, tushunarli qilib bayon etish kabi omillar asosiga quriladi.
Shuningdek, bolaning maktabda taʼlim olishi uchun amaliy intellekt rivoji yaʼni, uning
namunani chizish, aytib turiladigan bayoniy topshiriqni bajarishi ham muhim sanaladi.
Va nihoyat, maxsus tayyorgarlik bolani savodxonlikka urgatish va uning maktabning
1 sinf o‘quv dastur materialini yetarli darajada egallash haqidagi tushunchasini
shakllantirishni nazarda tutadi. Bolalarni maktabda o‘qishning samaradorligini ko‘p
jihatdan ularning tayyorgarlik darajalariga bog‘liq bo‘ladi. Maktabda o‘qishga
tayyorgarlik – maktabgacha taʼlim muassasasi va oilada maktabgacha tarbiya
yoshidagi bolaga qo‘yadigan talablar orqali aniqlanadi. Bu talabalarning o‘ziga xos
tomoni o‘quvchining yangi sotsial psixologik o‘rni, u bajarishga tayyorlangan bulishi
lozim. Yangi vazifa va burchlardan kelib chiqadi
yakuni sifatida namoyon buladi.
Maktabga umumiy tayyorgarlik bolaning maktabga borish vaktiga kelib akliy,
maʼnaviy, estetik va jismoniy rivolanishda erishgan shunday darajasidirki, u bolaning
maktab taʼlimining yangi sharoitlariga va o‘quv materialining ongli egallashga faol
kirib borishlari uchun zarur asosni yaratadi.
Maktabga intellektual tayyorgarlik.
Tevarak-atrofda mo’ljal ola bilish,bilimlar zaxirasining mavjudligi.Idrok va
ko’rgazmali-obrazli tafakkurning ma’lum darajada rivojlanganligi.Umumlashtirish
darajasi- narsa va hodisalarni farqlash va umumlashtira olish ko’nikmasi.
Nutqning ma’lum darajada rivojlanganligi: ko’pincha aqliy tayyorgarlik
deyilganda bolaning dunyoqarashi,jonli tabiat,insonlar va ularni mehnatilari haqidagi
bilimlar tushuniladi.Ushbu bilimlar maktab beradigan ta’limga asos bo’lishi
mumkin,lekin so’z boyligi, malum xatti-harakatlarni bajara olish layoqati bolaning
maktabga aqliy tayyorgarligining asosiy ko’rsatkichi bo’la olmaydi.Maktab dasturi
336
bolalardan taqqoslay olish,tahlil eta olish,umumlashtira olish,ma’lum bir xulosa
chiqara olish,shunigdek yetarli darajada rivojlangan boshqa bilish jarayonlarini ham
talab etadi.Masalan shu yoshda bola yani 6-7 yoshda tabiat haqidagi ayrim
ma’lumotlarni emas,balki organizimning tabiat bilan bog’liqligining va o’zaro tas’irini
ham anglay boshlaydi.Shuni alohida ta’kidlab o’tish lozimki,ko’rgazmali-harakatli va
ko’rgazmali-obrazli tafakkur nafaqat 6-7 yoshli bolalar,balki kichik maktab yoshidagi
o’quvchilarning ham aqliy rivojlanishida asosiy vazifani bajaradi.
Maktabga ijtimoiy tayyorgarlik.
Bolalarda o’zlari yashab turgan ijtimoi muhitga o’z o’rnini belgilashga, kattalar
bilan yanada yaqinroq munosabatlarga kirishishga intiladilar,maktabga boorish vaqtini
sanaydilar.Agar birorta o’rtoqlari maktabga o’tib ketsa o’zlari bog’chada qolib
ketganligidan bazi hollarda o’ksishadi ham.Katta yoshdagi bog’cha bolalarining
maktabga
ijtimoiy
munosabatlar
doirasida
yangi
mavqening
egallashga
intilayotganidan dalolat beradi.Ta’limda psixologik tayyorgarlik deganda bolaning
obyektiv va sub’yektiv tayyorgarli nazarda tutiladi.Bola maktab ta’limiga avval
psixologik jihatdan tayyorlanadi,uning psixikasi bilim olishga yetarli darajada
rivojlanadi.Shu yoshdagi bola idrokning o’tkirligi,ravshanligi, sofligi, bolaning
qiziquvchangligi,ishonuvchangligi,dilkashligi, xayrixohligi,tafakkurning yaqqolligi
bilan boshqa yoshdagi bolalardan ajralib turadi.
Maktabga motivatsion tayyorgarlik.
Katta bog’cha yoshidagi bolalar asosan, maktabda o’qish uchun ehtiyoj hosil
bo’ladi, lekin bu xohish va ehtiyoj motivi turlicha bo’lish mumkin. Menga chiroyli
forma, daftar, qalam, ruchkalar va har xil bolaning qiziqtirgan o’quv qurollarining har
hil rangda sotib olib berishadi. Maktabda o’rtoqlarim ko’p bo’ladi va men ular bilan
mazza qilib o’ynayman, maktabda uxlatishmaydi, maktab oshhonasidan mazzali
bo’lgan, xohlagan narsamni o’zim sotib olib yeyman uydagilar kunlik pul beradi.
Bunday motivlarni bolalarga odatda ota-onalar singdiradilar. Maktabning tashqi
ramizlari, shubhaziz bolalarni juda qiziqtiradi, lekin bu bolaning maktabda
muvaffaqiyatli o’qish uchun asosiy sabab bo’la olmaydi. Ota-onalar pedagog hodimlar,
tarbiyachilar tomonidan bolalarga bilish, o’rganish motivlarining singdirilishi
maktabda muvafaqqiyatli o’qish omili bo’lib xizmat qila oladi. Men otamga o’xshagan
bo’lishim uchun o’qishim kerak, men yurtimga kerakli, inson bo’lishim uchun
o’qishim kerak, yozishni juda yaxshi ko’raman, o’qishni o’rganaman va ertaklarni
o’zim ham xuddi oyim kabi o’qiyman kitoblardan, maktabda yangi va qiziqarli bo’lgan
misollarni, vazfalarni bajarishni o’rganaman, o’zim yangi narsalar ixtiro qilaman,
chiroyli suratlar chizaman-bunday motivlar to’g’ri motivlar to’g’ri motivatsion
tayyorgarlikka misol bola oladi.
O’quvchining ichki pozitsiyasi:bolaning maktab ta’limiga mtayyorligi ko’rsatkich
sifatida-psixologik yangi tuzilma bo’lib, kattaroq ijtimoiy mavqeni egallash ehtiyoji,
bilish ehtiyojining o’zgarishida namoyyon bo’ladi.
Xulosa:
Maktabga borgancha bo’ladigon boladagi tassavvurning shakillanishi,
ilk maktabga qadam qo’ygan bolaning tassavurlari yolg’on ustiga qurilganday bo’lib,
ishtiyoqini yo’qolishiga olib kelish bilan almashinib qolmasligi uchun to’g’ri
yo’naltirilishi kerak. Bazi bolalarda ilk haftadan zimmasiga yuklangan vazifa juda
og’irday tuyilib yoki u o’ylaganday emasligini ko’rganda maktab o’qishga bo’lgan
337
qiziqish keskin so’nishi mumkin va borishni umuman xohlamay, dars jarayonida ham
zerikish ko’p bo’lib ko’proq uyqisi kela boshlaydi, shuning uchun bolani maktabga
tayyorlashga shunchaki bilib bilmasdan kattalar tarafidan har xil malumotlar
berilayotganda asosli bo’lgan va bolani tassavuriga yolg’on bo’lgan malumotlar bilan
boyitmasdan manaviy, ahloqiy jiyatdan yondashib maktab bilim maskani har bir
yutqga erishishi uchun imkoniyat beradigon bizni eng yaqin do’stona maskanimiz
ekanligini anglatmoq lozim. Psixologik tayyorlikning tarkibiy jixatlari: intellektual
(aqliy), maʼnaviy va irodaviy tayyorgarlikdan iboratdir. Ota-ona, hatto ayrim
o‘qituvchilar ham bola qanchalik ko‘p bilsa, u shunchalik rivojlangan bo‘ladi, deb
o‘ylaydilar. Aslida esa unday emas, fan-texnika, ommaviy axborot vositalarining keng
tarqalganligi tufayli bugungi kun bolalari go‘yo maʼlumotlar ummonida suzib
yurgandek bo‘lmoqdalar. Bu esa ulardagi so‘z boyliklarning keskin o‘sishiga asos
bulmokda, lekin bu ularning tafakkuri ham shunday jadallikda rivojlanayapti, degan
gap emas.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Umarov.B.M, Norbekova.B.Sh Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostikasi
2. Shamsidinovna, A. M. (2023, April). MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLALARGA BERILADIGAN TA’LIM MAZMUNI. In E Conference Zone (pp. 22-
25).
3. Adilova, M. (2023). THE PSYCHOLOGICAL EFFECT OF TRAPS IN THE
SOCIAL NETWORK ON YOUTH MIND AND SPIRITUALITY. Open Access
Repository, 4(2), 500-505.
4. Komilova, A., & Adilova, M. (2023). SHAXS EMOTSIONAL
INTELLEKTINING PSIXOLOGIK VA PSIXOFIZIOLOGIK JIXATLARI. Журнал
Педагогики и психологии в современном образовании, 3(2).
5. Komilova, A., & Adilova, M. (2023). AGRESSIYA–OSMIRLARDA
YUZAGA
KELADIGAN
TAJOVUZKORLIK
RIVOJLANISHIGA
TASIR
ETUVCHI FENOMEN SIFATIDA. Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании, 3(1).
6. Muratovich, M. E., Kurbon, O., & Shamsiyevna, A. M. (2022). Some features
of the formation of mathematical representations in preschoolers in the process of
familiarizing them with the size and shape of objects.
7. Umdjon, Y., & Madina, A. (2023, April). MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLADA O ‘ZINI-O ‘ZI ANGLASHDA OILANING ROLI. In E Conference Zone
(pp. 11-16).
8. Umdjon, Y., & Madina, A. (2023, April). PROFESSIONAL MOTIVATION
AND ITS STRUCTURE IN THE MANAGEMENT PROCESS. In E Conference Zone
(pp. 11-16).
9. Madina, A., & Lobar, R. (2023). HUQUQIY ONG TUSHUNCHASINI
OʻRGANISHNING NAZARIY JIHATLARI.
International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research
, 375-379.
10. Madina, A., & Donoxon, M. (2023). OILADA YOSHLARNI TOLERANT
MADANIYATLI
QILIB
TARBIYALASH
VA
IJTIMOIY-PSIXOLOGIK
338
OMILLAR.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research
, 353-358.
11. Madina, A. (2023). BOLALARDA AHLOQIY FAZILATLARNI
PSIXOLOGIK SHAKLLANTIRISH USULLARI.
International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research
, 340-345.
12. Shamsidinovna, A. M. (2023, May). MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLALARDA AHLOQIY JIHATLARNI RIVOJLANTIRISHNING PSIXOLOGIK
JARAYONLARI. In
E Conference Zone
(pp. 6-12).
13. Shamsidinovna, A. M. (2023, April). MAKTAB O’QUVCHILARINING
INDIVIDUAL-PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARINI
O’RGANISHNING
AHAMIYATI. In
E Conference Zone
(pp. 1-5).
14. Adilova, M. (2023). MAKTABGACHA TARBIYA YOSH DAVRIDA
HISSIY SOHANING RIVOJLANISHI VA O’Z-O’ZIGA BAHONING NAMOYON
BO’LISHI.
Журнал Педагогики и психологии в современном образовании
,
3
(3),
192-198.
15. Yuldashev, S. (2021). THE PEDAGOGICAL ESSENCE OF THE
PROFESSIONAL ACTIVITY OF A TEACHER IN MILITARY EDUCATION.
International Journal of World Languages, 1(2).
16. Yo‘ldoshyev, S., & Sultonaliyeva, G. (2023). O ‘QUVCHI XULQ-
ATVORNING
PSIXOLOGIK
KORREKSIYASI.
Журнал Педагогики и
психологии в современном образовании, 3(2).
17. Аракулов, Г. Т. (2023). МЕДИКО-СОЦИАЛЬНАЯ РЕШЕНИЕ
ПРОБЛЕМ ДЕТЕЙ С РАННИМ ДЕТСКИМ АУТИЗМОМ. Academic research in
educational sciences, 4(TMA Conference), 872-877.
18. Аракулов, Г. (2022). Факторы, влияющие на формирование агрессии у
подростков. Современные тенденции инновационного развития науки и
образования в глобальном мире, 1(3), 106-109.
BOLALARDAGI PSIXOLOGIK MUAMMOLAR VA ULARNING YECHIMI
(PhD) Rashidova Gulnoza G‘ulomovna,
Sharafitdinov Abdulla XXX
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Annotatsiya:
Bu maqolada, bugungi davr bolalarining o‘z-o‘zini boshqarish,
stress, texnologik o‘zgarishlar, internet va ijtimoiy munosabatlar kabi psixologik
muammolar va ularni yechish usullari haqida ma’lumot beriladi. Munosabatlar,
stressni kamaytirish, internet va texnologiyalarni cheklash, o‘zaro yordam olish va
maslahat olish kabi amallar, bolalarni o‘z-o‘zini boshqarish va muammolarni hal
qilishda muhimdir. Ushbu maqola ota-onalar, o‘qituvchilar, psixologlar va
mutaxassislar uchun katta ahamiyatga ega.
Kalit so‘zlar:
Psixologik muammolar, o‘z-o‘zini boshqarish, stressni
kamaytirish, o‘zaro munosabatlar, internet va texnologiyalar, o‘zlashtirish usullari,
