372
TALABALARDA TEXNIK IJODKORLIKNI SHAKLLANTIRISHNING
PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
p.f.n., dots. Alimov Normurod Nosirovich
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Sattorova Mahliyo Burxanovna
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali tayanch
doktoranti
Xolbutayeva Visola Olim qizi
I.A.Gertsen nomidagi Rossiya davlat pedagogika universiteti Toshkent shahridagi
filiali magistranti
Annotatsiya:
Talabalarni texnik ijodkorlik faoliyatiga tayyorlash jarayonidagi
mavjud psixologo–pedagogik muammolar (ijodkorlikka o‘rgatishning samarali
metodlarini ishlab chiqish, talabalarda ijodiy qobiliyatni rivojlantirish, inson omilini
faollashtirish, Shaxs shakllanishi jarayonining psixologik xususiyatlarini tahlil qilish)
ularning faolligini oshirish va maqsad sari yo‘naltirish, undan esa ijodkorlik faoliyatga
boshqarish borasida tahliliy xulosalar keltirilgan.
Tayanch so‘zlar:
Ijodkorlik, texnik ijodkorlik, ijodiy faoliyat, ijodiy qobiliyat,
psixologik xususiyatlar, psixologik rivojlanish.
Talabalarning texnik ijodkorlik faoliyatga ijobiy munosabatini shakllantirilishi
bugungi kunda pedagogika fani oldida turgan muhim va dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi. Texnik ijodkorlik jarayoni– metodik tizim bo‘lib, unda o‘rgatuvchi va
o‘rganuvchilar o‘zaro bog‘liq munosabatda bo‘ladilar. Shuning uchun ham bu
faoliyatining samarasi asosan ikkala tomonning ham baravar maqsadga yo‘naltirilgan
ongli va faol ijodkorlik ishlariga bog‘liq bo‘ladi.
Texnik ijodkorlik faoliyati jarayonini to‘g‘ri ilmiy asosda tashkil etish uchun
faqat tegishli fanlar asoslari nazariyasidan va ularni o‘qitish metodikalaridan yaxshi
bilimlar zarur bo‘libgina qolmasdan, texnik ijodkorlik jarayoni va bilimlarni
o‘zlashtirishning umumiy psixologik xususiyatlarini ham bilishi zarur. Bu psixologik
xususiyatlarga quyidagilar kiradi 1-rasm).
Psixolog V.G.Vigotskiy ijodkorlikning vazifasi insonning tug‘ma “xulq-
atvorini” aniqlashdan xamda uni kuchaytirishdan iborat deb hisoblaydi va ijodkorlikni
tarbiyalashni ular shaxsning stixiyali rivojlanishi ketidan boruvchi passiv jarayon deb
qaraydi.
A.G. Kovalev esa ijodkor shaxsning psixologik xususiyati xaqida uni muhit
(keng ma’noda) hamda o‘qitish, o‘rgatish va tarbiya ta’sirining mahsulotidan iborat
deb hisoblaydi va insonning psixologik xususiyatlari ko‘p jixatdan hayot vaqtida
shakllanishini tan olishga asoslanadi. Ularning shakllanishi va rivojlanishida hal
qiluvchi rolni boshqaruvchi (rahbar), uning tajribasi va faoliyat sharoitlari o‘ynaydi -
deb ta’kidlab, ijodkor shaxsning rivojlanishidagi maxsus rolni
“Jamiyat talablariga
javob beradigan shaxsning ma’lum sifatlarini shakllantirilish maqsadida katta
avlodning kichik avlodga ongli, maqsad sari yo‘naltirilgan ta’sir jarayoni sifatidagi
o‘qitish va tarbiya o‘ynaydi”
deb izohlaydi.
373
1- rasm. Shaxs psixologik rivojlanish xususiyatlari
L.S.Vigotskiy ijodkorlikda o‘qitish va tarbiyaning boshqaruvchi rolini birinchi
bo‘lib ilgari surgan, uning fikricha:
“O’qitish rivojlanishdan oldin boradi va uni
o‘zining ketidan olib boradi. O’qitmasdan turib to‘liq rivojlanish bo‘lishi mumkin
emas”.
O’quvchilar texnik ijodkorligi faoliyatida shaxs aqliy rivojlanishining mezoni
sifatida psixologlar quyidagilarni e’tirof etadilar:
1) Materiallarni o‘zlashtirish tezligi yoki qabul qilish sur’ati;
2) Mulohazalar soni bilan aniqlanadigan fikrlashning siqiqligi;
3) analitik – sintetik faoliyatning darajasi;
4) bir ob’ektni o‘rganish asosida boshqa ob’ektda aqliy faoliyatni shakllantirilish
usullari;
5) olingan bilimlarni mustaqil tizimlashtirishi va umumlashtirishni bilish.
Talabalar texnik ijodkorligi faoliyatida ishni tashkillashtirishning o‘ziga xos
quyidagi psixologik xususiyatlarini ham hisobga olish kerak.
Birinchi psixologik xususiyat
avvalo ijodkorlik masalasini mazmuni bilan
aniqlaniladi. Ijodkorlik ob’ektiga kirib borish o‘quvchilardan abstraktlash, ideal
modellarni qurish, bir ko‘rinishdagi abstraktlashdan boshqasiga o‘tishni amalga
oshirish va boshqa shu singari hayoliy operatsiyalarni bajarishni talab etadi. Bularning
barchasi ijodiy fikrlashni xarakterlaydi.
Talabalar texnik ijodkorligi faoliyati jarayonining
ikkinchi o‘ziga xos psixologik
xususiyati
quyidagilardan iborat: texnik ijodkorlik jarayonida o‘qitishdagiga nisbatan
ko‘proq modellar, natural ko‘rgazmali qurilmalar va turli ko‘rinishdagi belgilar
(formula, grafik va boshqalar) dan ham foydalaniladi va o‘quvchilardan belgili tasvir,
ishchi g‘oyalardan real yechim va ob’ektlarga (ko‘z oldiga keltirish) va ba’zan esa
Shaxs shakllanishi jarayonining
psixologik xususiyatlari
O‘quvchilarning yosh
xususiyatlari, psixologik
rivojlanishi individual
farqlari, shaxsining
yo‘nalishi
Bilish faoliyati va
aqliy rivojlanish
xususiyatlari
Iroda va his-tuyg‘u
sifatlari
Qiziqishlari va hohishlari,
o‘qishga, jamoaga,
mexnatga va o‘z-o‘ziga
munosabati
Muxokama va ishdagi musta-
qilligi, tashabbuskorligi,
talabchanligi, maqsadga
intilishi, his-tuyg‘uni uyg‘ota
olish darajasi, emotsional
tashvishlanish kuchi va
chuqurligi, xissiyot turg‘unligi
Diqqati, xotirasi,
fikrlashi va nutqi,
o‘ylashi, qobiliyatlari
374
aksincha – real ob’ektlarni idrok qilishdan ideal modellarni tuzishga va ularning belgili
tasvirlariga o‘tishni amalga oshirish talab etiladi.
Talabalar texnik ijodkorligi faoliyati jarayonining
uchinchi o‘ziga xos xususiyati
uning tajribalar, sinovlar, tekshirishlar qilib ko‘rishdan foydalanish, talabalarning
kuzatishini tashkil qilish, ularning ijodkorlik ishlarini mustaqil bajarish bilan bog‘liq
yuqori hissiyotliligidir.
Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, yuqorida ko‘rsatilgan psixologik
xususiyatlar turli murakkablikdagi ijodkorlik masalalarining talabalarga tushunarli
bo‘lishini ta’minlashda, talabalarda mos xayoliy operatsiyalar (tahlil qilish, taqqoslash,
qiyos qilish, umumiy, xususiy va maxsus jixatlarni aniqlash, abstraktlash,
umumlashtirish, sintez qilish va boshqalar)ni shakllantirilish va rivojlantirishda muhim
omil bo‘lib xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Alimov
N.
N.
СКВОЗНОЙE
НАУЧНО-ТЕХНИЧЕСКОЙE
ТВОРЧЕСТВО ВАЖНЫЙ ФАКТОР ОБЕСПЕЧЕНИЯ КАЧЕСТВА В ВЫСШЕМ
ОБРАЗОВАНИИ //INTERNATIONAL JOURNAL OF DISCOURSE ON
INNOVATION, INTEGRATION AND EDUCATION. – 2020. – T. 1. – №. 5. – S.
400-404.
2. Alimov N.N., Turabov A.M., Tashbayev A. K. Поетапное развитие
творческой деятелности студентов–важный фактор при повышении качества
подготовки будущих спетсиалистов //Молодой ученый. – 2016. – №. 7-2. – S. 99-
102.
3. Nosirovich A.N. et al. AMALIY MAShG’ULOTLARDA VA DARSDAN
TAShQARI
IShLARDA
O’QUVChILAR
TEXNIK
IJODKORLIK
KO’NIKMALARINI ShAKLLANTIRISh TEXNOLOGIYaSI //International Journal
of Contemporary Sciyentific and Technical Research. – 2022. –S. 297-303.
4. Nosirovich A.N. et al. CYBERSPACE IN THE REAL WORLD //Journal of
Academic Research and Trends in Educational Sciyences. – 2022. – T. 1. – №. 10. –
S. 410-414.
5. Alimov N., Gulrukh F. Dependence of psychological maturity on the strength
of family relationships //Eurasian Journal of Humanitiyes and Social Sciyences. –
2022. – T.
6. S. 38-41. International Journal of Contemporary Sciyentific and Technical
Research
(IJCSTR)
VOLUME
1
ISSUE
1
/
ISSN
2181-3884
93
7. Nosirovich A. N. The Methodology of Preparation of Students of Vocational
Schools and Colleges for Technical Creative Activity //PSYChOLOGY AND
EDUCATION. – 2021. – T. 58. – №. 2. – S. 1470-1485.
8.
Alimov
N.,
Sattarova
M.
TALABALARNI
KASBIY-IJODIY
FAOLIYATGA
TAYYORLAShDA
KREATIVLIK
SIFATLARINI
RIVOJLANTIRISH
ASOSLARI.
ZAMONAVIY
INNOVATSION
TADQIQOTLARNING
DOLZARB
MUAMMOLARI
VA
RIVOJLANISH
TENDENSIYALARI:
YECHIMLAR
VA
ISTIQBOLLAR.
RESPUBLIKA
MIQYOSIDAGI ILMIY-TEXNIK KONFERENSIYA MATERIALLARI TO‘PLAMI.
19-
