435
SHAXSNING «MEN» – OBRAZI VA O‘Z-O‘ZIGA BAHO BERISHI
MUAMMOSI
Samatova Nigora Davlataliyevna
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Subhiddinov Sayfiddin Qahramon o‘g‘li
O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada shaxs psixikasining rivojlanishiga ahamiyatli
boʻlgan «Men»konsepsiyasi tushunchasi, xulq-atvor xususiyatlari,oʻz-oʻzini anglashga
qaratilgan roli haqida yoritiliboʻtiladi.Shaxsning oʻz-oʻziga baho berish, shaxsning
ijtimoiy psixologik xarakteristikasi "Men" tushunchasi orqali ifodalab oʻtiladi.
Kalit so‘zlar:
"Men" konsepsiyasi, obraz, shaxs, oʻz-oʻzini baholash, oʻz-oʻziga
baho berish, refleksiya, autosuggestiya, korreksiya,"Men" obrazi, Z.Freyd, himoya
mexanizmi.
Shaxsning o‘zi, o‘z xulq-atvori xususiyatlari, jamiyatdagi mavqeini tasavvur
qilishidan hosil bo‘lgan obraz – “Men” - obrazi deb atalib, uning qanchalik adekvatligi
va reallikka yaqinligi shaxs barkamolligining mezonlaridan hisoblanadi.
“Men”-obrazining ijtimoiy psixologik ahamiyati shundaki, u shaxs tarbiyasining
va tarbiyalanganligining muhim omillaridan hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan olib
qaralganda, tarbiya shaxsning o‘zi va o‘z sifatlari to‘g‘risidagi tasavvurlarining
shakllanishi jarayonidir, deb ta’rif berish mumkin. Demak, har bir inson o‘zini,
o‘zligini kanchalik aniq va to‘g‘ri bilsa, tasavvur qilolsa, uning jamiyat normalariga
zid harakat qilish extimoli ham shunchalik kam bo‘ladi, ya’ni u tarbiyalangan bo‘ladi.
O‘z-o‘zini anglash, o‘zidagi mavjud sifatlarni baholash jarayoni ko‘pincha
konkret shaxs tomonidan og‘ir kechadi, ya’ni inson tabiati shundayki, u o‘zidagi o‘sha
jamiyat normalariga to‘g‘ri kelmaydigan, no’maqul sifatlarni anglamaslikka, ularni
“yashirishga” harakat qiladi, hattoki, bunday tasavvur va bilimlar ongsizlik sohasiga
siqib chiqariladi (avstriyalik olim Z. Freyd nazariyasiga ko‘ra). Bu ataylab qilinadigan
ish bo‘lmay, u har bir shaxsdagi o‘z shaxsiyatini o‘ziga xos himoya qilish
mexanizmidir. Bunday himoya mexanizmi shaxsni ko‘pincha turli xil yomon
asoratlardan, hissiy kechinmalardan asraydi. Lekin shuni alohida ta’kidlash lozimki,
“Men” - obrazining ijobiy yoki salbiyligida yana o‘sha shaxsni o‘rab turgan tashqi
muhit, o‘zgalar va ularning munosabati katta rol o‘ynaydi. Odam o‘zgalarga qarab,
guyoki oynada o‘zini ko‘rganday tasavvur qiladi. Bu jarayon psixologiyada
refleksiya
deb ataladi. Uning mohiyati - aynan o‘ziga o‘xshash odamlar obrazi orqali o‘zi
to‘g‘risidagi obrazni shakllantirish, jonlantirishdir. Refleksiya “Men” - obrazi
egasining ongiga taalluqli jarayondir.
“Men” - obrazi asosida ham bir shaxsda o‘z-o‘ziga nisbatan baholar tizimi
shakllanadiki, bu tizim ham obrazga mos tarzda har xil bo‘lishi mumkin. O‘z-o‘ziga
nisbatan baho turli sifatlar va shaxsning orttirilgan tajribasi, shu tajriba asosida yotgan
yutuqlariga bog‘liq xolda turlicha bo‘lishi mumkin. Ya’ni, ayni biror ish, yutuq
436
yuzasidan ortib ketsa, boshqasi ta’sirida - aksincha, pastlab ketishi mumkin. Bu baho
aslida shaxsga boshqalarning real munosabatlariga bog‘liq bo‘lsa-da, aslida u shaxs
ongi tizimidagi mezonlarga, ya’ni, uning o‘zi sub’ektiv tarzda shu munosabatlarni
qanchalik qadrlashiga bog‘liq tarzda shakllanadi. Masalan, maktabda bir fan
o‘qituvchisining bolaga nisbatan ijobiy munosabati, doimiy maktovlari uning o‘z-
o‘ziga bahosini oshirsa, boshqa bir o‘qituvchining salbiy munosabati ham bu bahoni
pastlatmasligi mumkin. Ya’ni, bu baho ko‘proq shaxsning o‘ziga bog‘liq bo‘lib, u
sub’ektiv xarakterga egadir.
O‘z-o‘ziga baho nafaqat haqiqatga yaqin (adekvat), to‘g‘ri bo‘lishi, balki u o‘ta
past yoki yuqori ham bo‘lishi mumkin.
O‘z-o‘ziga bahoning past bo‘lishi ko‘pincha atrofdagilarning shaxsga nisbatan
qo‘yayotgan talablarining o‘ta ortiqligi, ularni uddalay olmaslik, turli xil e’tirozlarning
doimiy
tarzda bildirilishi, ishda, o‘qishda va
muomala jarayonidagi
muvaffaqiyatsizliklar oqibatida hosil bo‘lishi mumkin. Bunday o‘smir yoki katta odam
ham, doimo tushkunlik holatiga tushib qolishi, atrofdagilardan chetrokda yurishga
harakat qilishi, o‘zining kuchi va qobiliyatlariga ishonchsizlik qayfiyatida bo‘lishi
bilan ajralib turadi va bora-bora shaxsda qator salbiy sifatlar va hatti-harakatlarning
paydo bo‘lishiga olib keladi. Hattoki, bunday holat suitsidal harakatlar, ya’ni o‘z joniga
qasd qilish, real borligidan «qochishga» intilish psixologiyasini ham keltirib chiqarishi
mumkin.
O‘z-o‘ziga baho o‘ta yuqori ham shaxs xulq-atvoriga yaxshi ta’sir ko‘rsatmaydi.
Chunki, u ham shaxs yutuqlari yoki undagi sifatlarning boshqalar tomonidan sun’iy
tarzda bo‘rttirilishi, noo‘rin maqtovlar, turli qiyinchiliklarni chetlab o‘tishga intilish
tufayli shakllanadi. Ana shunday sharoitda paydo bo‘ladigan psixologik holat
«noadekvatlilik effekti» deb atalib, uning oqibatida shaxs hattoki, mag‘lubiyatga
uchraganda yoki o‘zida nochorlik, o‘quvsizliklarni sezganda ham buning sababini
o‘zgalarda deb biladi va shunga o‘zini ishontiradi ham (masalan, «halaqit berdi-da»,
«falonchi bo‘lmaganida» kabi bahonalar ko‘payadi). Ya’ni, nimaiki bo‘lmasin, aybdor
o‘zi emas, atrofdagilar, sharoit, taqdir aybdor.Bundaylar haqida bora-bora odamlar
«oyog‘i yerdan o‘zilgan», «manmansiragan», «dimog‘dor» kabi sifatlar bilan gapira
boshlaydilar. Demak, o‘z-o‘ziga baho realistiq, adekvat, to‘g‘ri bo‘lishi kerak.
Realistik baho shaxsni o‘rab turganlar - ota-ona, yaqin qarindoshlar, pedagog va
murabbiylar, qo‘ni-qo‘shni va yaqinlarning o‘rinli va asosli baholari, real samimiy
munosabatlari mahsuli bo‘lib, shaxs ushbu munosabatlarni ilk yoshligidanoq xolis
qabul qilishga, o‘z vaqtida kerak bo‘lsa to‘g‘rilashga o‘rgatilgan bo‘ladi. Bunda shaxs
uchun etalon, ibratli hisoblangan insonlar guruhi - referent guruhning roli katta bo‘ladi.
Shunday qilib, o‘z-o‘ziga baho sof ijtimoiy hodisa bo‘lib, uning mazmuni va mohiyati
shaxsni o‘rab turgan jamiyat normalariga, shu jamiyatda qabul qilingan va
e’zozlanadigan qadriyatlarga bog‘liq bo‘ladi. Keng ma’nodagi yirik ijtimoiy jamoalar
etalon rolini o‘ynashi oqibatida shakllanadigan o‘z-o‘ziga baho - o‘z-o‘zini
baholashning yuksak darajasi hisoblanadi. Demak, o‘z-o‘zini baholash -o‘z-o‘zini
tarbiyalashning muhim mezonidir. O‘z-o‘zini tarbiyalash omillari va mexanizmlariga
esa, quyidagilar kiradi:
•
o‘z-o‘zi bilan muloqot (o‘zini konkret tarbiya ob’ekti sifatida idrok etish va o‘zi
bilan muloqotni tashkil etish sifatida);
437
•
o‘z-o‘zini ishontirish ( o‘z imkoniyatlari, kuchi va irodasiga ishonish orqali,
ijobiy xulq normalariga bo‘ysundirish);
•
o‘z-o‘ziga buyruq berish (tig‘iz va ekstremal holatlarda o‘zini qo‘lga olish va
maqbul yo‘lga o‘zini chorlay olish sifati);
•
o‘z-o‘ziga ta’sir yoki autosuggestiya (ijtimoiy normalardan kelib chiqqan xolda
o‘zida ma’qul ustanovkalarni shakllantirish);
•
ichki intizom - o‘z-o‘zini boshqarishning muhim mezoni, har doim har yerda
o‘zining barcha harakatlarini muntazam ravishda korreksiya qilish va boshqarish
uchun zarur sifat.
Demak, shaxsning qanday sifatlarga ega ekanligi, undagi baholarning
ob’ektivligiga bog‘liq tarzda o‘z-o‘zi bilan muloqotga kirishib, jadvaldagiga muvofiq
shaxs o‘zini nazorat qila oladi. Shuning uchun ham hayotda shunday kishilar
uchraydiki, katta majlisda ishi tanqidga uchrasa ham, o‘ziga xolis baho berib, kerakli
to‘g‘ri xulosalar chiqara oladi, shunday odamlar ham borki, arzimagan hatolik uchun
o‘z «ich-etini yeb tashlaydi». Bu o‘sha ichki dialogning har kimda har xil ekanligidan
darak beruvchi faktlardir.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Karimova V.M. Ijtimoiy psixologiya asoslari. –T.: “O‘qituvchi”-1994.
2.
G‘oziev E.E Muomala psixologiyasi T-2001 y
3.
. Nigora, S., Go‘zal, Q., & Shoxista, Z. (2023). O ‘SMIR QIZLARNI
OILAVIY HAYOTGA TAYYORLASHDA OILANING ROLI.
International Journal
of Contemporary Scientific and Technical Research
, 330-333.
4.
Nigora, S., & Munisa, O. K. (2023). SHAXSLARARO MULOQOTDA
UCHRAYDIGAN QIYINCHILIKLAR.
International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research
, 327-330.
5.
Nigora, S., Ilmira, Y., & Zulxumor, X. (2023). TORTINCHOQLIK VA
UNING PSIXOLOGIK SABABLARI.
International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research
, 323-326.
6.
Hakimova,
S.
(2023).
Ijtimoiy
tarmoqlarning
yoshlar
ongiga
ta'siri.
Zamonaviy psixologiya, pedagogikada fan, ta'lim va amaliyot integratsiyasi:
muammolari va yechimlari
.
7.
Rixsiyeva, M. va Samatova, N. (2020). INSON PSIXOLOGIYASI VA
UNING ETNIK JAMIYATDAGI O'RNI.
www. konferentsiya nashri. com
, 12.
8.
Davlataliyevna, S. N. (2022). Oiladagi salbiy muloqotning farzand
psixologiyasiga ta'siri. International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research, 475-478.
9.
Davlataliyevna, S. N. (2022). UMUMIY PSIXOLOGOYA VA TURLI XIL
PSIXOLOGIK AMALIYOTLAR. Scientific Impulse, 1(5), 820-822.
10.
Davlataliyevna, S. N. (2022). PSYCHOLOGY AND ITS PRINCIPLES.
Scientific Impulse, 1(5), 823-826.
