STARS International University
31
ABDURAXMONOV
XOLBOY TO‘XTAYEVICH,
Toshkent davlat sharqshunoslik
universiteti mustaqil izlanuvchi
xolboy_abd@mail.ru
Ilmiy rahbar:
Xaqberdiyev
Qahramon Qurbonovich
O‘ZBEKISTONDA
“YASHIL
IQTISODIYOT”NI
RIVOJLANTIRISH
ISTIQBOLLARI
Annotatsiya:
Maqolada O‘zbekistonda “yashil iqtisodiyot”ni rivojlantirish sabablari, im-
koniyatlari va istiqbollari yoritilgan. “Yashil iqtisodiyot”ning mazmuni, rivojlantirish mex-
anizmlari, muammolari va xususiy jihatlari o‘rganilgan. Yangi energiya manbalariga aso-
slangan ilg‘or sanoat tarmoqlarini rivojlantirish bo‘yicha rejalar tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
“yashil iqtisodiyot”, “yashil” obligatsiya, qayta tiklanuvchi energiya man-
balari, sanoat parklari, klaster.
Бугунги дунё иқлим, энергия, озиқ-овқат, иқтисодий ва молиявий инқиро-
злар каби бир қанча муаммоларга дуч келмоқда. Мураккаблиги бизни кам
танловни таклиф қиладиган, аммо масъулиятли ҳаракатни талаб қиладиган
муқобил бўлган инқирозлар.
Бу муаммоларнинг барчаси сиёсий қарор қабул қилувчилар ва тадқиқот-
чиларга тақдим этилиши керак бўлган тегишли жавоблар ҳақида биргалик-
да фикр юритиш учун ҳақиқий имконият яратади. Шунинг учун, мамлакати-
мизда, қашшоқликка қарши кураш ва атроф-муҳитни муҳофаза қилиш билан
боғлиқ бўлган шошилинч ривожланиш эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда,
адолатли моделни ишлаб чиқиш орқали ушбу муаммоларга энг мос келади-
ган ечимларни топиш ҳар қачонгидан ҳам зарурдир. Aтроф-муҳитни бошқа-
риш гуруҳи (ЕМГ) 2011- йилги ҳисоботида таъкидланишича, сўнгги йигирма
йил ичида барқарор ривожланишни амалга оширишнинг заиф томонларидан
бири бу “учта устун” (жамият, иқтисодиёт ва атроф-муҳит) ҳар бирига ҳара-
кат қилиш тенденциясидир.
Яшил иқтисодга нисбатан янги фикрлаш усули бу муаммони ҳал қилишга
интилади ва бу учта устун орасидаги арифметика (ҳар бир инсоннинг хоҳи-
шига кўра қўшилади ёки айирилади) эмас, балки алгебра (ўзгарувчилари
билан қандай боғлиқлиги) эканлигини таъкидлайди. контекстда бир-бирига
таъсир қилади; барқарорлик тенгламасини ҳал қилиш учун улар қандай бир-
лашади).
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp31-35
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
32
Мамлакатимизда мавжуд қайта тикланадиган энергия манбалари салоҳия-
тини ҳисобга олган ҳолда, “яшил иқтисодиёт” механизмларини жорий этиш
орқали ҳудудларда табиий ёқилғи-енергия ресурсларидан оқилона фойдала-
ниш жараёни ва экологик вазият назорат қилинмоқда. Иқтисодиёт ва ижти-
моий соҳаларда қайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланишни ри-
вожлантириш борасида кенг кўламли ислоҳотлар амалга оширилмоқда.
Хусусан, Президентимизнинг 2017 йил 26 майдаги “2017–2021 йилларда қай-
та тикланувчи энергетикани янада ривожлантириш, иқтисодиёт тармоқлари
ва ижтимоий соҳада энергия самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари да-
стури тўғрисида”ги, 2017-йил 8-ноябрдаги “Энергия ресурсларидан оқилона
фойдаланишни таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорларида бир
неча вазифалар белгиланган. Шунга мувофиқ, иқтисодиётда энергия ва ре-
сурс харажатини камайтириш, энергия тежамкорлигини кенг жорий этиш,
қайта тикланувчи энергия манбаларидан фойдаланишни кенгайтириш, иқти-
содиётнинг турли тармоқларида энергия самарадорлигини ошириш каби
устувор йўналишларда кенг қамровли ишлар бажарилди ва бажарилмоқда.
2016 йилда Ўзбекистон ҳукумати режали иқтисодиётдан бозор иқтисоди-
ётига ўтишни бошлади. Ўшандан бери Ўзбекистон Республикаси Президен-
тининг 2019 йил 4 октабрдаги ПҚ–4477-сон қарори билан ишлаб чиқилган
2019–2030 йилларга мўлжалланган Ўзбекистоннинг яшил иқтисодиётга ўтиш
стратегиясида белгилаб берилганидек, экологик барқарорликни таъминлаш
устуворликларини белгилашда сезиларли муваффақиятларга эришди.
Ўзбекистонда қуёш энергетикаси соҳасида илмий-тадқиқот ва ишланма-
лар 1980-йилларда амалга оширилди. Aмалга ошириш Таълим соҳасидаги
илмий-техникавий дастур кенг кўламли масалаларни ўз ичига олади: амалий
тадқиқотлар, тажриба-конструкторлик ишларининг асосларини амалга оши-
риш, асбоб-ускуналар ишлаб чиқариш ва ишлаб чиқариш инфратузилмасини
яратиш, фан ва фан учун кадрлар тайёрлаш, ишлаб чиқариш, тажриба объ-
ектларини жорий етиш ва фойдаланиш, Доктор хизмати базаси. Бу қадамлар
Ўзбекистон мустақиллигида қуёш енергиясидан фойдаланиш ва фойдала-
ниш кўламини кенгайтириш.
Ўзбекистонда саноат ва коммунал еҳтиёжлар учун қуёш иссиқ сув таъми-
ноти лойиҳасини амалга ошириш ва қуриш 1986 йилда якунланди. Бу тизим-
лар 1988–1993 йилларда “Ўзавтотранс” давлат корпорацияси корхоналарида
кенг тарқалган. умумий майдони 5000 кв.м дан ортиқ бўлган 100 дан ортиқ
корхона ташкил этилди. иситиш тизимларининг бир қисми сифатида қуёш
коллекторлари. Комбинацияланган қуёш иситиш тизимлари ҳам синовдан
ўтказилди, бу ерда иссиқлик таъминоти қийматини ошириш учун ортиқча
енергия манбаларидан фойдаланилди. 1990–1992 йилларда 120 Вт қувватга
ега 8 та фотоволтаик қурилма ишлаб чиқарилди.
Ўзбекистонда барқарор ривожланиш ғояларини илгари суришдан манфа-
атдор бўлган халқаро донорларнинг лойиҳалари қуёш энергетикасини риво-
жлантиришга янги туртки берди. 2000-2001 йилларда бир қатор турар-жой
биноларининг кириш жойларига иситиш тизими ўрнатилди. Қуёш тизими уй-
нинг чодирида жойлашган маҳаллий иситиш қозонининг бир қисмидир. Лой-
иҳа Европа Иттифоқининг “ТACИС” техник жамияти дастури доирасида қуёш
энергиясидан иситиш тизимлари соҳасида Европа технологиялари ва уску-
STARS International University
33
налари имкониятларини намойиш етиш мақсадида амалга оширилди. 2003-
йилда ПРООН лойиҳаси бўйича Қорақалпоғистонда қуввати 100 Вт бўлган 25
та фотоелектр стансия (ФС) ўрнатилди ва улар Қорақалпоғистоннинг чекка
ҳудудларида жойлашган.
2003–2004 йилларда БМТТД шаҳар ҳокимлиги билан ҳамкорликда “Сув
иситиш учун қуёш панелларини оммавий ишлаб чиқаришни узатиш техно-
логияси” лойиҳаси. Фотон заводида қуёш коллекторларини ишлаб чиқариш
бўйича Европа технологиялари ва ускуналари жорий этилди.
Янги турдаги қуёш коллекторларини ишлаб чиқариш (300 кв.м дан ортиқ
қурилган). 2005 йилда рамка лойиҳаси ЮНЕСКО, Ўзбекистон Фанлар акаде-
мияси Физика-техника институти, Ўзбекистон Республикаси Фанлар акаде-
мияси Ядро физикаси институти билан биргаликда молиялаштирилиб, ишлаб
чиқилган, ишлаб чиқарилган ва жорий этилган.
“Aезкала-Тур” (Қорақалпоғистон) сайёҳлик майдонида електр таъминоти
ва сувни тозалаш учун автоном интеграцияланган фотоелектр тизими олиб
ташланди. “Қуёш модулларини ишлаб чиқаришни ташкил етиш” лойиҳаси.
200 кВт қувватга ега аморф кремнийга асосланган” 2002 йилда амал-
га оширилди. Технологияларни узатиш агентлиги (AТТ) Ўзбекистон Ре-
спубликаси Фан ва технологиялар марказида. Ушбу лойиҳани ишлаб
чиқишда AТТ бошқа ташкилотлар билан биргаликда 2004 йил БМТТД-
нинг “Қорақапоғистон қишлоқлари учун тоза енергия” лойиҳаси амал-
га оширилди. 2001 йилдан 2007 йилгача Ясси қуёш коллекторлари СВНУ
етакчи корхонаси “Курилишгелиосервис” ОAЖ умумий майдони 942 м2
бўлган 17 та объектга ва турли вилоят республикаларига эга. Бу йилига
1 587 100 кВт/соат иссиқлик энергиясини алмаштиришни таъминлаган.
Сўнги етти йил давомида “яшил энергетика”ни ривожлантиришга қа-
ратилган қатор давлат дастурлари амалга оширилди. Жумладан, Наво-
ий вилоятида ишга туширилган, қуввати 100 мегаватт бўлган замона-
вий қуёш фотоелектр стансиясини олайлик. Нафақат юртимиз, балки бу-
тун Марказий Осиёда ягона ҳисобланган ушбу стансия йилига 252 мил-
лион киловатт соат тоза электр энергияси ишлаб чиқаришга қодир бў-
либ, натижада 80 миллион куб метр табиий газни тежаш, атроф-муҳитга
160 минг тонна зарарли иссиқхона гази тарқалишининг олдини олиш имко-
нини беради.
Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда истеъмол қилинадиган энергиянинг катта
қисми (87%) иссиқлик електр стансияларида (ИЕС) ишлаб чиқарилади. Шу
билан бирга, энергия истеъмоли таркибида асосий улуш нефт ва газ ресур-
сларига тегишли. Ҳозирги истеъмол даражасида табиий газ ва нефт захира-
лари эҳтиёжни қондиради.
Ўзбекистон яна 20-30 йил. 2030 йилга бориб мамлакатда истеъмол қили-
надиган електр инергияси икки баробарга (50 миллиард кВт/соатга) ошиши
мумкинлигини ҳисобга олсак, анъанавий углеводород қайта тикланмайдиган
энергия ресурсларининг тугаши бундан ҳам ертароқ бошланиши мумкин.
Жорий йилнинг 25 феврал санасида Иқтисодий тараққиёт ва камбағал-
ликни қисқартириш вазирининг биринчи ўринбосари Илҳом Норқулов Гло-
бал “яшил” ўсиш институти (Глобал Греен Гроwтҳ Институте – ГГГИ) халқа-
ро ташкилоти бош директори ўринбосари Ҳелаен МакЛеод билан учрашув
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
34
ўтказди. Учрашувда томонлар Ўзбекистонда “яшил” иқтисодиётни риво-
жлантириш ва камбағалликни қисқартириш борасида олиб борилаётган
ишлар, озиқ-овқат хавфсизлиги, қишлоқ хўжалиги ерларидан фойдаланиш
самарадорлигини ошириш, мис кластерлари ва электромобилларни ишлаб
чиқариш имкониятлари шунингдек, “яшил” ўсиш тамойилларини давлат да-
стурларига татбиқ қилиш ҳамда иқлим ўзгариши жараёнларини ва иссиқхо-
на гази ташланмалари даражасини камайтиришда ташкилотнинг тажриба-
си, мамлакатда қайта тикланадиган энергия манбаларидан фойдаланишга
ўтишни жадаллаштириш, айланма иқтисодиётни кенгайтиришда инноваци-
он ёндашувлардан фойдаланиш, хусусий секторнинг “яшил” лойиҳаларни
амалга ошириш борасида истиқболли ҳамкорлик йўналишлари муҳокама
қилинди.
Бундан ташқари жорий йилнинг 19- апрель куни Ўзбекистон Молия вазир-
лиги ва Франция тараққиёт агентлиги (ФТA) ўртасида мамлакатнинг “яшил”
иқтисодиётга ўтиш жараёнига кўмаклашишга қаратилган битим имзоланди.
Ушбу 5 йилга мўлжалланган ҳамкорликдан кўзланган мақсад “яшил” иқти-
содиётнинг янги стратегик механизмини тайёрлаш, молиялаштириш ва амал-
га оширишдан иборат бўлиб, унинг марказида Ўзбекистонда атроф-муҳитни
муҳофаза қилиш ва иқлим ўзгаришига мослашиш ётади.
Мутахассисларнинг фикрича, юртимизда ана шундай ноёб қуёш фото-
електр стансияларини қуриш ҳисобига жами 600 миллиард киловатт соат
электр энергияси ишлаб чиқариш имконияти мавжуд. Бу мамлакатимизда
жами енергияга бўлган талабдан 8 баробар кўп дегани.
Мамлакатимиз қайта тикланувчи манбалардан энергия ишлаб чиқариш
бўйича юқори техник салоҳиятга эга бўлиб, унинг 97 фоизи қуёш энергияси-
нинг улушига тўғри келади. Жумладан, республикадаги қуёш нуридан энер-
гия ишлаб чиқариш салоҳияти йилига 525-760 млрд. кВт.с. ни ташкил этади.
Бунинг сабаби, мамлакатимизда қуёшли кунлар йилига ўртача 320 кунни ва
фаол қуёш нурлари 3000 соатни ташкил этади. Шу билан бирга, Ўзбекистон-
даги шамол энергетикасининг ҳисобий салоҳияти 500 ГВтни ёки амалдаги
энерготизимдан 30 баробар кўп бўлган қувватли қурилмаларни жойлашти-
риш имконини беради. Ўтказилган таҳлиллар иқлимнинг ўзгариши шароити-
да самарали, ресурс тежамкор ва экологик хавфсиз иқтисодиётни таъмин-
лашда ўзаро боғлиқ муаммолар ва эҳтиёжлар мавжудлигини кўрсатди. Хусу-
сан, жадаллашаётган саноатлаштириш ва аҳоли сонининг ортиши иқтисоди-
ётнинг ресурсларга бўлган еҳтиёжини сезиларли даражада оширмоқда, шу-
нингдек, атроф муҳитга салбий антропоген таъсирни кучайтирмоқда ҳамда
иссиқхона газлари ажратмаларининг ортишига олиб келмоқда.
Ўзбекистон газ ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари экспорти ҳисобига
сўнгги ўн йил ичида 8 фоизга ўсди. Иқтисодиёт ҳам хомашёга асослана-
ди: газдан ташқари мамлакатда 1 миллиард гектардан ортиқ пахта этишти-
рилади, металлар ва ўғитлар ўзлаштирилади. Aммо ижтимоий тенгсизли-
клар аҳамиятлилигича қолмоқда ва ишсизлик ва истиқбол йўқлиги билан
тўқнаш келган ёшлар у эрда иш топиш учун оммавий равишда Россияга
кўчиб ўтмоқда. Ўзбек диаспорасидан трансферлар ҳам катта (2016-йилда
2,3 миллиард доллар).
STARS International University
35
Буларни бартараф қилиш учун мамлакатимизда бир қатор вазифаларни
ҳал қилиши керак: иқтисодиётни диверсификация қилиш, энергияга ортиб
бораётган талабни қондириш ва ёшлар учун (аҳолининг 40 фоизи 18 ёшгача)
иш ўринлари яратиш, шу билан бирга атроф-муҳитни муҳофаза қилиш.
Хулоса қилиб айтганда, яшил иқтисодиёт мавжуд ресурслардан тежамко-
рона фойдаланган ҳолда ҳар томонлама зарарсиз ишлаб чиқариш жараёни-
ни йўлга қўйиш ҳамда экологик тоза маҳсулот ишлаб чиқаришга йўналтирил-
ган тизимдир. Яшил иқтисодиёт назариясининг бугунги кунда бу қадар кенг
қулоч очишининг асосий сабаби, бу мавжуд экологик муаммоларнинг глобал
аҳамият касб этаётгани ҳамда яшил иқтисодиёт таклиф этаётган товар ва
хизматларнинг аҳоли эҳтиёжини қондириш билан бир қаторда мавжуд муам-
моларни бартараф етишга қаратилганлигида дейиш мумкин. Ўзбекистонда
яшил иқтисодиётни кенг жорий етиш мамлакат табиий ресурсларидан янада
оқилона фойдаланиш, турли хил екологик муаммоларни бартараф етиш, аҳо-
лининг еко-саводхонлигини оширган ҳолда иқтисодий ўсишни таъминлашга
шароит яратади. Иқтисодиётни модернизация қилишнинг бу юналишни ша-
кллантириш ва ривожлантириш учун юртимизда барча имконият ва шароит-
лар мавжуддир. Бу йўналишда еса қуйидагиларга алоҳида етибор қаратиш
лозим:
Ўзбекистоннинг яшил иқтисодиёт моделини (стратегик дастурини) тузиш
ва амалиётга кенг жорий этиш;
Ушбу жараённинг ҳуқуқий-норматив базасини шакллантириш;
Ислоҳотларни изчиллик билан босқичма-босқич амалга ошириш;
Иқтисодиёт тармоқларини, инфратузилмани модернизация қилиш, уларни
яшиллаштиришга ички ва ташқи инвестицияларни кенг жалб етиш;
Aҳолининг эко-маданиятини ошириш;
Давлат ва жамият манфаатларини муштараклигини инобатга олган ҳолда,
ушбу соҳани ривожлантиришда уларниниг ўзаро ҳамкорлиги таъминлаш;
Яшил иқтисодиётни шакллантириш борасида халқаро ҳамкорликни риво-
жлантириш кабиларни киритиш мумкин.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1. Данилов-Данильян В.И., Лосев К.С. Экологический вызов и устойчивое
развитие. М.: Прогресс-традиция, 2000. – С. 97–98.
2. Report by the Commission on the Measurement of Economic Performance and
Social Progress. J.E. Stiglitz, A. Sen and J-P. Fitoussi (www.stiglitz-sen-fitoussi.fr)
3. Brown L.R. Eco-Economy. Building an Economy for the Earth. Earth Policy
Institute. W.W. Norton&Company. New York, London, 2013.
4. www.uznature.uz / Республикада қайта тикланувчи энергия манбаларини
тадбиқ қилиш тажриба ва истиқболлари.
5. www.daryo.uz/2014/12/30/namangna-viloyatining-pop-tumanida-sinov-
tariqasida-quosh-elektr-stansiyasi-ishga-tushirildi/.
www.daryo.uz/2016/04/04/buxoroda-quyosh-elektr-stansiyasi-ishga-
tushirildi.
