495
13. Ибайдуллаева, У. (2022). РОЛЬ СЕМЬИ В ПРЕДОТВРАЩЕНИИ
КОНФЛИКТОВ МЕЖДУ ПОДРОСТКАМИ. Решение социальных проблем в
управлении и экономике, 1(7), 81-83.
14. Ibaydullayeva, U. (2022). OILADA FARZAND TARBIYASINING
IJTIMOIY-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI. Журнал Педагогики и психологии
в современном образовании, 2(6).
15. Komilova, A., & Adilova, M. (2023). AGRESSIYA–OSMIRLARDA
YUZAGA
KELADIGAN
TAJOVUZKORLIK
RIVOJLANISHIGA
TASIR
ETUVCHI FENOMEN SIFATIDA. Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании, 3(1).
16. Adilova, M. (2023). THE PSYCHOLOGICAL EFFECT OF TRAPS IN
THE SOCIAL NETWORK ON YOUTH MIND AND SPIRITUALITY. Open Access
Repository, 4(2), 500-505.
17. Каршибоев, С. (2022). Yosh yetakchining rahbarlikka xos psixologik
jihatlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 464-467.
18. Аракулов, Г. Т. (2023). МЕДИКО-СОЦИАЛЬНАЯ РЕШЕНИЕ
ПРОБЛЕМ ДЕТЕЙ С РАННИМ ДЕТСКИМ АУТИЗМОМ. Academic research in
educational sciences, 4(TMA Conference), 872-877.
19.
Arakulov,
G.
(2023).
ТАЖОВУЗКОРЛИК-ЎСМИРЛАРДА
ЗАМОНАВИЙ ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА. Журнал Педагогики и
психологии в современном образовании, 3(3), 15-21.
IJTIMOIY NORMALAR VA ULARNING INSON RIVOJLANISHIDAGI
TA’SIRI
Yo‘ldoshev Sardor Asliddin o‘g‘li,
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Sultonaliyeva Gulshona Sherzod qizi,
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali talabasi
Annotatsiya:
Ijtimoiy me'yor tushunchasi, ijtimoiy me'yor turlari va uning
ishlash mexanizmlari va ijtimoiy og’ish haqida bilim, ko‘nikma va malakalarga ega
bo‘lish.
Kalit soʻzlar
: Norma, norm, me’yor, og’ish, jamiyat, ko’nikma, tabiiy, ob’ektiv.
Me'yorlar jamiyat tizimini qochib bo`lmaydigan o`zgarishlar sharoitida hayotga
layoqatli muvozanat holatini tutib turuvchi mexanizmi hisoblanadi. Jamiyatda bir
vaqtning o`zida turlicha ilmiydan tortib jinoiygacha me'yoriy submadaniyat mavjud.
Umuman olganda me'yor tushunchasi yetarlicha munozarali hisoblanadi.
Ijtimoiy me'yor
aniq bir jamiyatda odamlar, shuningdek, ijtimoiy guruhlar
va tashkilotlarning yo`l qo`yilgan yoki majburiy axloqida tarixan vujudga kelgan
oraliqni mustahkamlaydi. Tabiiy-ilmiydan farqli ravishda ijtimoiy me’yor
496
rivojlanishning xolis qonunlariga muvofiq kyelishi va muvofiq kelmasligi
mumkin.
"Norma" so‘zi lotin tilidan kelib chiqqan va "qoida, naqsh, standart, rahbarlik
printsipi" degan ma'noni anglatadi.
Norma
(lat. norma - qoida, namuna, standart) ob'ekt o‘z mohiyatini saqlab
qoladigan, o‘zi qoladigan chegaralarni bildiradi.
Normlar texnik (masalan, xavfsizlik standartlari), tabiiy (ekologik, tibbiy
standartlar) va ijtimoiy bo‘lishi mumkin.
Ijtimoiy norma tushunchasi
- odamlarning uzoq muddatli amaliy faoliyati natijasida jamiyatda shakllangan
umumiy yurish-turish qoidalari va odob-axloq qoidalari, to‘g’ri davolanishning
maqbul standartlari va modellari ishlab chiqilgan.
Ijtimoiy normalar inson nima qilishi kerakligini, uni qanday qilish kerakligini,
oxirida nima bo‘lishi kerakligini aniqlashdir
Ijtimoiy normalar bir qator turlarga ega, ularning asosiylari quyida keltirilgan:
urf-odatlar va urf-odatlar - odat bo‘yicha majburiy bo‘lib qolgan va avloddan-avlodga
o‘tib kelayotgan xatti-harakatlar qoidalari;
axloqiy me'yorlar - axloqiy va axloqsiz, yaxshi-yomon, yaxshi-yomon
miqyosdagi xatti-harakatlarni baholash. Axloqiy me'yorlarga rioya qilmaslik uchun
sanktsiyalar ommaviy qoralash va vijdon azobidir;
odob-axloq standartlari - oldindan belgilangan vaziyatlarda rasmiy xulq-atvor
qoidalari, shu jumladan aloqa standartlari, biznes protokoli va boshqalar;
huquqiy normalar - unda belgilangan talablar davlat qonunlari.Huquqiy
normalarga rioya qilish davlatning majburlashi bilan ta'minlanadi;
diniy normalar - axloq qoidalari, muqaddas kitoblar va cherkov muassasalarida
mavjud bo‘lgan amrlar;
korporativ normalar - yirik tashkilotlarda o‘rnatilgan va tashkilot ustavlarida,
kodekslarida, bitimlarida va tashkilotlarning mafkurasida mustahkamlangan axloq
qoidalari.
Ijtimoiy me'yorlar insonning xulq-atvoriga real ta'sir ko‘rsatishi uchun unga
quyidagilar kerak: me'yorlarni bilish, ularga rioya qilishni xohlash, ular tomonidan
belgilangan harakatlarni bajarish.
Jamiyat a'zolari tomonidan barqarorlikni ta'minlash uchun ijtimoiy normalarga
rioya qilish zarur. Shu munosabat bilan, ijtimoiy normalar qoidalar kabi
muhimdir. transport vositalarining harakatini tashkil qilish. Agar haydovchilar asosiy
qoidalarga rioya qilmasa, masalan, ular kelayotgan bo‘lak bo‘ylab harakatlanadilar
yoki mast bo‘lganda orqada ketadilar, keyin yo‘llarda haydash imkonsiz yoki o‘ta
xavfli bo‘ladi.
Ijtimoiy normalar tizimi
Texnik standartlarning zamonaviy tizimi texnologik qoidalar, xavfsizlik
qoidalari, zamonaviy texnika va mashinalardan foydalanish, sanitariya va gigiena,
grammatika va kasbiy faoliyatdan iborat. Bir so‘z bilan aytganda, inson qayerda
harakat qilsa va qandaydir moddiy va ma'naviy manfaatlar tug’dirsa, u tegishli
ma'lumotni bilishi va ijodiy qo‘llashi kerak texnik reglamentlar. Huquqiy hujjatlarni
497
tayyorlash qoidalarini, huquqiy ma'lumotlarni hisobga olish, saqlash va qidirishning
zamonaviy usullarini, ritorika, mantiq, grammatika, dalillarni qidirish va tahlil qilish
usullarini mukammal o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan advokatning professional faoliyatida
istisno yo‘q.
Ijtimoiy me'yorlar qabul qiluvchilarni shaxsiylashtirmaslik (tegishli shaxslarga
murojaat qilish), harakatlarning majburiy ijro etilishi va takrorlanishi, o‘zini tutish
qoidalarini buzganlik uchun sanktsiyalar mavjudligi bilan tavsiflanadi. Ularning
tartibga soluvchi ta'siri ijtimoiy munosabatlarning zarur (belgilangan) holatiga
erishishga, shu bilan birga zarurat tug’ilganda ijtimoiy majburlash mexanizmidan
foydalanishga qaratilgan.
Ijtimoiy me'yorlar
jamiyatning rivojlanish darajasi bilan belgilanadi va
ularning ta'sir doirasi ijtimoiy munosabatlardir. Biror kishining to‘g’ri yoki mumkin
bo‘lgan buyrug’ini belgilab, ularni odamlar jamoalari yaratadilar.
Shuning uchun ijtimoiy normalar bu odamlarning xulq-atvorini va ular bir-biri bilan
munosabatlarda yaratadigan tashkilotlarning faoliyatini tartibga soluvchi qoidalardir.
Ijtimoiy normalar quyidagilar bilan tavsiflanadi:
Odamlarning harakatlari qanday bo‘lishi kerakligini ko‘rsatadigan buyruq
qoidalari; xulq-atvorning umumiy qoidalari (individual qoidalardan farqli o‘laroq);
nafaqat umumiy, balki jamiyatda odamlarning xulq-atvorining majburiy qoidalari, bu
uchun ko‘zda tutilgan majburlash choralari chalinish xavfi.
Ushbu xususiyatlar tufayli ijtimoiy normalar ijtimoiy munosabatlar va ularning
ishtirokchilari ongiga tartibga soluvchi ta'sir ko‘rsatishga qodir.
Diniy me'yorlar -
turli dinlar tomonidan o‘rnatilgan axloq qoidalari diniy
marosimlarni o‘tkazishda qo‘llaniladi va ushbu dinlar qonunlarida ko‘zda tutilgan
ijtimoiy ta'sir choralari bilan himoyalangan.
Jamoat tashkilotlari normalari
(korporativ standartlar) - bunday tashkilotlar
tomonidan o‘rnatiladigan va ushbu tashkilotlar ustavlarida ko‘zda tutilgan jamoat
bosimi choralari bilan himoya qilinadigan axloq qoidalari.
davlat tomonidan o‘rnatiladigan va himoya qilinadigan yurish-turish qoidalari.
Ijtimoiy tartibga soluvchi sifatida huquqning o‘ziga xos xususiyatlari uning
rasmiy tabiati, ya'ni normativda uning tashqi ifodasi huquqiy hujjatlar, huquqiy
normalar, majburiy talablarning muntazam ravishda yoki aniq bir-biriga bog’liqligi,
axloqiy me'yorlarga tajovuz qilingan taqdirda davlat tomonidan majburlanishni
ta'minlash.
Ijtimoiy normalarning bo‘linishi tarkibda ham mumkin. Shu asosda iqtisodiy,
siyosiy, ekologik, mehnat, oilaviy va boshqa normalar ajralib turadi.
Xulosa; Normalar tufayli jamiyat xuddi shunday individual xatti -harakatlarni
tartibga solish zaruriyatidan xalos bo‘ladi. Tabiiyki, tartibga solish mavjud qadriyatlar,
ehtiyojlar, manfaatlar, mafkura tizimiga muvofiq amalga oshiriladi. Shunday qilib,
ijtimoiy me'yorlar maqsadga erishish vositasiga aylanadi. Tabiiyki, ular ijtimoiy
muhitda deviant xatti -harakatlarni bashorat qilish, ijtimoiy nazorat qilish va tuzatish,
shuningdek, odamning ijodiy va ijtimoiy faolligini rag’batlantirish vositasiga aylanadi.
Ta'kidlash joizki, ijtimoiy me'yorlarni o‘rganish muayyan qiyinchiliklarga duch keladi,
chunki na epistemologiya, na psixologiya, na tibbiyot, na sotsiologiya normaning
498
paydo bo‘lishi va mexanizmlari haqidagi savolga alohida javob bera olmaydi. Norma
ob'ektiv ravishda ko‘plab ijtimoiy jarayonlarning kesishish nuqtasidir, shuning uchun
uni o‘rganish fanlararo ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Yo‘ldoshyev, S., & Sultonaliyeva, G. (2023). SUITSIDAL HOLAT VA
UNING KELIB CHIQISH SABABLARI. Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании, 3(1).
2. Usarovna, M. R., & Ibrahimovna, S. Z. (2019). Yuldoshev Sardor Asliddin
o’ gli, Akhmedova Shokhida Mukhtarovna. THE EDUCATION OF TALENTED
STUDENTS AS A PEDAGOGICAL PROBLEM. EPRA International Journal of
Multidisciplinary Research (IJMR)-ISSN, 2455-3662.
3. Yuldashev, S., & Arakulov, G. (2023). ETHNOPSYCHOLOGICAL
CHARACTERISTICS OF AGGRESSIVE BEHAVIOR IN FAMILY DISPUTES.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, (Special
Issue), 81-88.
4. Yuldashev, S., & Arakulov, G. (2023). ETHNOPSYCHOLOGICAL
CHARACTERISTICS OF AGGRESSIVE BEHAVIOR IN FAMILY DISPUTES.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, (Special
Issue), 81-88.
5. Yo‘ldoshyev, S., & Sultonaliyeva, G. (2023). O ‘QUVCHI XULQ-
ATVORNING
PSIXOLOGIK
KORREKSIYASI.
Журнал Педагогики и
психологии в современном образовании, 3(2).
6. Asliddin o‘g, Y. L. S. (2022). PSIXOLOGIK ZO ‘RAVONLIK VA
KIBERBULLING. International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research, 62-66.
7. Yuldashev, S. (2021). THE PEDAGOGICAL ESSENCE OF THE
PROFESSIONAL ACTIVITY OF A TEACHER IN MILITARY EDUCATION.
International Journal of World Languages, 1(2).
8. Shamsidinovna, A. M. (2023, April). MAKTAB O’QUVCHILARINING
INDIVIDUAL-PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARINI
O’RGANISHNING
AHAMIYATI. In E Conference Zone (pp. 1-5).
9. Каршибоев, С. (2022). Yosh yetakchining rahbarlikka xos psixologik
jihatlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 464-467.
10. Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). SHARQ MUTAFAKKIRLARI
TALQINIDA MOTIVATSIYA MUOMMOSI. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, 362-366.
11. Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). XORIJ OLIMLARI TOMONIDAN
MOTIVATSIYA MUAMMOSINING O ‘RGANILGANLIGI. International Journal
of Contemporary Scientific and Technical Research, 366-371.
12. Adilova, M. (2023). MAKTABGACHA TARBIYA YOSH DAVRIDA
HISSIY SOHANING RIVOJLANISHI VA O’Z-O’ZIGA BAHONING NAMOYON
BO’LISHI. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 3(3),
192-198.
499
13. Aziza, K., & Xurshida, M. (2023). TA’LIM-TARBIYA JARAYONINI
TASHKIL ETISHNING O ‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 419-422.
14. Aziza, K., & Mohinabonu, H. (2023). TA’LIM SIFATINI OSHIRISHDA
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING OʻRNI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 87-89.
15. Аракулов, Г. Т. (2023). МЕДИКО-СОЦИАЛЬНАЯ РЕШЕНИЕ
ПРОБЛЕМ ДЕТЕЙ С РАННИМ ДЕТСКИМ АУТИЗМОМ. Academic research in
educational sciences, 4(TMA Conference), 872-877.
16. Аракулов, Г. (2022). Факторы, влияющие на формирование агрессии у
подростков. Современные тенденции инновационного развития науки и
образования в глобальном мире, 1(3), 106-109.
17. Usmanov, S., & Abduraxmanov, Z. (2023). VIRTUAL EDUCATIONAL
SYSTEM FOR THE DEVELOPMENT OF INFORMATION AND PROFESSIONAL
COMPETENCE OF FUTURE ENGINEERS. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, (Special Issue), 55-63.
18. Alimov, N. (2023). CULTURE OF WESTERN AND ORIENTAL
COUNTRIES. Современные тенденции инновационного развития науки и
образования в глобальном мире.
19. Yuldashev, S. (2021). THE PEDAGOGICAL ESSENCE OF THE
PROFESSIONAL ACTIVITY OF A TEACHER IN MILITARY EDUCATION.
International Journal of World Languages, 1(2).
Sunatullaevna, K. A., & Axmedovich, R. O. (2022). Internet is a depression. The
benefits and harms of cyberspace on the human psyche. Eurasian Scientific Herald, 5,
69-73.
20. Комилова, А. С., & Равшанов, О. А. (2022). TALABALARDA O ‘ZIGA
BO ‘LGAN ISHONCH VA PSIXOLOGIK MADANIYATNI OSHIRISH: Komilova
Aziza Sunatullaevna, Mirzo Ulug ‘bek nomidagi O ‘zbekiston Milliy Universitetining
Jizzax filiali “Psixologiya” kafedrasi katta o ‘qituvchisi Ravshanov Olim Axmedovich,
Mirzo Ulug ‘bek nomidagi O ‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali
“Psixologiya” kafedrasi katta o ‘qituvchisi. Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал, (4), 267-270.
21. Umdjon, Y., & Madina, A. (2023, April). PROFESSIONAL MOTIVATION
AND ITS STRUCTURE IN THE MANAGEMENT PROCESS. In E Conference Zone
(pp. 11-16).
22. Umidjon, Y., & Humora, V. (2023). GENDER FARQLARNING IJTIMOIY
PSIXOLOGIK TOMONLARI. International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research, 386-390.
23. Shavkatovna, N. B. (2022). AXBOROT TEXNOLOGIYALARI BILAN
ISHLOVCHI SHAXSLARNING PSIXOLOGIK XOLATINING PATOLOGIYASI.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, 658-662.
24. Ибайдуллаева, У. (2022). РОЛЬ СЕМЬИ В ПРЕДОТВРАЩЕНИИ
КОНФЛИКТОВ МЕЖДУ ПОДРОСТКАМИ. Решение социальных проблем в
управлении и экономике, 1(7), 81-83.
500
25. Ibaydullayeva, U. (2022). OILADA FARZAND TARBIYASINING
IJTIMOIY-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI. Журнал Педагогики и психологии
в современном образовании, 2(6).
26. Равшанов, О. (2022). Конфликты между учителем и учениками и
способы их решения. Zamonaviy innovatsion tadqiqotlarning dolzarb muammolari
va rivojlanish tendensiyalari: yechimlar va istiqbollar, 1(1), 508-511.
27. Axmedovich, R. O. (2022). GLOBALLASHGAN AXBOROT DAVRI VA
SHAXSNING AXBOROT-PSIXOLOGIK XAVFSIZLIGI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 38-44.
28. Adilova, M. (2023). THE PSYCHOLOGICAL EFFECT OF TRAPS IN
THE SOCIAL NETWORK ON YOUTH MIND AND SPIRITUALITY. Open Access
Repository, 4(2), 500-505.
OLIY TA’LIM TIZIMIDA BOʻLAJAK IQTISODCHILARGA RAQAMLI
TEXNALOGIYALAR SOHASINI OʻQITISHNING OʻZIGA XOSLIGI
Tagayev Odil Nurmuminovich
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax Filiali
Annotatsiya
: Ushbu maqolada oliy ta`lim muassasalarida iqtisod yo`nalishi
talabalariga raqamli texnologiyalarni o‘rgatish zaruriyati hamda bir qator uslubiyati
muhokama etiladi.
Kalit so‘zlar
: oliy ta`lim, raqamli texnologiyalar, matematika, iqtisodiyot,
talaba, metod.
Kirish.
Zamonaviy axborot va kompyuter texnologiyalarining jadal
rivojlanishining zamonaviy davri iqtisodchi ixtisosligidagi yuqori malakali
mutaxassislarga yuqori ehtiyoj bilan tavsiflanadi. Shuning uchun oliy ta’lim
muassasalarida ularni tayyorlash, ayniqsa iqtisodiyotdagi o‘zgarishlarga moslasha
oladigan, keng dunyoqarashga ega mutaxassislarni tayyorlashga imkon beruvchi
tabiiy-ilmiy turkumdagi fanlar doirasida ahamiyatli takomillashtirishni talab etadi.
Oliy ta’lim muassasalarida raqamli texnologiyalar tabiiy - ilmiy bilimlarning
metodologik asosi hisoblanadi [2]. Shuning uchun bo‘lajak iqtisodchilarni raqamli
texnologiyalarni o‘rganish negizida bilim jihatidan tayyorgarligini kuchaytirish, ular
faoliyatining nafaqat ishlab chiqarish sohasida, balki ilmiy faoliyatda ham
muvaffaqiyat va samaradorlikka olib keladi.
Adabiyotlar sharhi
. Raqamli texnologiyalar orqali talabalarning intelektual
qobiliyatlarini rivojlantirish talabaning mavzuni tushunishga, muayyan jamiyat
sharoitida shaxsiy va professional hayotda natijalarga erishishga imkon beradigan
qobiliyati bo‘lib, ular fanni o‘zlashtirishda va fanlararo o‘zaro munosabatlarda
o‘qituvchining samarali hamkorligini ta’minlaydi [3]. Ammo ilmiy tadqiqotlar tahlili
ko‘rsatishicha, bo‘lajak iqtisodchilarning intelektual qobiliyatlarini rivojlantirish
jarayonida asosiy muammo saqlanib qolmoqda, bu kasbiy yo‘naltirilgan xususiyatdagi
masalalarni hal etishda raqamli texnologiyalarga oid bilimlarni qo‘llash malakasiga
