467
6. Ибайдуллаев Т. Г. УЗБЕКСКАЯ НАЦИОНАЛЬНАЯ ОДЕЖДА В
ПЕРИОД ГЛОБАЛИЗАЦИИ: ПРОБЛЕМЫ И РЕШЕНИЯ //Культура в
евразийском пространстве: традиции и новации. – 2020.
OILAVIY NIZOLAR VA AJRIMLAR - JAMIYAT ZAVOLI
(PhD), Ibaydullayeva Umida Rustamjonovna
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Tirkasheva Mavluda Akram qizi
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali magistranti
Annotatsiya:
Mazkur maqolada oilaviy ajrimlari haqida so‘z yuritilib, unda
oila va nikoh munosabatlari, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash, oilalarda yuzaga
kelayotgan nizolar va ularni keltirib chiqaruvchi sabablar, ajralishlar va ularning salbiy
asoratlari kabi bir qator masalalar har tomonlama o‘rganilib, tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
Oila va nikoh munosabatlari, oilaviy hayotga tayyorlash, milliy
o‘ziga xoslik, nizolar, ajralishlar, salbiy asoratlar, ilmiy izlanishlar, shaxslararo
munosabatlar, ijtimoiy-psixologik, maxsus tadqiqot.
Respublikamizda so‘nggi yillarda oila institutini mustahkamlash, oilalarda
sog‘lom muhitni yaratish, oila qadriyatlari va oiladagi shaxslararo munosabatlarini
shakllantirish orqali oilaviy munosabatlarini barqarorlashtirilishiga qaramay,
oilalarning barbod bo‘lishi holatlari ortib borayotganligini, oilaviy munosabatlar
ayniqsa, ota-ona va farzand, er-xotin o‘rtasidagi nizolar tufayli oilalarda nosog‘lom
muhitning hukm surishi, oiladagi ruhiy ziddiyatlar salbiy oqibatlarni keltirib
chiqarayotganligini ko‘rishimiz mumkin.
Jamiyatda paydo bo‘lgan har bir holatning o‘ziga yarasha sabab va omillari
bo‘ladi. Oilalarning buzilishi barcha jamiyatlarni qattiq tashvishga solib, ushbu
muammoni hal etish uchun har bir jamiyat turli choralarni ko‘rib kelmoqda.
Oilalardagi kuzatilayotgan ajralishlarning asoratlari oila a’zolari va qarindosh-
urug‘lar o‘rtasida nihoyatda ayanchli oqibatlar, noxush holat va hodisalar keltirib
chiqarayotganligi kuzatilmoqda.
O‘zbekiston psixologlari tomonidan o‘zbek oilalariga xos muammolarni
o‘rganish yuzasidan bir qator muvaffaqiyatli ilmiy izlanishlar olib borilgan. Ana shu
ilmiy ishlarda oila va nikoh munosabatlari, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlash,
o‘zbek oilalaridagi milliy o‘ziga xoslik, undagi nizolar va ularni keltirib chiqaruvchi
sabablar, ajralishlar va ularning salbiy asoratlari kabi bir qator masalalar har
tomonlama o‘rganilib, tahlil qilingan. Aslida oilaviy turmushda yuzaga keladigan
muammolar, hatto oilalarning buzilishi va uning salbiy asoratlari undagi shaxslararo
munosabatlar ta’sirining natijasi ekanligini hech qachon unutmasligimiz kerak.
Bundan kelib chiqadigan xulosa shundan iboratki, oila barqarorligi, baxtli va farovon
turmush kechirish, albatta, shaxslararo munosabatlarga bog‘liq ekanligini aytib
o‘tishimiz joiz.
468
Oila qo‘rg‘onining poydevori, uning mustahkam qal’asi, er-xotinni mahkam
bog‘lovchi rishtasi nikohdir. Nikoh insonlar jamiyatida eng muqaddas bitim
hisoblanadi. Chunki hayotda halol va haromni ajratish, er-xotinning haq-huquqlariga
rioya etish, oila qurish, inson naslining davomiyligini ta’minlash, yosh avlod tarbiyasi
kabi muhim masalalarning hammasi shar’iy nikohga bog‘liqdir. Shuning uchun
dinimiz oilani nikoh asosida qurishga alohida ahamiyat beradi. Ming afsuslar bo‘lsinki,
so‘nggi yillarda oilaviy ajrimlar ko‘payib ketmoqda. Quyida oilaviy ajrimning salbiy
oqibatlaridan ba’zilarini bayon qilamiz:
1. Ajrashgan er va xotinning hech bo‘lmaganda obro‘si to‘kilishi. Erga
nisbatan
“bitta xotinni eplay olmadi, yaxshi odam bo‘lganda ayoli bilan chiroyli
muomala qilib yashar edi”,
degan gap-so‘zlar, ayolga nisbatan esa
“erining xizmatini
qilolmadi, yaxshi ayol bo‘lganida erining izmidan chiqmasdan, murosa qilib,
tinchgina yashar edi”,
degan qarashlar kelib chiqadi. Ajrim oqibatida “boshi ochiq”
ayol va “bo‘ydoq” erkaklar paydo bo‘ladi. Bu holat odatda jamiyatda zino va
hayosizliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘lib, ma’naviy muhitni buzilishiga olib
kelmoqda. Oqibatda ba’zi “boshi ochiq” yoshgina ayollar noqonuniy ikkinchi,
uchinchi va hatto to‘rtinchi xotinlikka ham rozi bo‘lmoqdalar.
2. O‘rtadagi farzandlarni tirik yetim bo‘lib, sarson bo‘lishi. Bechora farzandlar
o‘rtada sarson va sargardon bo‘lib, nima qilishni bilmaydi. Otasiga boray desa ona
norozi, onasiga boray desa ota ruxsat bermaydi. Otasi bilan suhbatlashsa,
“onang
unday, onang munday”
deganga o‘xshagan gaplarni gapirib bolaga onasini
yomonlaydi va yomon ko‘rsatishga harakat qiladi. Onasi bilan gaplashsa,
“otang
bunday, otang unday”
degan gaplarni gapirib bolaga otasini yomonlaydi. Natijada bola
ikki o‘tni orasida qolib, bir qancha mashaqqatlarga duch keladi. Tarbiyasi buziladi.
Ota-ona ajrimi aksar hollarda farzandni noqobil bo‘lib voyaga yetishiga sabab bo‘ladi.
Afsuski, qarovsiz qolayotgan, ota-onasi bor ba’zi bolalarni mehribonlik uylariga
topshirish holatlari ham uchramoqda.
3. Ajrashuvchi ikki yoshning ota-onalarining mashaqqat chekishi. Ota-ona orzu
havas qilib, qancha mehnat-mashaqqat va qiyinchiliklar bilan farzandini to‘y qilib:
“
Zimmamdagi vazifani bajardim, bolamni oilali qildim”
deb endi erkin nafas olib
turgan paytda farzandini oilasi buzilsa, ota-onaga moddiy va ma’naviy jihatdan qattiq
zarba bo‘ladi. Ota-ona va boshqa barcha qarindoshlar ruhiy iztirobga tushadi.
Ajrimlar oiladagi doimiy janjal va mojarolar, er-xotin o‘rtasida bir-birini
tushunish va totuvlikning yo‘qligi, moddiy yetishmovchilik, qaynona-kelin
munosabatlari, oiladagi ma’naviy notenglik, alkogolizm, yigit yoki qizning yangi
hayotga tayyor emasligi tufayli yuzaga kelyapti. Barbod bo‘layotgan oilalar, boshi
qotgan erkak, sarson-sargardon ayollar hayotini kuzatar, ko‘ngil kechinmalari,
iztiroblariga quloq tutar ekansiz, beixtiyor mashhur yozuvchi Lev Tolstoyning
“Hamma baxtli oilalar bir-biriga o‘xshaydi, har bir baxtsiz oila — o‘zicha baxtsiz”
degan gapi yodingizga tushadi. Yuqorida keltirilgan sabablar bu g‘animat umrda
insonga berilgan bebaho ne’mat — oila butunligiga soya solishga arzirmikan?
Har bir oilada er-xotin tinch-totuv, ahil-inoq ravishda, baxt nashidasini surib
yashashi ayni muddaodir. Buning uchun hamma harakat qiladi. Ammo, jon bor joyda
janjal bor, deganlaridek, kishilar istamasalar ham, oila a’zolari – er-xotin orasida
tushunmovchiliklar, kelishmovchiliklar va urish-janjallar chiqib turishi bor. Ushbu
469
holatni to‘g‘ri hal qilish ham oilaning va uning a’zolarining saodatiga xizmat qiladigan
muhim omillardan biridir.
Bu masalada ikki taraf ham bir-birini yaxshi tushunishi, ayol erning, er
ayolning fikrlariga rioya qilishi lozim. Ikkovlari bir-birlarining odatlarini, nimadan
xafa va nimadan xursand bo‘lishlarini, ruhiy kechinmalarida va kayfiyatlarida
bo‘ladigan o‘zgarishlarni yaxshi tushunib yetishlari zarur. So‘ngra bir-birlarini xafa
qiladigan harakatlardan yiroq bo‘lib, xursand qiladigan narsalarga yaqin bo‘lishga
harakat qilishlari kerak.
Qalb halovati inson hayotining mazmunidir. Uni hamma oilasidan topmog‘i
lozim. Agar bunday bo‘lmasa-chi? Halovatni ko‘chadan, do‘stlaridan, begonalardan
izlay boshlaydi. Endigina turmush qurgan yosh oilani olaylik. Kelin-kuyov kemada
uzoq safarga chiqqan yo‘lovchilarga o‘xshaydi. Kemaga chiqishadi-yu hech qachon
ortga qaytmaslikka, doimo birga, bahamjihat bo‘lishga barchaning guvohligida so‘z
berishadi. Ammo...
Mutaxassislar kuzatuviga ko‘ra, turmushning dastlabki uch yilida ajralish
uchun eng ko‘p ehtimollik bo‘larkan. Sababi, bu vaqtga kelib er-xotin bir-birini
anchagina bilib, xato-kamchiliklarini ko‘rib, bir-biridan to‘yish hissi paydo bo‘lishi
aniqlangan. Mana shu davrdan eson-omon o‘tib olgan oila yanada mustahkamlanar
ekan.
Oilalarda nizo va ajrimlarni oldini olish va ularni yuzaga kelmasligi uchun
quyidagi tavsiyalarni aytib o’tamiz.
- Oilada er-xotin bir-biriga ishonishi lozim;
- Er va xotin o‘zidagi kamchiliklarini ustida ishlashi va uni takrorlashdan tiyilishi
kerak;
- Har bir oilada er va xotin bir-birini va oila a’zolarini o‘zaro hurmat qilishi
darkor;
- Oilada bir-birini tanqid qilish kerak emas;
- Er-xotin oilada kechirimli bo‘la olishi oilalarda yuzaga kelayotgan nizo va
ajrimlarning yuzaga kelmasligiga sabab bo‘ladi deb aytish mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. G.Qarshiboyeva, U.Ibaydullayeva Oila psixologiyasi. Toshkent “Bayoz”
2022
2. Ibaydullayeva, U. (2023). PSIXOLOGIYADA OTA-ONA VA FARZAND
MUNOSABATI MUAMMOSINING O‘RGANILISHI.
Журнал Педагогики и
психологии в современном образовании
, (I).
3. Umida, I. (2023). MUTAFAKKIR OLIMLARNING OILA, OTA-ONA VA
FARZAND MUNOSABATI BORASIDAGI QARASHLARI.
International Journal
of Contemporary Scientific and Technical Research
, 345-348.
4. Ibaydullayeva U.R. O‘smirlik davridagi farzandlarda yuzaga keladigan
inqirozli vaziyatlarning nazariy jihatlari. Psixologiya Ilmiy jurnal №2, 2023
5.Ibaydullayeva U.R., Tirkasheva M.A. Oilada ajrimlar yuzaga kelishi va unga
olib keluvchi sabablar. “Zamonaviy ijtimoiy psixologiya:An’analar va istiqbollar”
mavzusidagi 1-xalqaro ilmiy-amaliy anjuman Jizzax-2023 19-20 may 1-qism
470
6. Ibaydullayev T. G. ETHNIC CLOTHS AS A MAIN FACTOR OF
NATIONAL CULTURAL DEVELOPMENT //EurasiaScience. – 2019
7.
Ибайдуллаев
Т.
КЛАССИФИКАЦИЯ
УЗБЕКСКОГО
ТРАДИЦИОННОГО КОСТЮМА (В РАЗРЕЗЕ АНАЛИЗА ЖЕНСКИХ
КОСТЮМОВ) //InterConf. – 2021.
8. Usmanov, S., & Abduraxmanov, Z. (2023). VIRTUAL EDUCATIONAL
SYSTEM FOR THE DEVELOPMENT OF INFORMATION AND PROFESSIONAL
COMPETENCE OF FUTURE ENGINEERS. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, (Special Issue), 55-63.
9. Alimov, N. (2023). CULTURE OF WESTERN AND ORIENTAL
COUNTRIES. Современные тенденции инновационного развития науки и
образования в глобальном мире.
10. Yuldashev, S. (2021). THE PEDAGOGICAL ESSENCE OF THE
PROFESSIONAL ACTIVITY OF A TEACHER IN MILITARY EDUCATION.
International Journal of World Languages, 1(2).
11. Sunatullaevna, K. A., & Axmedovich, R. O. (2022). Internet is a depression.
The benefits and harms of cyberspace on the human psyche. Eurasian Scientific Herald,
5, 69-73.
12. Umdjon, Y., & Madina, A. (2023, April). PROFESSIONAL MOTIVATION
AND ITS STRUCTURE IN THE MANAGEMENT PROCESS. In E Conference Zone
(pp. 11-16).
13. Umidjon, Y., & Humora, V. (2023). GENDER FARQLARNING IJTIMOIY
PSIXOLOGIK TOMONLARI. International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research, 386-390.
14. Shavkatovna, N. B. (2022). AXBOROT TEXNOLOGIYALARI BILAN
ISHLOVCHI SHAXSLARNING PSIXOLOGIK XOLATINING PATOLOGIYASI.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, 658-662.
15. Barno, N., & Buvirobiya, H. (2023). MAKTABGACHA YOSH
DAVRIDAGI BOLALAR PSIXOLOGIYASINING O ‘ZIGA XOS TOMONLARI.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, 394-397.
16. Равшанов, О. (2022). Конфликты между учителем и учениками и
способы их решения. Zamonaviy innovatsion tadqiqotlarning dolzarb muammolari
va rivojlanish tendensiyalari: yechimlar va istiqbollar, 1(1), 508-511.
17. Axmedovich, R. O. (2022). GLOBALLASHGAN AXBOROT DAVRI VA
SHAXSNING AXBOROT-PSIXOLOGIK XAVFSIZLIGI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 38-44.
18. Komilova, A., & Adilova, M. (2023). AGRESSIYA–OSMIRLARDA
YUZAGA
KELADIGAN
TAJOVUZKORLIK
RIVOJLANISHIGA
TASIR
ETUVCHI FENOMEN SIFATIDA. Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании, 3(1).
19. Adilova, M. (2023). THE PSYCHOLOGICAL EFFECT OF TRAPS IN
THE SOCIAL NETWORK ON YOUTH MIND AND SPIRITUALITY. Open Access
Repository, 4(2), 500-505.
471
20. Каршибоев, С. (2022). Yosh yetakchining rahbarlikka xos psixologik
jihatlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 464-467.
21. Аракулов, Г. Т. (2023). МЕДИКО-СОЦИАЛЬНАЯ РЕШЕНИЕ
ПРОБЛЕМ ДЕТЕЙ С РАННИМ ДЕТСКИМ АУТИЗМОМ. Academic research in
educational sciences, 4(TMA Conference), 872-877.
22.
Arakulov,
G.
(2023).
ТАЖОВУЗКОРЛИК-ЎСМИРЛАРДА
ЗАМОНАВИЙ ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА. Журнал Педагогики и
психологии в современном образовании, 3(3), 15-21.
TEXNIKA OLIY TA’LIM MUASSASALARI TALABALARNING ILMIY-
TEXNIK IJODKORLIK FAOLIYATINI TARBIYALASHNING
PSIXOLOGIK-PEDAGOGIK ASOSLARI
Parmonov Abdutolib Abduvahob o‘g‘li
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Annotatsiya:
Maqolada talabalar ilmiy-texnik ijodkorlik faoliyat jarayonida
shaxsning ehtiyojlarini shakllantirish imkoniyatlari haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kalit so‘zlar:
Ijodkorlik, shaxs, jarayon, sifat, tarbiya, fikrlash, yеtakchilik,
munosabat, intilish, mahorat.
Texnika oliy ta’lim muassasalarida talabalarning ijodkorligi shaxsning ichki his-
tuyg‘usini rivojlatirish va tarbiyalash muammosiga yеtakchi psixologlar vakillari
e’tiborini qaratganlar. Ijodkorlikda shaxs hissiy ehtiyojini shakllantirish talabalarni
ijodkorlikka tayyorlashning muhim vositalaridan biridir. Bu ishni samarali amalga
oshirish esa, shaxs ichki ehtiyojining o‘ziga xos bo‘lish – psixologik jihatlari tabiati va
uning rivojlanish qonuniyatlarini bilishni taqazo etadi.
Shu ma’noda talabalar ilmiy-texnikaviy ijodkorlik faoliyatida rahbarning
shaxsiy sifatlari namoyon bo‘ladigan uning tashkiliy – pedagogik va psixologik
jihatlari talabalarda ehtiyojini tarbiyalashning asosiy manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Talabalar ilmiy-texnikaviy ijodkorlik faoliyati jarayoni shaxsning ehtiyojlarini
shakllantirish va qondirish uchun keng imkoniyatlarga ega. Muvaffaqiyatga bo‘lgan
ehtiyoj deganda, shaxsning yuqori maqsad yoki natijaga erishishga bo‘lgan intilishni
tushuniladi. Bu ehtiyoj kishining faol izlanishi, tinib-tinchimaslik xususiyatlarini
namoyon qiladi.
Birinchilikka erishi ehtiyojining aksi esa omadsizlikdan qochish (qo‘rqish),
loqaydlik va tanballik hisoblanadi. Bunday shaxslar muvaffaqiyatga erishidan ko‘ra
ko‘proq ortiqcha ko‘ngilsizlik, gap-so‘zdan qochibgina ishlarni nomiga bajaradilar.
Hozirgi zamonda shaxsning muhim ijodqorlik faoliyati shakli sifatida fikrlash
e’tirof etiladi. Fikrlash 3 ta o‘ziga xos tavsifga ega.
➢
Fikrlash
- bu har xil muammo masallalarni еchishga yo‘naltirilgan faoliyat;
➢
Fikrlash
- bu inson ichki tuyg‘usi bilan bog‘liq amalga oshiriladigan faoliyat;
