STARS International University
255
JIZZAX VILOYATIDA
KICHIK BIZNES
SUBYEKTLARI
TOMONIDAN
ISHLAB
CHIQARILGAN
MAHSULOTLAR
HAJMI TAHLILI
SUYUNOV ABBOS
ILYOS O‘G‘LI,
O‘zbekiston Milliy universiteti
Jizzax filiali Iqtisodiyot
yo‘nalishi 3-bosqich talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada Jizzax viloyatidagi kichik biznes subyektlari tomonidan
ishlab chiqarilgan va ko‘rsatilgan xizmatlar hajmi tahlil qilingan. Shuningdek, maqolada
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning mamlakat iqtisodiy salohiyatidagi o‘rni va aholi
ijtimoiy-iqtisodiy farovonligiga ta’siri haqida so‘z boradi. Aholi turmush darajasini oshiris-
hning eng muhim yo‘li kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishdir. Maqola mav-
zusini yoritishda xorijlik olimlarning ilmiy ishlaridan unumli foydalanildi.
Kalit so‘zlar:
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, modernizatsiyalash, tijorat, eksport,
import, investitsiya, sanoat, savdo, moliyaviy xizmatlar, yo‘naltirilgan bozor.
KIRISH
Bozor iqtisodiyotining intensiv rivojlanishi hamisha tadbirkorlik faoliyatining fa-
ollashuvi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib kelgan. Tadbirkorlik faoliyati – bu daro-
madni maksimallashtirish va jamiyat ehtiyojini qondirish imkonini beruvchi yangi
tovar va xizmat turlarini yaratish maqsadida ishlab chiqarish omillarini loyihalash-
tirish, tashkil qilish va resurslarni birlashtirishdir. Faoliyat xususiyatiga ko‘ra tadbir-
korlikning quyidagi: ishlab chiqarish, tijorat, moliyaviy, vositachilik, sug‘urta, kon-
salting, axborot, innovatsion tadbirkorlik turlari ajratib ko‘rsatiladi.
MAVZUGA OID ADABIYOTLARNING TAHLILI
Kо‘plab xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlar kichik biznes va xususiy tadbirkor-
likning mazmun-mohiyati, uni rivojlantirishga ta’sir etuvchi omillar, kichik biznes
subyektlarining iqtisodiyotdagi о‘rni hamda ahamiyati tо‘g‘risida ilmiy tadqiqotlar
olib borilgan. Jumladan, V. Dolyaning “Ensiklopediya biznesmena” lug‘atida: “Tad-
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp255-262
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
256
birkor degani yangi bir ishga qо‘l urish, uni bajarishga kirishish, qandaydir kattaroq
ishlarni amalga oshirishdir”, – deb ta’rif berilgan bо‘lsa, R. Xizrich va M. Piterslar:
“Tadbirkor, ya’ni о‘ylab ish kо‘ruvchi kishi – korxona ishini yurgizishga moyil, qobili-
yatli, katta hajmdagi ishlarga qо‘l ura oladigan, jasur, chо‘rtkesar va bunday ishlar-
ga botir bо‘lgan kishidir»,-deb ataganlar. Rossiyalik olimlardan A.G. Aganbegyan
kichik biznes subyektlarining iqtisodiyotda mahsulotlar ishlab chiqaruvchi, boylik
yaratuvchi va xizmat kо‘rsatish sohalarini о‘z ichiga oladigan soha ekanligi, ammo
unga moliya-kredit, birja faoliyati kirmasligini ta’kidlagan bо‘lsa, A. Komov о‘zining
“Russkoye ekonomicheskoye obshestvo” jurnaliga bergan ilmiy maqolasida kichik
biznes subyektlarini iqtisodiyotning yirik tarkibiy qismi ekanligi va uning rivojla-
nishida kredit tizimining ahamiyati tо‘g‘risida fikr yuritgan. Umuman olganda, kis-
hining tadbirkorlik holati – bu tashabbuskorligi, novatorligi, manfaatdorligi, ishga
eskicha emas, yangicha yondashishidir.
Kichik biznes – mustaqil mulkka ega bo‘lgan, xo‘jalik faoliyatini mustaqil tashkil
etishga asoslangan va o‘z tarmog‘ida hukmron mavqe tutmaydigan biznes. Tur-
li mamlakatlarda kichik biznes subyektlari maqomini belgilab beruvchi mezonlar
sifatida korxonada band bo‘lgan ishlovchilar soni, korxonaning tovar aylanmasi,
aktivlar, kapitallar, foyda miqdori va boshqa ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Amal-
dagi qonunchilikka binoan, yillik o‘rtacha xodimlar soni qishloq, o‘rmon va baliq
xo‘jaligida 50 nafargacha, sanoatda faoliyat turiga qarab 100 dan 270 nafargacha;
savdo va xizmat ko‘rsatish sohasida 25 dan 50 nafargacha ishchilarga ega bo‘lgan
subyektlar kichik korxonalar tasnifiga kiradi.
Kichik biznesni rivojlantirish O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy
islohotlarning eng muhim yo‘nalishlaridan biridir. Kichik biznesni rivojlantirish
bozorni iste’mol tovarlari bilan to‘ldirishga va hududiy monopolizmga barham
berishga, raqobat muhitini vujudga keltirish va kengaytirishga, ilmiy-texnika na-
tijalarini ishlab chiqarishga joriy etish hamda eksport salohiyatining yuksalishiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Kichik biznesning yana bir xususiyati nisbatan kam xarajat-
lar evaziga yangi ish o‘rinlari yaratish va shu orqali bandlik muammosini hal etish-
ga hissa qo‘shishi hisoblanadi. Shu bilan birga, kichik biznes turli ijtimoiy guruhlar
daromadlari o‘rtasidagi tafovutlarni qisqartirishga, moddiy, mehnat va moliyaviy
resurslarni sarmoyadorlik darajasi yuqori bo‘lgan sohalarga yo‘naltirishga, iqtiso-
diyotning turli sektorlari o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni takomillashtirishga
o‘z hissasini qo‘shadi. Kichik biznesning ijtimoiy vazifalari ham muhim ahamiyat-
ga ega. Kichik biznes kishilarning tadbirkorlik, ishbilarmonlik, ijodkorlik salohiyat-
larini namoyish etish uchun qulay shart-sharoit yaratadi. Unda yirik korxonalar-
dan farqli o‘laroq, ishlab chiqarish natijalari va ishlovchilar manfaatlari o‘rtasida
bog‘liqlik yaqqol ko‘rinib turadi. Kichik biznesning yana bir muhim ijtimoiy va-
zifasi shundan iboratki, u ijtimoiy jihatdan zaif aholi qatlamlari: ayollar, nogiron-
lar, pensionerlar va boshqalarni ish bilan ta’minlaydi hamda ularning mehnatidan
keng foydalanadi. Yosh mutaxassislarning ishlab chiqarish tajribasini oshirishga
sharoit yaratib beradi.
– Faqat katta korxonalar qurib, aholi bandligini va daromadini oshirish, byudjet
tushumlarini ko‘paytirish masalalarini to‘liq hal eta olmaymiz. Turmush darajasini
oshirishning eng muhim yo‘li tadbirkorlik va kichik biznesni rivojlantirishdir, – deydi
Shavkat Mirziyoyev.
STARS International University
257
TADQIQOT METODOLOGIYASI
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni har taraflama qo‘llab-quvvatlash
maqsadida oxirgi ikki yarim yilda Prezidentning ellikdan ortiq Farmon va Qa-
rorlari qabul qilindi. Bundan tashqari, Vazirlar Mahkamasi huzurida Tadbir-
korlik faoliyatini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasi faoli-
yati yo‘lga qo‘yilib, unga 200 milliard so‘m va 50 million dollar mablag‘ aj-
ratildi. Shunga o‘xshash yana bir qancha amaliy choralar o‘z natijasini be-
rib kelmoqda. Kichik biznes mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotining qariyb
60 foizini, sanoat mahsulotlari hajmining uchdan birini, qishloq xo‘jaligi mahsulo-
tining 98 foizini, investitsiyalarning yarmini ta’minlamoqda. Ko‘pgina viloyatlarda
eksportning 70-90 foizi aynan kichik biznesga to‘g‘ri keladi.
1-jadval.
Jizzax viloyatida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning
iqtisodiyot tarmoqlaridagi asosiy ko‘rsatkichlari hajmi
Yillar
Sanoat
(mlrd.
so‘m)
Qurilish
(mlrd.
so‘m)
Eksport
(mln.
AQSh
dol)
Import
(mln.
AQSh
dol)
Savdo
(mlrd.
so‘m)
Qishloq,
o‘rmon va
baliq xo‘jaligi
(mlrd.so‘m)
Xizmatlar
(mlrd.
so‘m)
2010
221
192,1
85,3
27,8
584,5
1785,2
367,9
2011
303,3
247,6
81,7
72,4
821,2
2764,2
488,9
2012
350,8
307,8
20,3
47,1
1078,3
3355,1
615,9
2013
461,3
440,2
90,3
121,9
1416,1
3881,3
756,4
2014
579,4
609,5
33,1
51,8
1753,3
4917,6
976,2
2015
773,6
697,6
37,6
56,2
2170,1
5879,5
1300,2
2016
1182,3
838,4
74,4
59,8
2748,4
7044,2
1643,8
2017
1629,5
889,8
88,2
102,4
3245
9146
1857,7
2018
2390,8
1508,2
68,8
242,7
3991,8
11794,5
2250,7
2019
2638
2460,6
80,7
376,4
5076
14044,5
2742,2
2020
3808,1
2665,5
76,4
646,9
6238,6
16825,4
3095,8
2021
8704,1
2884
196511
335665
3360,8
4014,5
2022
yanvar-
mart
2294,2
595,8
52991,2
101310
733
2289,5
995,9
Yuqoridagi jadvalda so‘nggi 10 yillik va 2022-yil I choragida Jizzax viloyatidagi
kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning iqtisodiyot tarmoqlaridagi asosiy ko‘r-
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
258
satkichlari hajmini solishtirib ko‘ramiz. Jadvalda ko‘rinib turibdiki, hududda olib
borilayotgan iqtisodiy islohotlar natijasida Jizzax viloyatida faoliyat yuritib kela-
yotgan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining iqtisodiyot sohala-
ridagi indikator ko‘rsatkichlari sezilarli darajada oshganligini ko‘rishimiz mum-
kin. Statistik tahlillar shuni ko‘rsatadiki, 2010–2017-yilgacha bo‘lgan davrda bar-
cha sohalarda o‘rta hisobda yiliga 25-30% o‘sish kuzatib kelingan. 2017-yildan
boshlab sohalardagi ko‘rsatkichlarda sezilarli darajada o‘sish qayd etilgan. Buni
2017–2021-yillarga mo‘ljallangan Harakatlar strategiyasi doirasidagi Iqtisodiyotni
rivojlantirish va erkinlashtirish yo‘nalishida qilingan ishlar va sa’y-harakatlar nati-
jasi sifatida ko‘rishimiz mumkin. Ammo 2020-yilda iqtisodiyotini larzaga solgan
koronavirus pandemiyasi bizning iqtisodiyotimizga ham ta’sir qilmay qolmadi. Bu
davr dunyo hamjamiyati iqtisodiyotida pasayish kuzatilishiga sabab bo‘ldi. Kel-
gusi davrda iqtisodiyotning asta-sekin tiklanishi bilan iqtisodiy ko‘rsatkichlarda
ham o‘sishga erishildi. “2021-yilda O‘zbekiston yalpi ichki mahsulotining o‘sishi
6,2 foizga yetdi”,-deyiladi Jahon bankining “Jahon iqtisodiy istiqbollari” hisobo-
tida. Bundan tashqari, Jizzax viloyati Statistika qo‘mitasi bergan ma’lumotlarga
ko‘ra, hududda 2022-yilning yanvar-mart oylari oralig‘idagi davrda ham o‘tgan
yilning mos davriga nisbatan yuqori ko‘rsatkichlar qayd etilgan. Bunga ko‘ra,
sanoat tarmoqlarida ko‘rsatkichlar 2294,2 mlrd. so‘m, qurilish sohasida 595,8
mlrd. so‘m, savdo sohasida 733,0 mlrd. so‘m, qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligida
2289,5 mlrd. so‘m va xizmatlar sohasida 995,9 mlrd. so‘mga yetgan. Yil yakuniga
qadar bu raqamlar bir necha barobarga oshishi kutilmoqda.
1-diagramma.
2022-yilning yanvar-mart oylaridagi ko‘rsatkichlar 2021-yilning mos dav-
riga nisbatan olib qaraganimizda, sanoat va eksport sohalarida sezilar-
li darajada oshganligini, qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligi va qurilish sohalari-
da esa deyarli o‘zgarish kuzatilmaganligini ko‘rishimiz mumkin. Kichik biznes va
STARS International University
259
xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va rag‘bat-
lantirish, ularning faoliyati uchun qulay muhit yaratish borasida amalga oshirilayot-
gan tadbirlar 2022-yilning 1-aprel holatiga ko‘ra, 21 836 ta kichik biznes subyektla-
rini (dehqon va fermer xo‘jaliklarisiz) tashkil etish imkonini berdi. (2021-yilning shu
davriga nisbatan 110,8 foizga ko‘pdir).
2-diagramma.
Bundan ko‘rinib turibdiki, kichik biznesdagi jami subyektlarining 32,5% ini savdo,
27,7% ini qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligi, 19,2% ini sanoat, 5% ini qurilish sohasi
tashkil etadi.
TAHLIL VA NATIJALAR
Jizzax viloyat sanoat korxonalarida tarkibiy islohotlarni amalga oshirish hamda
ishlab chiqarish quvvatlarini texnik va texnologik jihatdan modernizatsiyalash ja-
rayonlarining jadal olib borilganligi natijasida 2022-yilning yanvar-mart oylarida
2 294,2 mlrd. so‘mlik sanoat mahsulotlari ishlab chiqarilishi ta’minlanib, ishlab
chiqarish fizik hajm indeksi 2021 yilning tegishli davriga nisbatan 104,7 foizni tas-
hkil etdi. Shuningdek, sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish tarkibida ko‘proq qay-
ta ishlash sanoatiga to‘g‘ri kelib, uning ulushi 94,1 foizni tashkil etdi. Elektr, gaz,
bug‘ bilan ta’minlash va havoni konditsiyalash ulushi 3,9 foizni (ishlab chiqarish
indeksi 101,8 %), suv bilan ta’minlash, kanalizatsiya tizimi, chiqindilarni yig‘ish va
utilizatsiya qilish ulushi 1,0 foizni (ishlab chiqarish indeksi 103,6 %), tog‘–kon sa-
noati va ochiq konlarni ishlash ulushi 1,0 foizni (ishlab chiqarish indeksi 45,8 %)
tashkil qildi.
Viloyat bo‘yicha kichik tadbirkorlikda sanoat mahsulotlarini ishlab chiqa-
rish bo‘yicha asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlari (umumiy hajmiga nisbatan mlrd.
so‘mda)
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
260
1-rasm
Berilgan diagrammada (1-rasm) ko‘rishimiz mumkinki, Jizzax viloyati bo‘yicha
eng ko‘proq sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi Jizzax shahar (245,8 mlrd.
so‘m), G‘allaorol (605,6 mlrd. so‘m), Paxtakor (70,3 mlrd. so‘m) tumanlari hissasiga
to‘g‘ri keladi.
Xizmatlar sohasini rivojlantirish ham ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini
shakllantirishning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Bugungi kunda mam-
lakatimizda olib borilayotgan bozor islohotlari jamiyatni rivojlantirishning eng mu-
him ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarini hal qilishda xizmat ko‘rsatish sohasining rolini os-
hirishga katta ta’sir o‘tkazadi. Xizmatlarning xilma-xil tashkil etilganligi aholining
katta qismining hayot sifatini va farovonligini yaxshilash imkonini beradi.
2-jadval.
Iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha ishlab chiqarilgan
(ko‘rsatilgan) bozor xizmatlarining hajmi
Xizmat nomi
Miqdori,
(mlrd.
so‘m)
O‘sish
sur’ati, %
Jamiga
nisbatan %
Xizmatlar – jami:
1 746,90
116,5
100
Aloqa va axborotlashtirish xizmatlari
81
119,8
4,6
Moliyaviy xizmatlar
491,8
136,5
28,1
Transport xizmatlari
236,7
106,6
13,5
Shu jumladan: avtotransport xizmatlari
232,4
108,1
13,3
STARS International University
261
Yashash va ovqatlanish xizmatlari
44,5
108,2
2,6
Savdo xizmatlari
538
112,4
30,8
Ko‘chmas mulk bilan bog‘liq xizmatlar
36,7
103,1
2,1
Ta’lim sohasidagi xizmatlar
83,2
101,9
4,8
Sog‘liqni saqlash sohasidagi xizmatlar
34,6
125,6
2
Ijara xizmatlari
36,7
92,5
2,1
Kompyuterlar va maishiy tovarlarni
ta’mirlash bo‘yicha xizmatlar
42,3
106,6
2,4
Shaxsiy xizmatlar
49,8
108,3
2,9
Me’morchilik, muhandislik izlanishlari,
texnik sinovlar va tahlil sohasidagi xizmatlar
22,9
105,3
1,3
Boshqa xizmatlar
48,7
112,3
2,8
Xizmatlar tarkibida eng katta ulushni savdo xizmatlari (30,8 %), moliyaviy xiz-
matlar (28,1 %), transport xizmatlari (13,5 %) va ta’lim sohasidagi xizmatlar (4,8 %)
tashkil etadi. Bozor xizmatlarining umumiy hajmidagi savdo xizmatlari eng yuqori
ulushni (30,8 %) tashkil etadi. Savdo oddiy taqsimlash mexanizmidan iste’molc-
higa yo‘naltirilgan bozor talablarini shakllantirish jarayonlarida faol ishtirokchiga
aylandi. Hozirgi vaqtda savdo xizmatlari iqtisodiyotda ko‘rsatilgan jami xizmatlar
hajmining sezilarli qismi hisoblanadi.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Jizzax viloyati hududida kichik biznesning rivojlanishida qurilish va pardozlash
materiallari, asbob-uskunalar, tekstil, mashinasozlik ehtiyot qismlari va uskunalari,
farmatsevtika mahsulotlari, ko‘plab iste’mol tovarlari, oziq-ovqat va nooziq-ovqat
mahsulotlari ishlab chiqarish va boshqalar yuqori potensialga ega sohalar hisobla-
nadi. Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, Jizzax viloyatida tadbirkorlik muhitini
yanada yaxshilash bo‘yicha to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilgan va izchil amalga oshirib borila-
yotgan kompleks chora-tadbirlar kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal ri-
vojlantirish va barqaror iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ta’minlash imkonini bermoqda.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini har tomonlama qo‘llab-quvvat-
lash va ularga qulay shart-sharoitlar yaratib berish bo‘yicha amalga oshirilayotgan
chora-tadbirlar natijasida ularning soni yil sayin ortib bormoqda. Kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikda samaradorlikni yanada oshirish uchun yer ajratish, banklar-
dan kredit olish va yana bir qancha sohalarda tadbirkorlarga to‘siq bo‘layotgan
jarayonlar, korrupsiya holatlariga chek qo‘yish lozim.
Foydalanılgan adabıyotlar ro‘yxatı
1. Yoziyev G‘olibjon Lutfullayevich. “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning
mamlakat innovatsion rivojidagi salohiyatini oshirishning asosiy yo‘nalishlari (Osi-
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
262
yo-Tinch okeani mintaqasi mamlakatlari misolida)”. Dissertatsiya. Toshkent – 2019.
– B. 44–46.
2. M.P. Boltabayev, M.S. Qosimova, B.K. G‘oyibnazarov, SH.J. Ergashxodjayeva,
A.N. Samadov, Sh.I. Otajonov. Kichik biznes уа tadbirkorlik. O‘quv qo‘llanma. «Nos-
hir» toshkent – 2011.
3. https://journal.buxdu.uz/index.php/journals_buxdu/article/view/5039/3172.
4. https://www.geniusjournals.orgindex.phpejhgearticledownload11641036.
5. https://www.jizzaxstat.uz/files/341/2022-1-chorak/2741/Kichik-tadbirkorlik.
pdf?preview=1.
6. https://www.jizzaxstat.uz/files/341/2022-1-chorak/2737/Sanoat.pdf?pre-
view=1.
7. https://www.jizzaxstat.uz/files/341/2022-1-chorak/2747/Xizmat.pdf?pre-
view=1.
8. https://kun.uz/uz/news/2022/01/13/jahon-banki-ozbekistonda-2021-yil-
da-yaim-osishi-62-foizga-yetdi.
https://cyberleninka.ru/article/n/iqtisodiy-o-sishini-ta-minlashda-kichik-biz-
nes-va-xususiy-tadbirkorlik-faoliyatining-o-rni.
