397
22.
Норбекова, Б., & Орокбоева, М. (2022). Sharq mutafakkirlarining oilada
bolalar
shaxsida
etnopsixologik
xususisyatlarni
tarbiyalash
haqidagi
qarashlari.
Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы
,
1
(1), 440-442.
23.
Norbekova, B. S. (2021). The Role of National Traditions in the Formation
of Ethnopsychological Characteristics in Children and Teenagers.
Turkish Journal of
Computer and Mathematics Education (TURCOMAT)
,
12
(10), 1848-1853.
24.
Norbekova, B. (2021). MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR
NUTQINI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI: MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLALAR NUTQINI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI.
Мактабгача таълим
журнали
,
3
(3).
25.
Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). XORIJ OLIMLARI TOMONIDAN
MOTIVATSIYA MUAMMOSINING O‘RGANILGANLIGI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 366-371.
IQTIDORLI BOLALARNI ANIQLASH VA U BILAN ISHLASH
TEXNOLOGIYASI
Yo‘ldoshev Sardor Asliddin o‘g‘li
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Fayzullayeva Maftuna Oʻrin qizi
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax fililali talabasi
Annotatsiya
: Ushbu maqolada iqtidorli bolalarning qobiliyatlarini qay tarzda
kashf qilish va shaxsiy faolligi, shuningdek, individual iste’dodni shakllantirish va
shaxsning o‘z-o‘zini rivojlantirish psixologik mexanizmlari muhim ahamiyatga egaligi
haqida bir necha qarashlar ilgari surilgan.
Kalit soʻzlar
: Iqtidor, psixika, qobiliyat, mexanizm, oʻyin, oʻqish, mehnat, nasl,
irsiyat, gʻamxoʻrlik, hissiyot , texnologik, uzluksiz, faoliyat.
Iqtidor-bu hayot davomida psixikani rivojlanish tizimidir. Bunda iqtidor u yoki
bu faoliyatni muvofaqqiyatli bajarishda kuzatiladi. Iqtidor-bu muvofaqqiyatli
bajarilishini ta'minlovchi qobiliyatlarning oziga xos shaklidir. Qobiliyatlarning o’zaro
muvofiqligi boshqa qobiliyatlardagi kamchiliklarni toldirishga xizmat qiladi.
Bugungi kunda ko’pgina psixologlar iqtidorning rivojlanishi-bu nasl (irsiy
layoqat) va ijtimoiy muhit (o’yin, o’qish, mehnat jarayonlari) ning o’zaro murakkab
ta'siri natijasida ekanini tan olmoqdalar. Lekin shu individual iqtidorni shakllanishi
asosida yotuvchi bilan birga shaxsning o’zini-o’zi tarbiyalashning psixologik
mexanizmlarini rolini inkor etib bo’lmaydi. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari
(AKT)dan foydalanish o‘quvchilarga ularni qiziqtirgan savollarga javob topishlariga
yordam beradi, ular uchun mohiyati noma’lum bo‘lib, ammo qiziq bo‘lgan hodisalar
to‘g‘risida o‘ylanishga undaydi. Muammoni o‘ylash jarayonida bahs-munozaralar,
turli-tuman fikr-mulohazalar yuzaga keladi. A.Maslou, N.A.Bernshteyn va boshqa
398
mashhur olimlarning fikrlariga tayangan holda, V.S.Yurkevich tomonidan yuksak
qobiliyatlar rivojlanishining (iqtidorning) uch qonuni ajratib berilgan:
Bola ijobiy hissiyotlari yuzaga keladigan faoliyatdagina qobiliyatlarning
rivojlanishi yuz beradi. Qobiliyatlarning rivojlanishi uchun bolaning asosiy faoliyati
(ta’lim va darsdan tashqari faoliyat) murakkablik darajasini doimiy oshirib borish
zarur. Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT)dan foydalanish o‘quvchilarga
ularni qiziqtirgan savollarga javob topishlariga yordam beradi, ular uchun mohiyati
noma’lum bo‘lib, ammo qiziq bo‘lgan hodisalar to‘g‘risida o‘ylanishga undaydi.
Muammoni o‘ylash jarayonida bahs-munozaralar, turli-tuman fikr-mulohazalar yuzaga
keladi. A.Maslou, N.A.Bernshteyn va boshqa mashhur olimlarning fikrlariga tayangan
holda, psixolog V.S.Yurkevich tomonidan yuksak qobiliyatlar rivojlanishining
(iqtidorning) uch qonuni ajratib berilgan:
Bola ijobiy hissiyotlari yuzaga keladigan faoliyatdagina qobiliyatlarning
rivojlanishi yuz beradi. Qobiliyatlarning rivojlanishi uchun bolaning asosiy faoliyati
(ta’lim va darsdan tashqari faoliyat) murakkablik darajasini doimiy oshirib borish
zarur.Faoliyat rivojlantiruvchi bo‘lishi uchun (ham qobiliyati hamda bolaning shaxsi)
bola uchun (ichki motivatsiyasi bo‘yicha) ahamiyatga ega bo‘lishi zarur.30 Iqtidorning
erta namoyon bo‘lishi ikki yoshdan olti yoshgacha kuzatiladi. Bunday bolalar ikki-uch
yoshdan o‘qishga intiladilar, uch-to‘rt yoshda o‘qishni va sanashni biladilar, besholti
yoshda so‘zlarni va uncha katta bo‘lmagan jumlalarni yoza oladilar. Maktabgacha yosh
davrida iqtidorli bolalar boshqalardan intellektning rivojlanish darajasi bilan ajralib
turadilar. O‘zlarining juda faolligi, ko‘plab savol berishlari, qiziquvchanligi,
kattalardan oladigan ma’lumotni oson eslab qolishi va qayta aytib bera olishi bilan
birga, boy tasavvurga egadirlar. Iqtidorli bolalar ko‘p hollarda turli hisob-kitoblarga
qiziqadilar, she’r yoki ertaklar to‘qiydilar, musiqa asboblarini chaladilar, shaxmat
o‘ynaydilar, rasm chizadilar, qo‘shiq aytadilar va raqsga tushadilar. Yetti yoshdan o‘n
yoshgacha bo‘lgan davrda bolalar ko‘p hollarda kolleksiya yig‘ishga (markalar,
medallar, sevimli mul’tfil’m va kino qahramonlarining rasmlari va hk), qog‘oz,
yog‘och va boshqa materiallardan turli predmetlarning loyihalarini yasashga
qiziqadilar. Iqtidorli bolalar 3 yoshdan 5 yoshgacha barcha noma’lum bo‘lgan
narsalarga va yangiliklarga nisbatan mustaqil ravishda javob axtarishda faollik
ko‘rsatib, kattalarga turli savollar beradilar. Bu savollarga berilgan javoblar orqali atrof
olamni, voqea-hodisalarning sabab va oqibatlarining bog‘liqligini anglaydilar, shaxsiy
hatti-harakatlarini ongli ravishda boshqara oladilar.
3-yoshli bolaga xos bo‘lgan hislatlar:
1. Nutqi ma’no jihatidan bir-biriga bog‘langan so‘zlardan iborat.
2. O‘yinda rolga kiradi.
3. Shar, olma va boshqa predmetlarni chiza oladi.
4. O‘zi yechinib kiyina oladi.
5. Kubiklarni bir-birining ustiga qo‘ya oladi.
6. Tayanchsiz zinalardan o‘zi ko‘tarilib, tusha oladi.
4 yoshli bolalar esa o‘z imkoniyatlarini real baholay oladilar. Lekin, 4-5 yoshli
bolalar hali shaxsiy xususiyatlarini idrok etishga va baholashga qodir emaslar,
shuningdek, o‘zlari haqida ma’lum bir xulosani bera olmaydilar. O‘z-o‘zini anglash
layoqati katta bog‘cha yoshida rivojlanib, avval u qanday bo‘lgani va kelajakda qanday
399
bo‘lishini fikrlab ko‘rishga harakat qiladilar. Bog‘cha yoshidagi bolalar shaxsining
shakllanishiga ko‘ra, bu davrni 3 bosqichga ajratish mumkin:
1. Birinchi davr: 3- 4 yosh oralig‘ida bo‘lib, emotsional jihatdan o‘z-o‘zini
boshqarishning mustahkamlanishi bilan bog‘likdir;
2. Ikkinchi davr: 4- 5 yoshni tashkil qilib, axloqiy o‘z-o‘zini boshqara olish bilan
bog‘liq
3. Uchinchi davr: shaxsiy ishchanlik va tadbirkorlik xususiyatlarini shakllanishi
bilan tavsiflanadi.
Xulosa: Maktab faoliyatining vazifasi o‘quvchilarning qobiliyatlari va shaxsiy-
individual sifatlarini rivojlanirish uchun sharoitlar yaratish hisoblanadi va bu bozor
iqtisodiyoti sharoitida o‘quvchini uzluksiz ta’limga tayyorlaydi, bo‘lajak bitiruvchini
mehnat bozorida raqobatbardoshligini ta’minlaydi. Pedagog va o‘quvchilarning
hamkorlikdagi ilmiytadqiqot ishlarining maqsadi – AKT - kompetentlikni oshirish,
pedagogika fanining yutuqlarini o‘rganish va innovatsion faoliyatda uni sinovdan
o‘tkazish, jamiyatga moslashuv, shaxsning ijodiy o‘z-o‘zini rivojlantirishida AKTdan
foydalanish hisoblanadi. Ilmiy-tadqiqot faoliyati, bu o‘qituvchi va o‘quvchining o‘zaro
ta’siri vositasidir. An’anaviy ta’limiy dasturlarda odatda kreativlik va kommunikativ
qobiliyatlarni rivojlantirish muhim hisoblanmaydi. U faqatgina zarur bilim, ko‘nikma
va malakalarni egallashga imkoniyat yaratadi. Iqtidorli bolalarning ta’lim olishlarida
yangicha yondashuv, kompyuter orqali ta’limiy va rivojlantiruvchi dasturlar, AKTdan
foydalanuvchi ish metodlari va shakllari zarurdir. O‘quvchilar bilan ishlash jarayonida
vazifani imkon qadar yaxshiroq bajarib o‘qituvchining maqtoviga sazovor bo‘lishga
intiladigan, bir-birlari bilan raqobatlashuvchi o‘quvchilar guruhi shakllanadi. Maktab
pedagoglari oldida asosiy uch vazifa turadi:
1. Iqtidorli bolalar bilan ishlashning nazariy, amaliy-yo‘naltirilgan tizimini
ishlab chiqish.
2. Maktabda o‘quvchilar iqtidorlarini barvarq aniqlash diagnostikasi va
monitoringini o‘tkazish hamda elektron ma’lumotlar bazasini yaratish.
3. Olingan ma’lumotlarni sinf rahbarlarining kasbga yo‘naltirish hamda
psixologning kundalik mashaqqatli ish jarayonlarida qo‘llash.33Qo‘yilgan maqsad va
vazifalarni
amalga
oshirish
ta’lim jarayonining yaxlitligi sharoitidagina,
o‘quvchilarning dars va darsdan tashqari faoliyatlaridan ko‘proq foydalanishdagina
amalga oshishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1. Yo‘ldoshyev, S., & Sultonaliyeva, G. (2023). SUITSIDAL HOLAT VA
UNING KELIB CHIQISH SABABLARI. Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании, 3(1).
2. Usarovna, M. R., & Ibrahimovna, S. Z. (2019). Yuldoshev Sardor Asliddin
o’ gli, Akhmedova Shokhida Mukhtarovna. THE EDUCATION OF TALENTED
STUDENTS AS A PEDAGOGICAL PROBLEM. EPRA International Journal of
Multidisciplinary Research (IJMR)-ISSN, 2455-3662.
3. Yuldashev, S., & Arakulov, G. (2023). ETHNOPSYCHOLOGICAL
CHARACTERISTICS OF AGGRESSIVE BEHAVIOR IN FAMILY DISPUTES.
400
International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, (Special
Issue), 81-88.
4. Yuldashev, S., & Arakulov, G. (2023). ETHNOPSYCHOLOGICAL
CHARACTERISTICS OF AGGRESSIVE BEHAVIOR IN FAMILY DISPUTES.
International Journal of Contemporary Scientific and Technical Research, (Special
Issue), 81-88.
5. Yo‘ldoshyev, S., & Sultonaliyeva, G. (2023). O ‘QUVCHI XULQ-
ATVORNING
PSIXOLOGIK
KORREKSIYASI.
Журнал Педагогики и
психологии в современном образовании, 3(2).
6. Asliddin o‘g, Y. L. S. (2022). PSIXOLOGIK ZO ‘RAVONLIK VA
KIBERBULLING. International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research, 62-66.
7. Yuldashev, S. (2021). THE PEDAGOGICAL ESSENCE OF THE
PROFESSIONAL ACTIVITY OF A TEACHER IN MILITARY EDUCATION.
International Journal of World Languages, 1(2).
8.Shamsidinovna, A. M. (2023, April). MAKTAB O’QUVCHILARINING
INDIVIDUAL-PSIXOLOGIK
XUSUSIYATLARINI
O’RGANISHNING
AHAMIYATI. In E Conference Zone (pp. 1-5).
9. Каршибоев, С. (2022). Yosh yetakchining rahbarlikka xos psixologik
jihatlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 464-467.
10. Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). SHARQ MUTAFAKKIRLARI
TALQINIDA MOTIVATSIYA MUOMMOSI. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, 362-366.
11. Sardor, Q., & Sarvinoz, Z. (2023). XORIJ OLIMLARI TOMONIDAN
MOTIVATSIYA MUAMMOSINING O ‘RGANILGANLIGI. International Journal
of Contemporary Scientific and Technical Research, 366-371.
12. Adilova, M. (2023). MAKTABGACHA TARBIYA YOSH DAVRIDA
HISSIY SOHANING RIVOJLANISHI VA O’Z-O’ZIGA BAHONING NAMOYON
BO’LISHI. Журнал Педагогики и психологии в современном образовании, 3(3),
192-198.
13. Aziza, K., & Xurshida, M. (2023). TA’LIM-TARBIYA JARAYONINI
TASHKIL ETISHNING O ‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 419-422.
14. Aziza, K., & Mohinabonu, H. (2023). TA’LIM SIFATINI OSHIRISHDA
PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARNING OʻRNI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 87-89.
15. Аракулов, Г. Т. (2023). МЕДИКО-СОЦИАЛЬНАЯ РЕШЕНИЕ
ПРОБЛЕМ ДЕТЕЙ С РАННИМ ДЕТСКИМ АУТИЗМОМ. Academic research in
educational sciences, 4(TMA Conference), 872-877.
16. Аракулов, Г. (2022). Факторы, влияющие на формирование агрессии у
подростков. Современные тенденции инновационного развития науки и
образования в глобальном мире, 1(3), 106-109.
